Publicystyka - ngo.pl

Konferencja odbyła się w dniu 75. rocznicy podpisania Deklaracji Schumana – aktu, który dał początek integracji europejskiej i stał się fundamentem wspólnoty opartej na współpracy i pokoju. Uroczystego otwarcia wydarzenia dokonała Ministra Funduszy i Polityki Regionalnej Katarzyna Pełczyńska-Nałęcz, podkreślając wyjątkowy charakter Dnia Europy. Zwróciła uwagę na jego symboliczny wymiar, wyraźnie kontrastujący z obchodzonym tego samego dnia przez Rosję „dniem zwycięstwa”, dziś nacechowanym militarnie i imperialnie. Minister podkreśliła, że Europa stoi dziś przed wyborem – między pokojowym projektem współpracy a mocarstwową wizją świata. W tym kontekście szczególnie istotna jest rola organizacji społecznych, które – realizując projekty finansowane ze środków unijnych – powinny pamiętać, że są one nie tylko szansą dla nich samych, lecz także szansą dla Unii Europejskiej i wartości, które ją tworzą.

Podczas konferencji poruszano kwestie barier, z jakimi mierzą się organizacje pozarządowe, ubiegając się o środki europejskie oraz wydatkując je. Równolegle zwracano uwagę na szerszą rolę organizacji w procesie wdrażania kolejnych perspektyw finansowych Unii Europejskiej.

Szczególnie mocno wybrzmiała zasada partnerstwa, czyli konieczność systemowego włączania organizacji społecznych w cały cykl zarządzania funduszami – od etapu programowania przez wdrażanie i monitorowanie aż po ewaluację efektywności wydatkowania środków.

Otwierając konferencję, prezeska OFOP-u Karolina Dreszer-Smalec podkreśliła, że choć znajdujemy się na półmetku perspektywy finansowej 2021–2027, to już dziś toczą się intensywne dyskusje nad kształtem kolejnego okresu budżetowego. Jak zaznaczyła, szczegółową propozycję założeń nowego budżetu UE poznamy już w lipcu 2025 roku – a co za tym idzie, odbyły się już pierwsze konsultacje mające na celu określenie kluczowych celów i obszarów interwencji na kolejne lata. Nie jest to jednak koniec, ale początek długiego procesu, który dopiero przed nami.

W tym kontekście szczególnie ważne staje się:

• aktywne zaangażowanie organizacji społecznych w proces tworzenia przyszłych ram budżetowych UE,
• utrzymywanie stałego dialogu z administracją, m.in. poprzez uczestnictwo w pracach komitetów monitorujących,
• oraz wewnętrzna debata w środowisku NGO, służąca wypracowywaniu spójnych stanowisk i rekomendacji.

Warto w tym miejscu podkreślić znaczenie takich inicjatyw jak Zielone Komitety Polskiej Zielonej Sieci czy Sieć OFOP-u ds. Partnerstwa i Funduszy Europejskich, które umożliwiają organizacjom wymianę doświadczeń, analizę wspólnych wyzwań i formułowanie konkretnych propozycji dla decydentów.

Dlatego tak istotnym elementem konferencji było omówienie stanu przygotowań do nowej perspektywy finansowej po 2027 roku. Wstępne założenia kolejnego okresu programowania poznaliśmy już w lutym, kiedy Komisja Europejska opublikowała dokument pt. „Droga ku następnym wieloletnim ramom finansowym”[1]. Od dłuższego czasu toczą się dyskusje na temat przyszłego kształtu polityki spójności, które wzbudzają tak nadzieje, jak i obawy wśród podmiotów zaangażowanych w system wdrażania funduszy unijnych w całej Europie – zarówno samorządów, jak i partnerów spoza administracji publicznej.

