Jedni witają zmiany w polskiej edukacji z nadzieją, inni z obawą, a jeszcze inni po prostu przewracają oczami, widząc kolejne nagłówki o „nowych przedmiotach” czy „zmianach na lepsze”. Jak sprawić, aby edukacja zdrowotna nie stała się kolejnym przedmiotem, ale pierwszym krokiem w stronę dbania o całościowy dobrostan uczniów i nauczycieli - poznajcie propozycje ekspertki SOS dla Edukacji.
Historia reform w edukacji pokazuje, że szumnie zapowiadane zmiany często kończą się na kilku drobnych poprawkach, które w praktyce niestety niewiele wnoszą. Nic więc dziwnego, że zapowiedź wprowadzenia “edukacji zdrowotnej” – nowego przedmiotu, który zastąpi „wychowanie do życia w rodzinie” – wzbudza pytanie: czy to realna odpowiedź na współczesne potrzeby młodzieży, czy może tylko kosmetyczna korekta, która ograniczy się do zmiany nazwy przedmiotu i chwili chaosu organizacyjnego?
Nauka dbania o siebie i swoje relacje z innymi
A może edukacja zdrowotna niesie ze sobą większy potencjał i jest szansą na wyjście poza utarte schematy i stworzenie przestrzeni, gdzie młodzi ludzie będą mogli zdobywać umiejętności potrzebne tu i teraz – zarówno do dbania o siebie, jak i budowania zdrowych relacji z innymi? W obliczu narastających problemów zdrowia psychicznego, trudnościach w komunikacji czy braku zrozumienia w kwestii funkcjonowania własnego ciała, koniecznością wydaje się wyposażenie młodych ludzi w kompetencje umożliwiające im lepsze radzenie sobie z wyzwaniami codzienności, budowanie zdrowych relacji i świadome dbanie o własny dobrostan. Żeby tak się stało edukacja zdrowotna musi być czymś więcej niż kolejnym „przedmiotem do odhaczenia”. Jej wprowadzenie musi okazać się realną zmianą, która odpowie na wyzwania współczesności, i nie pozostanie tylko dobrze brzmiącym hasłem. Wszystko zależy od tego, jak zostanie przemyślana i wdrożona.
Edukacja zdrowotna powinna być czymś znacznie więcej niż „nowym WDŻ”. To może być odpowiedź na realne potrzeby młodych osób uczących się w szkołach które mierzą się z wyzwaniami, które różnią się od tych, których doświadczali ich dziadkowie czy rodzice.
Tempo życia, presja osiągnięć, kryzys zdrowia psychicznego wśród młodzieży czy wpływ mediów społecznościowych na samoocenę – to wszystko sprawia, że szkoła powinna być nie tylko miejscem zdobywania wiedzy, ale także przestrzenią, w której uczniowie uczą się dbać o siebie i swoje relacje z innymi.
W założeniach edukacja zdrowotna ma obejmować kilka kluczowych obszarów. To między innymi promowanie zdrowego stylu życia, kształtowanie umiejętności dbania o zdrowie fizyczne i psychiczne, a także rozwijanie kompetencji społecznych. Niezwykle ważnym elementem jest również dostarczenie rzetelnej wiedzy o funkcjonowaniu ludzkiego ciała, seksualności i emocjach, co pozwala młodym ludziom świadomie podejmować decyzje i z większą pewnością stawiać czoła wyzwaniom dorastania. I chociaż te elementy są ze sobą nierozerwalnie związane, to edukacja związana z seksualnością człowieka nadal budzi wiele obaw i kontrowersji.
Wbrew powszechnym mitom dostarczanie rzetelnej wiedzy dostosowanej do wieku uczniów nie prowadzi ani do zwiększenia zainteresowania seksualnością (która sama w sobie jest naturalnym elementem rozwoju), ani przyspieszenia inicjacji seksualnej młodych osób. Badania jednoznacznie pokazują, że edukacja seksualna oparta na faktach sprzyja podejmowaniu świadomych i odpowiedzialnych decyzji, zmniejsza ryzyko występowania zachowań ryzykownych, oraz wzmacnia postawy szacunku wobec potrzeb i granic zarówno własnych, jak i innych osób.
Włączenie edukacji seksualnej do szerszego kontekstu zdrowia i dobrostanu pozwala młodym ludziom z większą pewnością odnaleźć się w procesie dojrzewania i budować zdrowe relacje oparte na komunikacji i zrozumieniu. To element, który może realnie wesprzeć młodzież w wyzwaniach współczesnego świata, pełnego dezinformacji i stereotypów.
Dlaczego to wszystko jest tak istotne?
Bo zdrowie to nie tylko brak chorób, ale pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny. Wyposażenie młodych ludzi w wiedzę i narzędzia do dbania o siebie już na wczesnym etapie życia to inwestycja w ich przyszłość – bardziej świadomą, mniej obciążoną lękiem i chaosem. W świecie pełnym bodźców i wyzwań edukacja zdrowotna może okazać się tym, czego polska szkoła potrzebuje najbardziej: wsparciem, które pomoże uczniom nie tylko przetrwać, ale naprawdę się rozwijać.
