Publicystyka - ngo.pl

Iwona Górska: – Zacznę może od tego, co było w dość szerokim kontekście naszą inspiracją. Europejskie Dni Dziedzictwa realizowane w 2013 roku pod hasłem "Nie od razu Polskę zbudowano", dały szansę odwołania się do procesu kształtowania się tożsamości narodowej, a także tego, jak istotną wartością jest państwowość, zarówno w sensie dosłownym, jak i symbolicznym. Wybór tematu w dużej mierze wynikał z faktu, że 21. edycja EDD zbiegła się z 150. rocznicą wybuchu powstania styczniowego. Była to dobra okazja, żeby zwrócić szczególną uwagę na rolę powstań narodowowyzwoleńczych.

Inspiracją szczególną były związane z tym wydarzenia z 20-lecia międzywojennego. Po latach niewoli na początku XX w., kiedy ucichły odgłosy wojen, spontanicznie zaczęto obchodzić rocznice wybuchu powstania 1863, upamiętniać miejsca związane z walką powstańczą, miejsca kaźni powstańców, jak i samych weteranów powstania. W wolnej Polsce, zwłaszcza w wojsku II Rzeczypospolitej w sposób szczególny były kultywowane tradycje zrywów narodowowyzwoleńczych (niebagatelną rolę odegrał marszałek Józef Piłsudski). Przez cały okres międzywojenny trwał w kraju nieprzerwany kult powstania styczniowego.

Władze państwowe także w różny sposób upamiętniały to wydarzenie m.in. w 1933 r. wprowadzono do obiegu 10-złotową srebrną monetę z wizerunkiem Romualda Traugutta, Poczta Polska w 1938 r. wypuściła pierwszy znaczek poświęcony powstaniu o nominale 2 złotych, emitowany w 75. rocznicę powstania, przedstawiający grupę powstańców z ostatnim dyktatorem powstania Romualdem Trauguttem. Przez cały okres międzywojenny bito medale, odznaki i krzyże dla upamiętnienia powstania styczniowego. Najważniejszym jednak mirem cieszyli się sami weterani. Wszelkie obchody i uroczystości narodowe, odbywały się zawsze przy ich udziale.

Kwestią priorytetową było zorganizowanie i otoczenie opieką cmentarzy powstańczych oraz odszukanie mogił poległych w walkach powstańców. Są one rozsiane po całym kraju, najczęściej w pobliżu pól bitewnych i miejsc kaźni z lat 1863-1865 lub w miejscowościach, gdzie żyli i umierali uczestnicy powstania po jego upadku. W czasie zaborów nie można było tych miejsc upamiętniać, dopiero po odzyskaniu niepodległości zaistniały możliwości otoczenia opieką i uhonorowania miejsc związanych z wydarzeniami z powstania styczniowego. Jesienią 1927 r. podjęto ogólnopolską akcję odszukania mogił i pomników z czasów wojen i powstań narodowych o niepodległość, zobowiązując starostów powiatowych do zbierania stosownych informacji. Efektem tych działań było porządkowanie powstańczych mogił, z których większość trwale upamiętniono w latach 1928-1939.

W efekcie tych działań staraniem Ministerstwa Robót Publicznych w 1929 r. ukazało się wydawnictwo Pomniki Bojowników o niepodległość 1794-1863, Warszawa 1929. Tam też odnaleźliśmy fotografie archiwalne niektórych pomników z terenu województwa podlaskiego, dziś już nieistniejących i uznaliśmy, że należy ponowić próbę odszukania mogił i pomników 1863. Zwłaszcza że okazja po temu zdarzyła się najlepsza – 150. rocznica wybuchu powstania styczniowego. Postanowiliśmy „odświeżyć” pamięć o tych miejscach, dawniej szanowanych, zniszczonych przez okupantów, często opuszczonych i zapomnianych, dziś po raz kolejny przywracanych pamięci narodowej. Przez ich pryzmat pokazaliśmy powstanie styczniowe w obecnym województwie podlaskim.