Tym zagadnieniom poświęcony został pierwszy panel konferencji, w którym udział wzięli Agnieszka Kapciak z Departamentu Strategii MFiRR, Przemysław Kalinka z Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Polsce i Adela Gąsiorowska z Narodowego Instytutu Wolności. Jak zauważyli Agnieszka Kapciak i Przemysław Kalinka, liczby mówią same za siebie – już na wstępnym etapie dyskusji o nowym okresie programowania pojawiają się trudne pytania o dodatkowe źródła dochodów dla Unii Europejskiej. UE staje w obliczu nowych wyzwań, w tym związanych z bezpieczeństwem – zarówno militarnym, jak i dotyczącym gotowości do reagowania na sytuacje kryzysowe (np. na skutki zmian klimatycznych). Jednocześnie dostępne środki w budżecie unijnym są bardziej ograniczone niż dotychczas, głównie ze względu na konieczność obsługi zadłużenia zaciągniętego na sfinansowanie inwestycji w ramach Krajowego Planu Odbudowy (a szerzej – unijnych mechanizmów odbudowy po pandemii NextGenerationEU), jest to wydatek skali około 20% obecnego budżetu UE.

Szczególne obawy budzi także propozycja centralizacji funduszy na poziomie krajowym poprzez stworzenie jednego planu krajowego, na wzór KPO. Przemysław Kalinka, przedstawiciel Komisji Europejskiej w Polsce, uspokajał jednak, że planowana centralizacja ma służyć przede wszystkim uproszczeniu procedur, a nie rezygnacji z celów i działań. Nowe programy mogą przyjąć inne nazwy lub formy organizacyjne, ale nie musi to oznaczać zmiany priorytetów czy odejścia od dotychczasowych działań.

Oczywiście jesteśmy dopiero na wczesnym etapie prac – jak podkreślali paneliści i panelistki, wiele kwestii pozostaje otwartych, dlatego trudno jeszcze mówić o konkretnych zmianach. Pewne jest jednak, że utrzymane zostaną zasady warunkowości, a w obszarze praworządności zostaną one dodatkowo wzmocnione – co znajduje szerokie poparcie zarówno w Komisji Europejskiej, Parlamencie Europejskim, jak i wśród państw członkowskich. Jednocześnie wydaje się, że Komisja stoi na stanowisku, że tak ważna dla sektora organizacji zasada partnerstwa pozostanie fundamentem, na którym budowany będzie dialog międzysektorowy także w kolejnych perspektywach finansowych.

Podczas panelu poruszono również kwestie przyszłego finansowania organizacji sektora pozarządowego, w szczególności tych zajmujących się obroną demokracji, praworządności oraz działalnością strażniczą. Organizacje te szczególnie dotkliwie odczuły skutki ograniczenia programów międzynarodowych (głównie USAID, ale także z powiązanych z nim funduszy organizacji międzynarodowych), z których dotąd korzystały. Tutaj zastępczyni Dyrektora Narodowego Instytutu Wolności Adela Gąsiorowska odniosła się do efektów tych cięć, zwracając uwagę, że niezależnie od dalszych losów programu CERV czy finansowania ze źródeł Unii Europejskiej w NIW-ie trwają dyskusje na temat tego, czy i w jaki sposób powstała luka w finansowaniu mogłaby być zaadresowana przez fundusze krajowe (np. z Rządowego Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich). Chociaż wyniki tej debaty nie są przesądzone i zależeć będą od wielu czynników (w tym decyzji na szczeblu rządowym), warto jednak odnotować, że taka dyskusja i konsultacje mają miejsce.

Celem kolejnego panelu było przyjrzenie się roli organizacji pozarządowych w komitetach monitorujących, ale tym razem z perspektywy administracji. W debacie tej udział wzięli Piotr Krasuski z Departamentu EFS MFiRR, Michał Kurzawski z Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego i Magdalena Zaraś z Departamentu Społeczeństwa Obywatelskiego KPRM.

Administracja publiczna, w tym przedstawiciele Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej, doceniają zaangażowanie organizacji pozarządowych w proces wdrażania funduszy europejskich. Podkreślają, że głos NGO ma realny wpływ na kształt polityki spójności czy sposób realizacji konkretnych celów obecnej perspektywy finansowej.

Udział organizacji w komitetach monitorujących postrzegany jest jako istotny element systemu realizacji polityk unijnych – nie tylko w bezpośrednio dotyczących ich kwestiach, lecz także w odniesieniu do szerszych zagadnień społecznych, w których organizacje występują w roli ekspertów i rzeczników interesu publicznego.

