Publicystyka - ngo.pl

W kwietniu 1989 roku przedwyborcza atmosfera stawała się coraz bardziej napięta, rosły nadzieje związane z pierwszym, historycznym startem kandydatów „Solidarności”. Jan Lityński, świeżo mianowany przewodniczącym Warszawskiego Komitetu Obywatelskiego, otrzymał zadanie: znaleźć siedzibę dla działań komitetu. Ku jego wielkiemu zaskoczeniu, władze miasta przydzieliły mu lokal w samym centrum, i to w obrębie MDM-u – jednego z symboli komunistycznej Warszawy. Pierwsza wizyta działaczy „S” w Niespodziance, zamkniętej niedługo wcześniej, przypomniała o jej szemranej sławie.

Za „pierwszego życia” kawiarni jej najczęstszymi gośćmi byli cinkciarze, koniki, prostytutki ze Śródmieścia. Ogromne socrealistyczne wnętrze o dwóch piętrach nie zachęcało. Z zakamarków dochodził zapach ścierki. Na stolikach kwiatki w szklankach. No i smak czy raczej bezsmak mocno przechodzonej wuzetki. Najgorszej, jaką jadłem w życiu – wspomina varsavianista Jerzy S. Majewski, który do kawiarni zawitał już w latach 80. Wtedy to właśnie zła sława kawiarni zdecydowała o jej zamknięciu – na szczęście dla Lityńskiego i działaczy Komitetu. Ale najpierw w Niespodziance trzeba było zrobić porządki. Nie było pokoi, gdzie można pracować. Ale z drugiej strony to wyznaczyło sposób pracy, jakąś dobrą atmosferę, młyn pełen ludzi i pomysłów, jakim stała się później Niespodzianka – wspominał po wielu latach Lityński.

Młyn w kawiarni zaczął się kręcić zaraz po jej ponownym otwarciu. Przestrzeń zagospodarowano na nowo dzięki pomocy zaprzyjaźnionych architektów, państwa Kaliszewskich. Na dużej szklanej witrynie wychodzącej na plac Konstytucji wywieszono wielkoformatowe zdjęcia – portrety kandydatów startujących do Sejmu z list „Solidarności”. Zaczął wychodzić wydawany przez ekipę z kawiarni nieregularnik „Niespodzianka”. Wkrótce rozmiary społecznej energii, jaka kumuluje się na placu Konstytucji, przerosły oczekiwania kierujących pracami Komitetu. Atmosferę tych chwil uchwycił Marcin Kołodziejczyk na łamach tygodnika „Polityka”:

Zgłasza się do pracy emerytowana księgowa. Barbara Lis-Udrycka zapisuje w notesie propozycję od aktorki: „oferuję oprawę wokalną spotkań”. Ktoś z młodszej załogi sztabu pyta, czy jedna z informatorek wyborczych – starsza pani, która pracuje od godziny 8 do 22 – nie jest zmęczona. „W Powstaniu bywało gorzej” – odpowiada pogodnie. Jakiś staruszek przynosi w prezencie paczkę najdroższej kawy z Peweksu – musiał na nią wydać pół emerytury. Jan Lityński zaprasza Zbigniewa Gąsiora – architekta, byłego żołnierza batalionu Parasol – u którego się kiedyś ukrywał. Pan Gąsior kieruje zamalowaniem chodnika na placu Konstytucji w wielki plan Warszawy z zaznaczonymi sztabami komitetów obywatelskich. – Przychodzi pokolenie akowskie, wspaniali, dzielni ludzie – mówi Lityński. Ale też mnóstwo młodych ludzi. Cały przekrój społeczeństwa. Na naszych oczach dzieje się coś wielkiego.

Członkowie komitetu obywatelskiego wspominają też występ, jaki w Niespodziance wykonał Stevie Wonder przed swoim koncertem w Kongresowej. Chciał w ten sposób wesprzeć walczących o wolność opozycjonistów. W innych wspomnieniach przewija się widok młodych ludzi, którzy zawsze okupowali schodki przed kawiarnią. Czekają, bo może i dla nich znajdzie się jakieś zadanie. W końcu przyszedł taki moment, że każda para rąk jest potrzebna. W nocy z 3 na 4 czerwca, tuż przed wyborami, na plac Konstytucji przyjechał transport plakatów z Włoch: 10 tysięcy wydrukowanych wizerunków Gary’ego Coopera niosącego w ręku kartę do głosowania. Na karcie widnieje napis: „Solidarność”. Następuje wielka mobilizacja, jakimś cudem wszystkie plakaty udaje się rozkleić po mieście. W niedzielę 4 czerwca rano na warszawiaków zewsząd spogląda samotny kowboj idący do wyborów.

Po ogłoszeniu wyników do sztabu w Niespodziance spływają gratulacje z całego świata. Telefony urywają się cały dzień. Wieczorem przed kawiarnię przychodzą tłumy – w euforii po wygranych wyborach na komunistycznym Placu Konstytucji trwa spontaniczne święto wolności.

Fenomen Niespodzianki, podobnie jak komitetów obywatelskich, skończył się niedługo po przełomie 1989 roku. Euforia nie trwała długo, zaczęło się mozolne budowanie wolnego, demokratycznego państwa. Komitety obywatelskie rozwiązano, z Niespodzianki zniknął także opozycyjny duch. Znakiem czasów można nazwać fakt, że w latach 90. w jej miejscu otwarto salon telefonii komórkowej. Gdy w 2009 roku Warszawa świętowała 20 lat wolności, na placyku nieopodal historycznej kawiarni dawni opozycjoniści, w tym premier Tadeusz Mazowiecki, wznosili jubileuszowy toast za wolność.

W 1989 roku nie dla wszystkich było jasne, że „Solidarność” jest jeszcze w stanie porwać tłumy, jak to się stało prawie 10 lat wcześniej. Niektórzy uważają wręcz, że związek był wówczas w stanie zamarcia. Atmosfera zmieniła się dopiero, gdy powstały komitety obywatelskie – terenowe struktury zwolenników “Solidarności”, których pierwotnym zadaniem było zorganizowanie kampanii wyborczej przed wyborami 1989 r. Wokół komitetów zgromadziły się rzesze ludzi, którzy chcieli włączyć się w tworzenie kampanii „Solidarności”. Niektórzy badacze społeczni twierdzą, że to właśnie zaangażowanie obywatelskie wokół komitetów przesądziło o wyborczym sukcesie opozycji. O skali zjawiska świadczyć mogą widoczne na zdjęciach tłumy szturmujące codziennie kawiarnię Niespodzianka wiosną 1989 roku.

---

Tym tekstem kończymy cykl artykułów o warszawskich kawiarniach kontrkulturowych. Ich historie – od XIX wieku do 1989 roku zostały opisane w książce "Stolik Zarezerwowany", autorzy: Jan Mencwel, Jan Wiśniewski, Jan Żółtowski, wydawca: Pracownia Badań i Innowacji Społecznych "Stocznia", Warszawa 2011. Pierwszy nakład książki został wyczerpany, trwają prace nad wznowieniem.