Publicystyka - ngo.pl

W przeciwieństwie do PIW-u, gdzie od pewnego czasu gromadzą się, obok intelektualistów, chodliwe kociaki i modne cizie, „Czytelnik” podtrzymuje atmosferę nobliwie spartańską – taką recenzję Olgierd Budrewicz wystawił w 1962 roku na łamach pisma „Stolica” dwóm najważniejszym dla ówczesnej Warszawy kawiarniom. Rywalizacja między kawiarniami związanymi z dużymi instytucjami literackimi toczyła się nie o wystrój czy atmosferę, ale o to, który z czołowych intelektualistów i pisarzy się w nich zadomowił. Sława Czytelnika narodziła się zaraz po otwarciu – w 1957 roku, gdy w kawiarni wydawnictwa począł siadywać kultowy wówczas pisarz Leopold Tyrmand, autor "Złego". Ulokowałem się przy Lolu jako kibic i powiernik, a Lolo przyjął na siebie obowiązki mentora i światowca – pisał Tadeusz Konwicki. Jednak dopiero po tym, jak w 1958 roku wicenaczelną wydawnictwa została Irena Szymańska, szara eminencja ówczesnej literackiej elity, zaczął rodzić się słynny czytelnikowski Stolik. O jego atmosferze – a także składzie, bo usiąść przy nim bez zaproszenia nie było można – decydowały trzy osoby: Szymańska, Konwicki i jego serdeczny przyjaciel Gustaw Holoubek, który w latach 60. pojawił się na chwilę w kawiarni i usłyszał od Konwickiego sakramentalne „przychodź”  (zwykłe „przyjdź” nie wystarczało, bo oznaczało tylko jednorazowe zaproszenie, a nie propozycję uczestniczenia w Stoliku).

Gdy już ktoś usłyszał takie zaproszenie, mógł stać się stałym gościem przystani dla środowiska pisarzy, intelektualistów i artystów. Przychodzili tu nie tylko najwybitniejsi pisarze tego okresu – Konwicki, Tyrmand, Andrzejewski czy Dygat, ale także filmowcy, jak Jerzy Kawalerowicz, czy filozof Leszek Kołakowski. Pojawiał się nawet weteran warszawskich kawiarni Antoni Słonimski, który wprawdzie miał swój własny stolik w PIW-ie, ale ten na Wiejskiej był znacznie mniej politycznie zaangażowany. Wszyscy bywalcy kawiarni zgodnie wspominają to, co decydowało o jej wyjątkowości: nad stolikiem w Czytelniku zawsze unosił się duch ironii i dystansu. Królowały przy nim anegdoty i absurdalne dowcipy opowiadane przez Gustawa Holoubka, a każde polityczne wydarzenie potrafiono tu obrócić w żart. W ten sposób Stolik stawał się miejscem odreagowywania PRL-owskiej rzeczywistości dla środowiska, które nie miało w tamtych czasach wielu podobnych miejsc.

Oczywiście zaangażowanie polityczne Stolika nie mogło nie dać się odczuć – choć Tadeusz Konwicki mawiał, że stolik „to impreza czysto rekreacyjna”, to z czasem przy sąsiednich stolikach zaczęli siadywać funkcjonariusze bezpieki, którzy obserwowali i podsłuchiwali, o czym mówi się w sferach uważanych za niebezpieczne dla władzy. Zebrani przy Stoliku przyjmowali wobec niechcianych towarzyszy różne strategie – od usypiania agentów niewinnymi rozmowami (tak postępował np. Józef Hen) po mówienie najgorszych rzeczy o władzy, tak aby zdemoralizować podsłuchujących (do czego przekonywał Stanisław Dygat).

Atmosfera stolika stała się nieco bardziej napięta, gdy wezbrała antysemicka nagonka władz, zakończona stłumieniem protestów studenckich w marcu 1968 roku. Stolik Czytelnika nie mógł być wobec tych wydarzeń obojętny – Gustaw Holoubek grał przecież główną rolę w zdjętym z afisza spektaklu „Dziadów” Kazimierza Dejmka. Stolik zamienił się w oazę wolności, do której na chwilę przybić mogli ludzie szykanowani przez władzę – był jednym z ostatnich miejsc, w których można było swobodnie komentować polityczną zawieruchę. Kawiarniane środowisko zamieniało się w „towarzystwo torreadorów” – pisarzom, zwłaszcza żydowskiego pochodzenia, coraz trudniej znaleźć było zajęcie, a w ramach antysemickiej nagonki usuwani byli z posad w czasopismach i redakcjach. Wkrótce Czytelnik stał się miejscem pożegnań emigrujących z kraju intelektualistów żydowskiego pochodzenia. Środowisko zgromadzone przy Stoliku regularnie wybierało się na delegacje pożegnalne  na Dworzec Gdański, skąd wyganiani z kraju odjeżdżali na emigrację.

W latach 70., po tym jak zamknięto kawiarnię PIW-u, atmosfera Stolika stawała się znacznie bardziej polityczna. Konwicki mawiał o tych latach, że była to „epoka epistolarna”, bo w Czytelniku zawsze spotkać można było kogoś, kto chciał podpisać jakiś list, petycję czy apel. Wkrótce zaczęły się pojawiać także nielegalnie drukowane książki i wydawnictwa drugiego obiegu. Z czasem Stolik, do którego jego najwierniejsi bywalcy przychodzili po prostu, aby zaczerpnąć oddechu, obrósł w wizerunek coraz bardziej opozycyjny – zdecydowały o tym i wydarzenia marcowe, i klimat lat 70., rodzącej się opozycji, KOR-u, a także rosnącego w siłę literackiego „drugiego obiegu”.