Z określeniem zawartym w tytule publikacji należy kojarzyć miejsce pamięci narodowej, które stosowna ustawa definiuje jako grób lub cmentarz wojenny, nieruchomość lub obiekt budowlany lub też jego pozostałości upamiętniające postaci lub wydarzenia znaczące dla Narodu i Państwa Polskiego, a w szczególności pomnik, krzyż przydrożny, kapliczka. Tego typu obiekty są przedmiotem naszego zainteresowania, koncentrujemy się pomnikach, krzyżach, kapliczkach, cmentarzach, mogiłach i tablicach, które są pamiątką po ludziach i wydarzeniach 1863-1864, na terenie dzisiejszego województwa podlaskiego.

I.G.: – Odnaleźliśmy ponad dwieście takich miejsc rozsianych po całym województwie podlaskim, chociaż na etapie początkowym nic nie wskazywało, że przekroczymy sto. Nie chodzi tu o suchą statystykę, ale kwerenda w zbiorach ROPWiM czy PWKZ nie nastrajała optymistycznie (udokumentowanych miejsc przed 2013 r. było około czterdziestu). Liczyliśmy, że rocznicowe obchody przyczynią się do nagłośnienia zapomnianych dawno miejsc i pomników, a tym samym ułatwi nam to prace w tworzeniu „szkieletu” publikacji.

We wstępie zaznaczyliśmy wyraźnie, że nasze opracowanie nie jest monografią, ale początkiem, który mamy nadzieję zaowocuje kiedyś kolejnym, uzupełnionym – możliwie najpełniejszym wydaniem. Będzie ono wypadkową wspólnych działań instytucji, samorządów i wszystkich miłośników historii. Tak też się dzieje, wręcz chwilę po tym, jak nasza publikacja trafiła do rąk odbiorców otrzymaliśmy sygnały o nowych inicjatywach, ale też o kilku pominiętych przez nas choćby nagrobkach weteranów.

Praca nasza ukierunkowana była przede wszystkim na wymiar edukacyjny, nie chodziło o typową „ilość” czy „jakość”, ale o wymiar ideowy, jaki niesie za sobą każde odkryte miejsce – genius loci, o to coś, co sprawia, że dana przestrzeń jest jedyna w swoim rodzaju. Katalog opatrzony syntetycznym opisem najważniejszych wydarzeń i osób, okraszony cytatami z najlepszej literatury tematu, wypisy z pamiętników, wspomnień czy wyroków; skatalogowane miejsca opatrzone aktualną fotografią, często również archiwalną. Tylko tyle i aż tyle, by z mroków dziejów przybliżyć pokolenie, któremu tak wiele zawdzięczamy, a tak mało o nim pamiętamy na co dzień.

I.G.: – Od pomysłu do pełnej realizacji minęło trochę ponad pół roku. Pracowaliśmy jednak bardzo intensywnie. Pierwsza „zimowo-biurowa” część pracy, to przede wszystkim kwerendy, odświeżanie wiedzy o powstaniu, zgłębianie nowych publikacji, poszukiwanie wątków lokalnych, wertowanie monografii podlaskich miejscowości. Często punktem zaczepienia była lokalna potyczka, nazwisko dowódcy, urwane biogramy powstańców, wątki z pamiętników i relacji mieszkańców. Praca bardzo żmudna, ale satysfakcjonująca.

Potem przyszedł trudny, ale najprzyjemniejszy moment odszukania tych miejsc w terenie. I tu jest najlepszy moment, aby wspomnieć, że nad publikacją pracował cały zespół NID Oddziału Terenowego w Białymstoku: mgr Aneta Kułak, mgr Joanna Kotyńska-Stetkiewicz, dr Grzegorz Ryżewski, w skromnym czteroosobowym składzie. To wielka przyjemność pracować z pasjonatami, którzy bez oczekiwania na poklask czy materialne apanaże, angażują swój czas i potencjał w dobrej sprawie.

Opracowanie materiałów, zwłaszcza fotograficznych to zupełnie inna historia. Można by napisać przygodową opowieść o „zdobywaniu” (podczas siarczystych mrozów, czy wiosennych okresów lęgowych „gryzącego robactwa”) powstańczych mogił rozsianych w puszczy knyszyńskiej, augustowskiej czy białowieskiej. Kończąc na mozolnej pracy edytorskiej, a więc korekcie i gładzeniu tekstów, wyborze fotografii, a nie było to łatwe, gdyż chęć pokazania wszystkiego ograniczały możliwości finansowe. Droga eliminacji nie sprawiała przyjemności, wydawało się nam, że tak wiele mamy magicznych zdjęć, że nie można nic z tego zbioru uronić. Niestety. Pozostał niedosyt twórczy, mamy nadzieję na stworzenie wzbogaconej wersji internetowej, gdzie uda się zamieścić więcej niż ma to miejsce w publikacji tradycyjnej.

