Publicystyka - ngo.pl

Jest w dziejach nowoczesnej Europy epizod, który wymyka się konwencjonalnej narracji historycznej, koncentrującej się na roli przywódców i potężnych instytucji. Społeczna rewolucja 1936 roku, bo o niej mowa, przeobraziła gospodarkę znacznego obszaru Hiszpanii w system oparty na społecznej własności i demokratycznym zarządzaniu. Nawet umiarkowani historycy, których trudno podejrzewać o sympatię dla idei anarchistycznych, przyznają, że przejęte przez pracowników fabryki, gospodarstwa rolne, publiczny transport, a nawet drobne zakłady usługowe działały nadzwyczaj sprawnie (do czasu ostatecznej klęski obozu republikanów w 1939 roku). Myli się ten, kto sądzi, że te wydarzenia zasługują jedynie na status ciekawostki, którą można, na pamiątkę burzliwych czasów, zamknąć w szklanej gablocie i schować głęboko w piwnicach pamięci historycznej.

Praktyka przejmowania miejsc pracy odżyła i rozwinęła się z niespodziewaną werwą w następstwie argentyńskiego kryzysu z początku XXI wieku: w 2005 roku już kilkanaście tysięcy pracowników pracowało w „odzyskanych fabrykach” (fábricas recuperadas). Porzucone przez prywatnych właścicieli nierentowne zakłady trafiały pod zarząd zwolnionych pracowników, którzy wznawiali produkcję. Większość załóg spontanicznie wybierała model funkcjonowania zbliżony do spółdzielczego, na który składały się pozioma struktura zarządzania, zasada równości głosów, współwłasność majątku i mała rozpiętość płac.

W ciągu kilku lat desperacka reakcja na skutki recesji (w tym bezrobocie sięgające 25%) przerodziła się w społeczny ruch na rzecz pracowniczej samorządności, cieszący się powszechnym poparciem. Jego narodziny są głównym tematem filmu Naomi Klein i Avi Lewisa Przejmowanie fabryk (ang. The Take) z 2004 roku. Ostatecznie, trudno sprzeciwiać się ludziom, którzy chcą pracować, nikomu nie wyrządzając przy tym krzywdy.

Argentyńczycy, szukający alternatyw po fiasku gruntownej prywatyzacji i deregulacji, które przyczyniły się do kryzysu, zaczęli kwestionować pogląd o prymacie własności prywatnej. Wielu doszło do przekonania, że społeczna użyteczność jest ważniejsza niż maksymalizacja zysku. Realne zasoby powinny być wykorzystywane dla zaspokajania potrzeb ludzi, nie zaś sprzedawane za bezcen, by pokryć długi źle zarządzanych prywatnych, aczkolwiek dotowanych przez państwo, przedsiębiorstw. Pracownicy potrafili przełożyć te racje na argumenty prawne; przed sądami domagali się przekazania nieruchomości i maszyn na poczet zaległych wypłat, ujawniali proceder bezprawnego wyprowadzania majątku firmy przez właścicieli, wykazywali, że przedsiębiorstwa wspierane przez podatników powinny być traktowane jak społeczna własność.

Do dziś w Argentynie działa około 300 tego rodzaju przedsiębiorstw. Jak sobie radzą? Wiele przejętych fabryk boryka się z trudnościami finansowymi, brakiem kapitału i nieprzyjaznym otoczeniem biznesowym, które z przyczyn ideologicznych niechętnie zawiera kontrakty z „buntownikami”. Jednak, jak przekonuje Julian Massaldi z organizacji grantodawczej La Base, która wspiera spółdzielnie pracy, po przezwyciężeniu początkowych trudności, większość przejętych przedsiębiorstw zaczyna poprawiać swoje wyniki. Dużym sukcesem ruchu było doprowadzenie do uchwalenia w 2011 roku ustawy, która ułatwia legalizację wywłaszczania firm zalegających z wypłatami wynagrodzeń i przejmowanie ich majątku przez pracowników. Do tej pory procesy legalizacji grzęzły na długie lata w postępowaniach sądowych, które nie zawsze kończyły się wyrokami korzystnymi dla pracowników.

Kiedy kolejny kryzys, tym razem globalny, dotarł do krajów południowej Europy, proces delokalizacji produkcji i spadku zatrudnienia w przemyśle był tam na tyle zaawansowany, że powtórka scenariusza argentyńskiego okazała się niemożliwa. Opuszczone w ostatnich dekadach fabryki popadły w ruinę lub zostały przejęte – nie przez pracowników jednak, lecz przez deweloperów. Najważniejsze z działających jeszcze zakładów otrzymały rządową pomoc.

W 2011 roku Grecja była zrujnowana przez toksyczną kombinację kosztownego długu publicznego i drastycznych cięć. Zapłonęła na ekranach telewizorów wielotysięcznymi, gwałtownymi protestami. Uwadze większości mediów umknęło jednak to, co w tym samym roku wydarzyło się w położonej na przedmieściach Salonik fabryce materiałów budowlanych Vio.Me. W maju zbankrutowała, jednak nie podzieliła losu setek innych greckich zakładów, które rozpłynęły się w niebycie.

Czterdziestu pracowników zdecydowało się na okupację budynku fabryki, by nie dopuścić do wywiezienia maszyn przez właścicieli zalegających z wynagrodzeniami i odprawami na ponad 1.5 miliona euro. Rok później postanowili wznowić produkcję w zajętym budynku. W lutym 2013 roku, po wielu zmaganiach z byłymi właścicielami i pokonaniu niezliczonych biurokratycznych przeszkód, załoga Vio.Me umieściła na swojej wielojęzycznej stronie internetowej triumfalny komunikat: „machina pracowniczej samorządności została uruchomiona”. Niedługo później pracownicy reaktywowanej fabryki zarejestrowali spółdzielnię działającą według zasad, którymi kierowali się od samego początku: podejmowania decyzji przez zgromadzenie pracowników, wspólnej własności majątku i działalności nie dla zysku.

