Publicystyka - ngo.pl

Innowacje społeczne nie są czymś nowym, odkryciem ostatnich lat, czy nawet dziesięcioleci. Pojawiają się od początku ludzkości. Zawsze stanowią reakcję na ułomności, czy wręcz brak efektywności systemu rozwiązywania różnorodnych problemów społecznych. Tych nigdy nie brakowało. Zmieniają się czasy, okoliczności, w których żyjemy, jedne problemy zanikają, ale pojawiają się inne.

Mieszkańcy współczesnych wsi doświadczają różnych problemów. Wiele zależy od tego, jaką wieś zamieszkują. Czy jest to wieś podmiejska o bogatej infrastrukturze społecznej, z licznymi sklepami, usługami, czy może wieś peryferyjna, położona daleko od nawet małego ośrodka miejskiego, źle z nim skomunikowana, z jedną szkołą, bez ośrodka zdrowia i obwoźnym sklepem spożywczym. Wieś jest różna, oferuje zatem rożne warunki życia. Wszędzie jednak żyją ludzie z podobnymi oczekiwaniami i potrzebami. I nie koncentrują się one wyłącznie na infrastrukturze technicznej - drogach, wodociągach, kanalizacji czy nawet na rynku pracy. Jakość życia na wsi związana jest również z dostępem do edukacji, kultury, ofert spędzania czasu wolnego oraz sieciami społecznymi, w tym z więziami sąsiedzkimi.

Z najnowszych badań (Knapik i inni 2025) wynika, iż mieszkańcy wsi są przede wszystkim niezadowoleni z oferty usług opiekuńczych skierowanych do najmłodszych mieszkańców oraz pozaszkolnych usług sportowych i edukacyjnych dla dzieci i młodzieży (niezadowolenie deklaruje 2/3 mieszkańców gmin wiejskich). To może potęgować problem depopulacji wsi. Młodzi nie widząc perspektyw dla siebie na lokalnym rynku pracy, możliwości dalszej edukacji, usług społecznych, z których chcieliby skorzystać opuszczają swoje wsie. Z kolei rodzicom dzieci w wieku żłobkowym, przedszkolnym i wczesnoszkolnym oraz osobom w średnim wieku łatwiej jest przeprowadzić się do wsi podmiejskiej, czy do pobliskiego miasta, które oferuje usługi opiekuńcze niż rezygnować z planów zawodowych, czy też znacząco je ograniczać (Knapik i inni 2025). Tymczasem wieś potrzebuje mieszkańców, potrzebuje też innowacji społecznych dzięki którym można rozwiązywać ich problemy.

Innowacje społeczne mogą dotyczyć wszystkich kwestii uznawanych przez mieszkańców wsi za trudne i niepożądane. A czego najczęściej faktycznie dotyczą? Przede wszystkim obszaru edukacji i wychowania, ale też rozwoju lokalnego, kultury i sztuki oraz usług socjalnych i pomocy społecznej (Zajda 2022).

Wdrażają je organizacje pozarządowe bardzo często powiązane ze szkołą, głównie stowarzyszenia tworzone przez nauczycieli i rodziców, którzy szukają możliwości podjęcia dodatkowych działań, które w nietypowy sposób poszerzą lokalną ofertę edukacyjną, zaktywizują dzieci i młodzież. Przykłady takich innowacji zostały opisane w polskiej literaturze (Zajda 2022).

To, co jest szczególnie ważnym wnioskiem z badań dotyczących wdrażania w praktyce innowacji społecznych przez wiejskie organizacje pozarządowe to znaczenie dla powodzenia tego procesu ich współpracy z mieszkańcami oraz z innymi organizacjami, zwłaszcza z tymi spoza konkretnej wsi.

Podstawą planowania jest partycypacja, uczestnictwo w tym procesie osób, które doświadczają konkretnego problemu. Bez niej najlepsze intencje i pomysły na to jak pomóc mogą okazać się nietrafione, a zainteresowanie dzieci czy młodzieży udziałem w inicjatywie znikome. Coraz częściej organizacje planujące wdrożenie innowacji społecznej prowadzą różnego rodzaju warsztaty partycypacyjne, m.in. wykorzystujące znaną dobrze na świecie metodę Design Thinking.

Pozwala ona na zaprojektowanie innowacji krok po kroku w stosunkowo niedługim czasie z uwzględnieniem perspektywy jej użytkowników (Zajda, Michalska, Żyła 2025). W czasie takich warsztatów przedstawiciele organizacji pozarządowych, mieszkańcy wsi (w tym młodzi) ale też przedstawiciele instytucji społecznych takich jak szkoły czy liderzy nieformalni dyskutują na temat problemu społecznego, tworzą prototypy innowacyjnych rozwiązań, rozważają kwestie możliwości ich wdrożenia mając na uwadze warunki brzegowe powodzenia takich działań.

Wbrew pozorom nie można ich sprowadzić tylko do dostępności środków finansowych i osób, które chciałaby się włączyć (najlepiej długofalowo) w realizację innowacji.

Do warunków sukcesu zalicza się zdolność organizacji do podjęcia współpracy z innymi podmiotami na rzecz wdrożenia  innowacji.

Wiejskie organizacje pozarządowe potrafią pozyskiwać środki na swoje działania. Te jednak kiedyś się kończą. Trudno oczekiwać, iż problem społeczny uda się rozwiązać, czy nawet  zminimalizować mając do dyspozycji kilka, kilkanaście tysięcy złotych, które można wydać w okresie roku. Innowacje społeczne wymagają czasu, a udają się wtedy, kiedy są obecne na tyle długo w społeczności lokalnej, że zaczynają oddziaływać na społeczne postawy. Te realizowane w pojedynkę przez organizację pozarządową nie udają się, bardzo szybko zanikają, a wielkie idee społeczników szybko zmieniają się w wydarzenia odnotowane (w najlepszym przypadku) na profilu społecznościowym organizacji.

Słowem, innowacje społeczne są obecne na wsi. Wdrażają je organizacje pozarządowe, ale głównie te, które potrafią współpracować z innymi podmiotami i dostrzegają w nietypowych działaniach potencjał zmiany społecznej rozłożonej na lata, a nie krótkie cykle projektowe.

Knapik W., Masłyk T., Zajda K., Trembaczowski Ł, 2025, Polish Countryside in Transition. Quality of Life and Social Capital in Rural Areas. Vandenhoeck & Ruprecht Verlage.

Zajda K., Michalska - Żyła A., 2025, Pomysł na Smart Wieś. Projektowanie rozwiązań z wykorzystaniem Design Thinking, Wydawnictwo UŁ.

Zajda K., 2022, Wdrażanie innowacji społecznych przez wiejskie organizacje pozarządowe i lokalne grupy działania, Wydawnictwo UŁ.