Publicystyka - ngo.pl

Spotykam się czasem ze stwierdzeniem, że w rozwoju polskiej spółdzielczości przeszkadza nasz nadmierny indywidualizm. W pewnym sensie to prawda. Działalność zbiorowa wymaga bowiem umiejętności współpracy, liczenia się z głosem innych. Jednak głównym przeciwnikiem spółdzielczości jest bierność i standardowe działania, a więc brak prawdziwej indywidualności.

Warto zatem zastanowić się, gdzie tkwią rzeczywiste przeszkody dla spółdzielczości. W pierwszym odruchu wymienia się prawo, finanse i edukację jako obszary, w których są największe bariery. Na takie właśnie grupy robocze  podzielił się Zespół ds. rozwiązań systemowych w zakresie ekonomii społecznej, który jednak już od dłuższego czasu zupełnie nie funkcjonuje. I znów: to prawda, jednak – moim zdaniem – za tą pozorną zgodą kryje się wielkie nieporozumienie.

Niewątpliwie prawo może pomóc lub przeszkodzić w działalności spółdzielni. Dlatego wszyscy tak chętnie deklarują konieczność zmiany prawa, oczywiście na lepsze (nikt nie chciał zmieniać na gorsze, ale efekty nie zawsze nas zadowalają). I tu tkwi podstawowy błąd. Prawo ma się do idei spółdzielczości jak pięść do nosa.

Nasza historia XIX wieku pokazuje, że spółdzielczość może się rozwijać doskonale w rożnych porządkach prawnych (spółdzielnie działały w zaborze pruskim jako spółki, w austriackim jako stowarzyszenia, a w rosyjskim często jako nielegalne inicjatywy). To nie prawo decyduje o tym, czy coś jest spółdzielnią czy nie, ale formy działania. Jeżeli ktoś zakłada spółdzielnię, bo „pasuje mu” ta forma prawna (por. http://www.ekonomiaspoleczna.pl/wiadomosc/619280.html) to jeszcze nie znaczy, że jest spółdzielcą.

Nie wystarczy zarejestrować swojej działalności jako spółdzielni. Trzeba jeszcze BYĆ spółdzielcą. A to znaczy: wspólnie wypracować pomysł, wspólnie złożyć się na kapitał, wspólnie zarządzać firmą i wspólnie decydować o przeznaczeniu zysku. Jeżeli jakaś spółdzielnia socjalna jest realizacją czyjejś indywidualnej wizji, której autor przekonał kilku potrzebujących, a teraz nimi kieruje (i to niezależnie, od tego, że płaci godziwie), to nie jest to żadna spółdzielnia. Jeżeli ktoś przyjął statut, bo tak nakazuje prawo, a nie dlatego, że chce samemu ustalać zasady współpracy z innymi członkami spółdzielni, to nie jest spółdzielcą, tylko formalistą.

Tak więc prawo może być przeszkodą w tworzeniu spółdzielni, ale w mniejszym stopniu dlatego, że nie jest sprzyjające formie spółdzielni, ale dlatego, że jego litera (narzucone rozwiązania) zastępuje spółdzielcom to, co w spółdzielni najważniejsze – samorządność, czyli myślenie o tym, jak oni chcą działać.

O tak, brak finansów to jeden z podstawowych problemów ekonomii społecznej. Ale też podstawowy problem w biznesie, w działalności filantropijnej i w zwykłym życiu. To generalny problem i gdyby z tego powodu, że trudno o pieniądze, wszyscy rezygnowali z działalności gospodarczej lub nie podejmowali wysiłków w innych obszarach, nie byłoby najlepiej. A jednak podejmują. Bo nie jest prawdą, że pieniędzy nie ma. Są. Tylko nie są „łatwe”.