W greckim przykładzie szczególnie ekscytujące jest to, że pracownicy odeszli od szkodliwej produkcji chemii budowlanej. Zamiast tego wytwarzają przyjazne dla środowiska kosmetyki i detergenty z lokalnych surowców. Podczas spotkania na terenie fabryki, w którym miałem okazję uczestniczyć, jeden z pracowników w prosty sposób tłumaczył powody tej decyzji; troska o zdrowie osób zatrudnionych przy produkcji miała nie mniejsze znaczenie niż dbałość o środowisko.

Wokół Vio.Me powstał prężny międzynarodowy ruch solidarnościowy, który wspiera walkę pracowników o usamodzielnienie. Ekologiczne produkty z greckiej fabryki są dystrybuowane głównie wśród sympatyków projektu, co zapewnia na razie niewielki, ale stały dochód. Mimo ogłoszonego w tym roku korzystnego wyroku sądu, który przyznał pracownikom prawo do tymczasowego zarządzania Vio.Me, dalsze losy tego przedsięwzięcia pozostają niepewne.

Co ciekawe, podobny zwrot ku ekologicznej produkcji można zaobserwować w przypadku dwóch francuskich fabryk przejętych przez pracowników po tym, jak ich właściciele pojechali szukać zysków w innych krajach: wytwórni lodów Pilpa z Carcassonne, teraz oferującej wyroby organiczne z lokalnie pozyskiwanych składników i Fralib, porzuconej przez koncern Unilever fabryki herbaty, która po przejęciu przez pracowników zmieniła profil i obecnie produkuje organiczne herbatki ziołowe, przede wszystkim z popularnej w regionie lipy. Ludzie zwolnieni przez Unilever wytoczyli swojemu byłemu pracodawcy proces o wypłatę odszkodowań, a tymczasem firma przeniosła produkcję do Polski, gdzie podobna mobilizacja pracowników jest obecnie raczej nierealna.

Powodów można szukać w tym, że zjawisko wywłaszczania przedsiębiorstw budzi odruchowe skojarzenia z nacjonalizacją przemysłu, która miała miejsce w ZSRR, a po drugiej wojnie światowej stała się standardową praktyką w krajach bloku sowieckiego, również w Polsce. Podobieństwa są jednak powierzchowne, a różnice zasadnicze: o ile w państwach uznawanych za komunistyczne był to proces przymusowy, sterowany przez scentralizowaną władzę, o tyle w ogarniętej kryzysem Argentynie i Europie podmiotem przemian własnościowych byli pracownicy.

Piętnem PRLu naznaczony został także sięgający korzeniami początków XIX wieku ruch spółdzielczy, który można uznać za ucieleśnienie idei współwłasności i demokracji pracowniczej. To wówczas Stanisław Staszic założył w powiecie hrubieszowskim prototyp przyszłych spółdzielni – Rolnicze Towarzystwo Wspólnego Ratowania się w Nieszczęściach. Dzisiaj, w dużej mierze dzięki oddolnej mobilizacji, duch spółdzielczości w Polsce powoli ożywa, przyjmując formę kooperatyw spożywczych i spółdzielni socjalnych, zakładanych zwykle przez młode pokolenie sceptyczne wobec hierarchicznego modelu zarządzania.

Idea przejmowania zakładów pracy znalazła w Polsce po przełomie '89 roku nieco mniej spektakularny wyraz. Niewiele osób zdaje sobie sprawę, że aż 1.500 państwowych przedsiębiorstw zostało sprywatyzowanych metodą akcjonariatu pracowniczego, poprzez leasing. Pracownicy podpisywali ze Skarbem Państwa umowę na odpłatne korzystanie z majątku, który następnie spłacali w ratach, by z czasem stać się jego właścicielami. Właśnie tym sposobem, w 1995 roku legalnie przejęta została dostarczająca sprzęt rolniczy Agroma z dolnośląskiego Jawora, która jako spółka z powodzeniem działa do dziś. A pięć lat temu siedmioro pracowników zlikwidowanej fabryki bombek w Miliczu założyło własną spółdzielnię socjalną „Szklany świat” Bombki, która kontynuuje produkcję ozdób choinkowych w innym miejscu i na mniejszą skalę – bez buntu, za to z pomocą lokalnych władz. Spółdzielnia została Laureatem pierwszej edycji Ogólnopolskiego Konkursu na Najlepsze Przedsiębiorstwo Społeczne Roku (więcej>).

Niezależnie od genezy i formy społecznych przedsiębiorstw, udział w zbiorowym kierowaniu wspólnym przedsięwzięciem jest wielką szkołą współpracy i odpowiedzialności. W końcu, jak trafnie zauważył jeden z bohaterów The Take, chodzi nie o to, żeby nie było szefa, lecz by wszyscy byli szefami. Godne podziwu osiągnięcia przejętych przedsiębiorstw i troska o najbliższe otoczenie, widoczna u wielu ludzi, którzy zdołali wyzwolić się z kieratu pracy najemnej, zachęcają do kwestionowania obecnej struktury własności firm i dominującego, hierarchicznego modelu zarządzania.

Źródła:

„Kapitalizm bez własności”, Nowy Obywatel, nr 6(38)/2007, str. 16-21

Konrad Malec, „Wspólny wysiłek – wspólne korzyści, Nowy Obywatel, nr 6(38)/2007, str. 14-16

Foto: George Constantinides