Jednocześnie przedstawiciele administracji zwracają uwagę na pewne trudności związane z reprezentatywnością sektora obywatelskiego. Zgłaszane stanowiska nie zawsze mają charakter wspólnego głosu środowiska, a często odzwierciedlają jedynie perspektywę poszczególnych organizacji, co może rodzić uzasadnione obawy co do ich legitymacji.

Na początku obecnej perspektywy istniały również obawy o brak zaufania i niewystarczające zaangażowanie organizacji pozarządowych, co mogłoby przełożyć się na brak konkretnych, konstruktywnych propozycji. Mimo pojawiających się sporów czy oczywistych różnic zdań i perspektyw bilans działań organizacji w pierwszej połowie perspektywy oceniono jako pozytywny.

Administracja wskazuje jednak na obszary wymagające dalszej poprawy, w szczególności:

• terminowość prac i lepsze wykorzystanie czasu, zwłaszcza podczas spotkań warsztatowych poprzedzających posiedzenia komitetów,
• formułowanie propozycji w sposób bardziej formalny i konkretny (zgłaszanie wniosków formalnych, które mogą zostać poddane dyskusji komitetu),
• skuteczniejszą komunikację wewnątrz sektora, która może wzmocnić spójność i reprezentatywność prezentowanych stanowisk.

Wnioski są jednoznaczne: rola organizacji społecznych w procesie wdrażania polityk europejskich jest nie do przecenienia, jednak jej efektywność zależy w dużej mierze od jakości współpracy pomiędzy organizacjami, jasności komunikacji i zdolności do budowania wspólnego głosu sektora.

Jedną z kluczowych funkcji organizacji pozarządowych w komitetach monitorujących, co wyraźnie wybrzmiało w panelu moderowanym przez Piotra Frączaka (OFOP), jest funkcja kontrolna. Organizacje odgrywają istotną rolę społecznej kontroli nad wydatkowaniem środków unijnych przez administrację publiczną.

Justyna Nakielska (Habitat for Humanity Poland), zasiadająca w Komitecie Umowy Partnerstwa, zwróciła jednak uwagę, że udział NGO w komitetach nie ogranicza się jedynie do funkcji sprawdzającej. Organizacje te mają również realny wpływ na kształtowanie polityk publicznych realizowanych przy udziale funduszy europejskich. To bardzo ważny obszar ich zaangażowania, ponieważ pozwala zwiększyć efektywność funduszy dzięki lepszemu ich adresowaniu. Jak podkreśliła:

Podobne stanowisko zaprezentowała Joanna Furmaga (PZS / KM FEnIKS) wskazująca, że mimo złożoności pracy w komitetach organizacje zaangażowane w te działania walczą o klimat, środowisko, bioróżnorodność, a więc o konkretną wizję świata i wartości.

Do dobrych praktyk wynikających z zaangażowania organizacji w prace komitetów należy m.in. działalność Grupy Zadaniowej ds. Zasad Horyzontalnych powołanej przy Komitecie Umowy Partnerstwa (KUP) na lata 2021–2027 z inicjatywy strony społecznej. W ramach jej prac opracowano m.in. wytyczne dotyczące stosowania zasady DNSH (Do No Significant Harm)[2]. Innym istotnym przykładem jest zaangażowanie organizacji pozarządowych w działania na rzecz uchylenia tzw. stref wolnych od LGBT, w które aktywnie włączyli się przedstawiciele organizacji społecznych zasiadający w różnych komitetach.

Łukasz Broniszewski (Fundacja Stabilo) z komitetu FE dla Kujawsko-Pomorskiego podkreślił, że do sukcesów organizacji zaliczyć należy także to, że pewne inwestycje czy pomysły uznano za niewłaściwe i nie zostały one zrealizowane (np. budowa pełnomorskiego jachtu). Jak zauważyła Joanna Furmaga, efekty pracy organizacji w komitetach monitorujących są bardzo konkretne i wymierne – można je dostrzec m.in. w postaci listy uratowanych rzek i lasów. Organizacje mogą więc realizować swoją misję nie tylko poprzez bezpośrednią realizację działań projektowych, ale także poprzez udział w procesach decyzyjnych dotyczących realizacji polityk publicznych finansowanych z funduszy.