– Nie mamy pieniędzy na start – mówią wszyscy jednym głosem. Może niech poczytają o tym, jak zakładano pierwsze spółdzielnie, kiedy rzeczywiście brakowało pieniędzy. Każda pożyczka była w zasadzie czystą lichwą, a zarobki starczały czasem ledwo na przeżycie. A jednak pierwsi spółdzielcy ze swoich głodowych przychodów „składali się” na kapitał założycielski (o wsparciu z zewnątrz nikt jeszcze nawet marzyć nie mógł).

Dziś nikt nie chce pożyczać spółdzielniom. Tak, ale czy też nikt nie chce pożyczać spółdzielcom? Aby dostać wsparcie na rozpoczęcie działalności trzeba mieć zabezpieczenie majątkowe lub gotówkowe, które jest potrzebne również do otrzymania większych pożyczek na rynku.

Jednak przyzwyczajenie do różnego dotacji powoduje, że nie chce nam się szukać zwrotnego źródła finansowania. A przecież jeśli mamy dobry pomysł i wzajemne zaufanie, zawsze możemy znaleźć pieniądze na start. To oczywiście ryzykowne, ale – jak mówi definicja przedsiębiorstwa społecznego – bez ryzyka w ogóle nie ma co mówić o ekonomii społecznej. Co więcej, wiele działań ekonomicznych (szczególnie w ekonomii społecznej) można rozpoczynać przy niewielkich środkach. Więc nie problem z pieniędzmi, ale mentalnością.

Dochodzimy do ulubionego przeze mnie momentu wszystkich dyskusji. Kiedy już udowodnimy sobie, jak bardzo jest źle, wtedy wszyscy jedynego ratunku upatrują w edukacji. „Kształcić postawy obywatelskie trzeba od małego”, „szkoła powinna uczyć współpracy”, itd, itp. Moje argumenty, że największy ruch spółdzielczy stworzyło pokolenie, które w zaborczej szkole nie mogło się nauczyć współdziałania (chyba, że w działalności nielegalnej – przeciw szkole), nie robią na nikim wrażenia. „Bo edukacja jest ważna!”. Jasne, że jest ważna. Ale w działalności społecznej dużo bardziej niż szkolna edukacja liczy się dobry przykład.

Pokażmy, że można! Ale nie na przykładzie czyjejś „wygranej na loterii” – a tak większość osób traktuje opowieści o tym, że w Bałtowie udało się stworzyć Park Jurajski a w Inowrocławiu system pomagający w dostępie do służby zdrowia. To oczywiście budujące przykłady, ale wielu nie wierzy, że taki sukces jest to w zasięgu ich możliwości.

Skuteczny przykład to taki, który mówi, że gdybyś tylko chciał, to z przyjaciółmi mógłbyś zrobić coś podobnego. Dlatego, jak mi się wydaje, Warszawska Kooperatywa Spożywcza szybko znalazła naśladowcę w Łodzi.

Prawdą jest to, co mówią młodzi spółdzielcy z Emmy: „W szkołach nie uczy się nas pracy zespołowej, jako społeczeństwo nie umiemy tego robić”. Ale przecież im się udało, bo jak sami potwierdzają: „Lubimy dyskutować i mamy doświadczenie w podobnych inicjatywach” (patrz: Spółdzielczość nas jara!).

Co jest więc główną barierą działalności w przedsiębiorstwach społecznych? Nie jest to brak unormowań prawnych, środków na start czy wykształcenia. Raczej brak pomysłów, inwencji, nieszablonowego podejścia do rozwiązywanych problemów. Czy to problem z indywidualnością?

Odpowiedź zależy od tego, jak rozumiemy indywidualność. Jeśli jedynie jako nastawienie na indywidualny sukces, brak chęci pracy w zespole, wiarę w siebie i niewiarę w innych, to oczywiście indywidualizm jest przeszkodą. Jeśli zaś rozumiemy indywidualność także jako otwartość, chęć wniesienia swojego (indywidualnego) wkładu we wspólne dobro, twórcze i oryginalne podejście, to tego w polskiej ekonomii społecznej nam brakuje. Przede wszystkim tego.

Czytaj inne felietony Piotra Frączaka na temat przedsiębiorczości społecznej >