I.G.: – "Katalog miejsc pamięci powstania styczniowego w województwie podlaskim" jest jednym z niewielu (znane nam obejmują województwa śląskie i świętokrzyskie), jakie ukazały się w 2013 r., chociaż nie mamy pełnej wiedzy, ile takich publikacji rodzi się czy nawet ukazało już drukiem w ościennych województwach. Powstają liczne strony internetowe o podobnym charakterze redagowane przez historyków i miłośników historii. To nie konkurs „piękności” i ranking „szybkości”. Nikt nie ma monopolu na publikowanie wyników badań w konkretnej dziedzinie, dlatego też nie ścigamy się z nikim „kto lepiej, czy szybciej”. Często niedoskonałe portale społeczne wyprzedzają dokonania naukowe.

Nasza publikacja jest nowatorską o tyle, że powstanie styczniowe ujęte w perspektywie regionalnej pokazane zostało przez pryzmat konkretnych miejsc pamięci. A więc to przydrożny krzyż czy kapliczka stała się głównym elementem kwerendy historycznej, aby ubrana w barwną historię, wydarzenia, biogramy powstańców, stać się końcu miejscem pamięci o określonych atrybutach artystyczno-kulturowych. Literatura tematu wręcz pomija ten aspekt. Nasza publikacja zawiera również historię poszczególnych upamiętnień, którym los nie był łaskawy, co też wzbogaca wiedzę o czasach minionych.

I.G.: – Europejskie Dni Dziedzictwa są społecznym projektem, który staramy się oblec nie tylko w tematyczne wydarzenia, ale przede wszystkim pozostawić trwały ślad, jakim jest chociażby publikacja. W 2010 r. hasło "Od pomysłu do przemysłu" stało się przyczynkiem do zorganizowania w pofabrycznej hali wystawy, ale też publikacji "Białystok, Manchester Północy". Pozytywny oddźwięk tego wydarzenia był tak znaczący, że postanowiliśmy (w miarę możliwości) to kontynuować. Kolejna publikacja z 2012 r. "Wczoraj i dziś. Dziedzictwo kulturowe powiatu białostockiego i Białegostoku", to pokłosie konkursu fotograficznego dla dzieci i młodzieży, które zamienione w książkę stało się trwałym zwieńczeniem entuzjazmu młodych ludzi w dziele dokumentacji dziedzictwa kulturowego. Nie inaczej stało się z hasłem realizowanym w 2013 roku "Nie od razu Polskę zbudowano". Szczególne obchody, szczególna z naszej strony forma upamiętnienia, szczególna okazja, żeby zwrócić uwagę na rolę powstań narodowowyzwoleńczych, które w świadomości Polaków były symbolami nieustającego dążenia do tworzenia niepodległego państwa i odegrały ogromną rolę w kształtowaniu i zachowaniu narodowej tożsamości.

EDD to przede wszystkim inicjatywa oddolna, ale NID jako ogólnopolski koordynator przedsięwzięcia powinien zwracać uwagę na merytoryczną stronę akcji i w miarę możliwości ją wspierać. NID Oddział Terenowy w Białymstoku opracował "Katalog miejsc pamięci powstania styczniowego w województwie podlaskim", który przywrócił pamięci lokalnej te miejsca, o których zapominać nie należy nigdy. [A. Mickiewicz "Jeśli zapomnę o nich, Ty, Boże na niebie zapomnij o mnie…." ].

Dzięki hojności sponsorów wydawnictwo trafi nieodpłatnie do bibliotek w województwie i powinno stać się przewodnikiem po wydarzeniach 1863 w województwie podlaskim. Już rozpoczęliśmy prace nad kolejną publikacją EDD 2014 związaną tym razem z hasłem "Dziedzictwo źródłem tożsamości" – będzie to wydawnictwo poświęcone młynom wodnym, tak ważnym w krajobrazie ekonomicznym i kulturowym Polski do pocz. XX w., teraz odchodzącym w niebyt.