Tegoroczna edycja konferencji odbyła się w ramach projektu „Działania informujące i promujące Fundusze Europejskie wśród organizacji pozarządowych” finansowanego ze środków Pomocy Technicznej Funduszy Europejskich i budżetu państwa, a realizowanego przez konsorcjum federacji OFOP, Polska Zielona Sieć, WRZOS i Podlaski Sejmik Osób z Niepełnosprawnościami. Projekt ma na celu promowanie udziału społeczeństwa obywatelskiego na etapie planowania, monitorowania i wdrażania Funduszy Europejskich. Pierwszego dnia konferencji skupiano się na etapie wdrażania, tj na tym, w jaki sposób organizacje pozarządowe mogą korzystać z Funduszy Europejskich i co można zrobić, aby wykorzystywały je w jak największym stopniu. Korzystanie z Funduszy Europejskich kojarzy się głównie z aplikowaniem o środki jako beneficjent. Jest to najbardziej oczywista, ale nie jedyna forma korzystania ze środków unijnych. W powstałym w projekcie Inspirowniku oraz na konferencji pokazano, że organizacje pozarządowe mogą też być partnerem, uczestnikiem, korzystać z wypracowanych wcześniej rezultatów czy wyremontowanych pomieszczeń. W pierwszej sesji zaprezentowano przykłady dobrych praktyk w tym zakresie.

Przede wszystkim, jak pokazały przykłady Fundacji Promocji Inicjatyw Społecznych i Fundacji Imago, mała organizacja pozarządowa może wiele zyskać na partnerstwie z organizacją większą, bardziej doświadczoną. Realizując wspólnie projekty, można nauczyć się zasad realizacji projektów, planowania i skutecznego wykonywania działań, rozliczania budżetu, zaplanować i zrealizować rozwój infrastruktury organizacji, a przede wszystkim zwiększyć swój potencjał finansowy, który umożliwi samodzielne aplikowanie o środki unijne. Bardzo ważny okazuje się wybór partnera – nie tylko takiego, który jest znany i zaufany, ale przede wszystkim takiego, z którym łączą wspólne cele i umiejętność współpracy, a nie rywalizacja. Ważne też, aby był to partner, od którego można się uczyć i budować swoje własne zasoby wiedzy i profesjonalizmu.

Dobrym partnerem może być też urząd pracy, co udowodnił przykład Malborskiej Fundacji Rozwoju Regionalnego. Realizowane w takim partnerstwie projekty skutecznie radzą sobie z problemami miejscowego rynku pracy, dając większą elastyczność wprowadzanych rozwiązań. Jest to także szansa dla organizacji na rozwój, ale też na znaczne poszerzenie działalności, zyskanie większej wiarygodności i rozpoznawalności.

Dla organizacji, nawet niedużych, które myślą perspektywicznie i chcą rozwijać pomysły na innowacje, dobrą opcją są granty, które można pozyskać w inkubatorach innowacji społecznych. Chociaż nie mogą być one traktowane jako współfinansowanie stałej działalności organizacji, a raczej jako inwestycja w stworzenie czegoś nowego, rozwinięcie i przetestowanie innowacyjnego rozwiązania, które może wzbogacić zasób działań czy narzędzi stosowanych przez daną NGO. W ramach inkubatora można uzyskać pomoc w kwestii doprecyzowania pomysłu, sprawdzenia jego wykonalności czy efektywności.

W kolejnej sesji zaproszeni paneliści: Agnieszka Odachowska-Piosik z Fundacji Razem dla Rozwoju Obszarów Wiejskich, Małgorzata Domagała z Fundacji POLPROM, Krzysztof Hołyński ze Stowarzyszenia MOST i Mariusz Godlejewski z Fundacji Studio M6, a potem także publiczność, dyskutowali na temat barier, które utrudniają organizacjom pozarządowym korzystanie z funduszy europejskich.