Większość słynnych warszawskich kawiarni miało swoje pięć minut, po których były zamykane przez władze albo właścicieli, bankrutowały lub gdzieś zwyczajnie ulatniał się duch, który decydował o wyjątkowości miejsca. Kawiarnia Czytelnika  przełamała ten schemat. Atmosfera kawiarni i stolika przetrwała nie tylko ponad 30 lat komunizmu, ale także demokratyczny przełom 1989 roku. Choć nie było już przeciw czemu spiskować, a wybitne i wreszcie w pełni docenione związane ze stolikiem tuzy kultury, jak Gustaw Holoubek, zostali senatorami w wolnej Polsce, to Czytelnikowscy weterani nadal tu przychodzą, choć już nie codziennie. Słynny stolik Holoubka i Konwickiego stanowił nawet eksponat na wystawie poświęconej aktorowi, która towarzyszyła otwarciu siedziby Instytutu Teatralnego w Warszawie w 2006 roku. Można było usiąść przy przywiezionym z kawiarni stoliku, na którym – jak zawsze w Czytelniku – umieszczona była plakieta informująca o rezerwacji. Zwiedzający mogli też usłyszeć nagrane rozmowy Holoubka i Konwickiego. Ten ostatni bywa w Czytelniku do dziś, a jego charakterystyczną sylwetkę można dostrzec na trasie z Nowego Światu, skąd odbywa swój codzienny spacer zakończony wizytą w kawiarni na Wiejskiej.

---

Plac Trzech krzyży po 1956 roku stał się prawdziwym kawiarnianym centrum Warszawy. W 1966 roku Olgierd Budrewicz doliczył się w jego rejonie aż siedmiu kawiarni. ale „Marzec” był wyjątkowy – nie powstał na fali „odwilży”, był bowiem jedną z nielicznych kawiarni, która istniała jeszcze przed wojną. Lokal nazwę wziął od swego założyciela, warszawskiego kupca Teofila Marca, i choć po wojnie zmieniono ją na "Antyczną", to klientela uparcie używała dawnego określenia, co świadczyć może o przywiązaniu do kawiarnianych tradycji dwudziestolecia. W latach powojennych bywali tu pisarze, dziennikarze i partyjni dygnitarze, dlatego na lokal mówiono czasem „U Marca i Engelsa”.

Założyciel Czytelnika, przedwojenny działacz ruchu komunistycznego, po wojnie praktycznie z niczego stworzył kulturalne i wydawnicze imperium, jakim było wydawnictwo przy Wiejskiej. Borejsza był człowiekiem-instytucją, charyzmatycznym organizatorem, który z pomocą partii odnalazł się w realiach Polski Ludowej. To on ściągnął w 1948 roku do Wrocławia na Kongres Intelektualistów w Obronie Pokoju samego Pabla Picassa. Byłem w jego stajni. Wszyscyśmy byli – pisał o Borejszy Czesław Miłosz. Guru ówczesnych intelektualistów i pisarzy nie doczekał otwarcia literackiej kawiarni w Czytelniku. W czasach stalinizmu odsunięty na boczny tor, zmarł w zapomnieniu w 1952 r. Nie znamy więc odpowiedzi na pytanie, jak i czy odnalazłby się przy Stoliku.

Jedna z anegdot, które w początkowym okresie krążyły po kawiarni Czytelnika, opowiada o starym napoleońskim weteranie. Pytany przez wnuków, jak było pod Moskwą, odpowiadał: nic nie pamiętam, nic nie pamiętam, pamiętam tylko, że było bardzo gorąco. Ta anegdota dobrze oddawała rozczarowanie, jakie spotkało pisarzy z pokolenia Tadeusza Konwickiego, którzy zostali w Polsce po wojnie i wiązali nadzieje z nowym ustrojem. Ironiczne określenie „pryszczaci” ukuli dla tej grupy pisarzy literaci starszego pokolenia. Oprócz Konwickiego zaliczono do niej m.in. Wisławę Szymborską i Wiktora Woroszylskiego. W książce "Pamiętam, że było gorąco" Konwicki opowiadał: W 1956 roku uległem osłupieniu i konsternacji, że tak szybko zmieniało się myślenie w moim otoczeniu. Te gwałtowne, koniunkturalne zmiany w ludziach po prostu zbiły mnie z pantałyku. W tym burzliwym okresie pisarz trafił do kawiarni Czytelnika, gdzie został już na dobre. Jego późniejsza literatura była coraz trudniejsza do zaszufladkowania: kilkanaście powieści, w których powracał do lat dzieciństwa na Wileńszczyźnie, zmagał się z doświadczeniami walki w AK, rejestrował i po swojemu przetwarzał duszną atmosferę PRL-owskiej Warszawy. Konwicki jest także reżyserem kilku docenionych filmów fabularnych ("Salto", "Ostatni dzień lata"). Z czasem coraz bardziej angażował się w działalność opozycyjną, w latach 70. wydawał już w drugim obiegu – "Kompleks polski" był książką zbyt niewygodną dla cenzury. Zmieniał się stan jego ducha, tematy jego prozy i kina, ale kawiarnia Czytelnika zawsze była tym miejscem, w którym pisarz czuł się „u siebie”.

---

Historie warszawskich kawiarni kontrkulturowych – od XIX wieku do 1989 roku zostały opisane w książce "Stolik Zarezerwowany", autorzy: Jan Mencwel, Jan Wiśniewski, Jan Żółtowski, wydawca: Pracownia Badań i Innowacji Społecznych "Stocznia", Warszawa 2011. Pierwszy nakład książki został wyczerpany, trwają prace nad wznowieniem.