Część tych barier wynika z ograniczeń samych organizacji, tj. z braku wystarczającego potencjału – kadry, doświadczenia, środków finansowych, które trzeba wykazać we wniosku, aby wniosek był rozpatrzony pozytywnie. Większość organizacji, szczególnie tych mniejszych, jest skoncentrowana na bieżących działaniach i przetrwaniu i nie poświęca czasu na strategiczne planowanie, jak w perspektywie roku, 2-5 lat zdobyć odpowiednie zasoby i umożliwić swojej organizacji sięganie po środki unijne. A przytoczone wcześniej przykłady dobrych praktyk pokazują, że jest to możliwe. W wielu organizacjach panuje też obawa przed odpowiedzialnością za większe środki i przed nadmiernym obciążeniem czasowym i psychicznym – realizowanie projektów z Funduszy Unijnych wymaga zaangażowania na pełny etat, a wiele osób prowadzących organizacje pozarządowe zajmuje się działalnością społeczną poza swoim stałym zatrudnieniem. Okazało się, że barierą jest też brak wiedzy na temat Funduszy Europejskich i tutaj odpowiedzią są działania podejmowane przez OFOP i partnerów w realizowanym projekcie informacyjnym.

Zarówno eksperci, jak i osoby z publiczności zabierające głos wskazali też szereg barier leżących po stronie samych funduszy, między innymi ich niedostosowanie czy brak oferty dla małych i średnich organizacji, wygórowane wymagania dotyczące doświadczenia, nie zawsze zrozumiałe dokumentacje konkursowe. Wkład własny wymagany w wielu projektach stanowi ogromną barierę dla mniejszych, nieprowadzących działalności gospodarczej organizacji i sprawia, że w ogóle nie biorą aplikowania o środki unijne pod uwagę.

Organizacje pozarządowe działają elastycznie, szybko reagują na zmieniającą się sytuację, szczególnie na wszelkie kryzysy, a rozbudowane procedury wydatkowania środków unijnych są mało elastyczne i nie nadążają za nagłymi potrzebami. W związku z tym organizacje nie mogą sięgnąć po środki wtedy, gdy są one najbardziej potrzebne. Ta mała elastyczność dotyczy też wskaźników, które są ustalane na początku perspektywy i w jej trakcie mogą się już zdezaktualizować, jednak procedura ich zmiany trwa dość długo, co utrudnia realizację projektów i zwiększa ryzyko nieosiągnięcia zakładanych wskaźników.

Zaproponowano też pewne rozwiązania występujących problemów, jak np. postulat większej liczby projektów grantowych, o uproszczonych metodach rozliczania czy granty na innowacje wewnątrz sektora – inkubatory silnych i nowoczesnych organizacji. Premiowanie partnerstw doświadczonych organizacji z małymi czy mniej doświadczonymi dałoby szansę małym i średnim organizacjom na zdobycie doświadczenia i zwiększenie obrotów wymaganych we wnioskach. Przydatne byłoby zapewnienie w programach regionalnych pewnej rezerwy na szybkie granty na działania ad hoc, wynikające z nagłej lokalnej potrzeby. Konkursy na dofinansowanie wkładu własnego powinny odbywać się w trybie ciągłym, a nie tylko dwa razy na rok. A przede wszystkim potrzebne jest lepsze, skuteczniejsze docieranie z informacjami o konkursach do gmin i powiatów, np. poprzez newslettery samorządowe.

Wypracowane podczas sesji materiały zostaną wykorzystane przy tworzeniu kolejnych produktów w projekcie, a być może również do planowania dalszych działań informacyjno-promocyjnych w kolejnych projektach.

Stała Konferencja ds. Europejskich, 8-9 maja 2025, Warszawa.

Organizator: Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych.
Partner merytoryczny: Polska Zielona Sieć.
Patronaty honorowe: Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej, Komisja Europejska – przedstawicielstwo w Polsce.
Patronat medialny: portal ngo.pl.
Wydarzenie towarzyszące Konferencji: Obywatelski Kongres Komitetów Monitorujących, 8 maja 2025, Warszawa.

„Działania informujące i promujące Fundusze Europejskie wśród organizacji pozarządowych” – projekt współfinansowany ze środków PTFE 2021-2027 i budżetu państwa.
#FunduszeEuropejskie #FunduszeUE

[1] https://www.gov.pl/web/klimat/uruchomienie-konsultacji-publicznych-na-temat-nastepnej-perspektywy-finansowej

[2] Microsoft Word – 01_MateriaB podsumowuj cy ZespóB DNSH GZ KUP_final 071024