Tymczasem współczesna szkoła wciąż zbyt często skupia się na przekazywaniu wiedzy teoretycznej w sposób oderwany od realnych doświadczeń uczniów. Młodzi ludzie zasypywani są faktami i informacjami, które rzadko mają dla nich praktyczne znaczenie w codziennym życiu. Edukacja zdrowotna nie może opierać się na takim schemacie. Przygotowywane podstawy programowe muszą uwzględniać praktyczne podejściu do nauki, które łączy wiedzę z umiejętnościami i realnymi sytuacjami życiowymi.
Zamiast kolejnych encyklopedycznych definicji, młodzi ludzie mogą otrzymać narzędzia do świadomego dbania o własny dobrostan fizyczny i psychiczny oraz rozwijania kompetencji społecznych.
Dzięki temu szkoła stanie się miejscem, które nie tylko przygotowuje do egzaminów, ale również do życia – z jego wyzwaniami, relacjami i potrzebą zrozumienia siebie oraz innych.
Nad tym zagadnieniem pochylili się ekspertki i eksperci z organizacji pozarządowych, zrzeszonych w ramach Sieci Organizacji Społecznych (SOS) dla Edukacji podczas organizowanego wiosną 2024 roku 3. Szczytu dla Edukacji. W ramach prac, w których miałam przyjemność uczestniczyć, powstały rekomendacje dla MEN Instytutu Badań Edukacyjnych do stworzenia profilu absolwenta, opublikowanego jesienią tego roku. W naszych rekomendacjach podkreślamy konieczność budowania procesu nauczania i uczenia się w oparciu o kluczowe kompetencje, w tym także przekrojowe, które są dziś nieodzowne zarówno w dalszej nauce, jak i w życiu zawodowym, publicznym oraz osobistym młodych ludzi.
Rekomendacje zakładają rozwój kompetencji przekrojowych na wielu różnych przedmiotach w taki sposób, żeby przyrost wiedzy szedł w parze z przyrostem umiejętności ważnych dla każdego człowieka. To podejście jest kluczowe, ponieważ pozwala wyjść poza ramy tradycyjnych lekcji, często kojarzonych z teorią i ogólnikowymi pogadankami. Edukacja oparta na powiązaniach międzyprzedmiotowych skupia się na czymś znacznie bardziej istotnym – na promowaniu głębszego zrozumienia faktów i ich znaczenia dla codziennego życia, zamiast ograniczać się do ich mechanicznego zapamiętywania.
Trzy kluczowe aspekty edukacji zdrowotnej
Jednym z istotnych obszarów międzyprzedmiotowych, dla których opracowano rekomendacje, jest właśnie edukacja zdrowotna i psychospołeczna. Jej nadrzędnym celem jest wspieranie dobrostanu uczniów – nie tylko poprzez edukowanie na temat zdrowych nawyków czy promocję zdrowia, ale również poprzez rozwijanie kompetencji niezbędnych do budowania środowiska sprzyjającego zdrowiu fizycznemu i psychicznemu. Obejmuje to także wzmacnianie odporności psychicznej oraz przygotowywanie młodzieży na wyzwania współczesnego świata. W ramach tego obszaru mieszczą się zarówno działania profilaktyczne w zakresie chorób i uzależnień, jak i rozwijanie umiejętności takich jak samoświadomość, samoregulacja, radzenie sobie z trudnościami czy stresem oraz budowanie poczucia własnej wartości.
Bardzo istotnym elementem jest również wspieranie refleksji nad własnymi emocjami i potrzebami, równolegle z kształtowaniem empatii oraz wrażliwości na potrzeby innych.
Zawarta w tym obszarze wiedza i umiejętności pomagają młodym osobom w akceptowaniu i rozumieniu różnorodności społecznej, kulturowej i indywidualnej, co sprzyja postawom otwartości i akceptacji. Dzięki temu rozwijają odpowiedzialność za swoje działania. Podejście to sprzyja kształtowaniu proaktywnych postaw, przygotowuje młodych ludzi do dojrzałego funkcjonowania w życiu osobistym, zawodowym i społecznym, a także wspiera budowanie wspólnoty, w której każdy może czuć się bezpiecznie i komfortowo.
Tematyka edukacji zdrowotnej i psychospołecznej została podzielona na trzy kluczowe aspekty: JA, JA i INNI oraz JA i ŚWIAT.
Pierwszy z nich, JA, koncentruje się na rozwoju umiejętności poznawania samego siebie i zarządzania sobą. Obejmuje to m.in. interpretowanie sygnałów wysyłanych przez ciało, rozpoznawanie emocji, ich wyrażanie oraz regulowanie. To kompetencje, które mają znaczenie w codziennym życiu – pomagają w dbaniu o zdrowie fizyczne i psychiczne, radzeniu sobie z presją czy budowaniu pewności siebie. Fundamentem tego komponentu jest równowaga psychofizyczna, bez której trudno mówić o pełnym zdrowiu.
Kolejny, JA i INNI, skupia się na relacjach z innymi ludźmi. Obejmuje rozwijanie umiejętności komunikacji, empatii, szacunku dla różnorodności oraz umiejętności rozwiązywania konfliktów i reagowania na przemoc. Zdobycie tych kompetencji jest kluczowe dla budowania trwałych, wartościowych relacji i współtworzenia społeczności, w której każdy czuje się traktowany z godnością i szacunkiem.
JA i ŚWIAT odnosi się do funkcjonowania w szerszym kontekście społecznym i globalnym. Dotyczy świadomości wpływu zmian technologicznych, ekologicznych, społecznych i ekonomicznych na nasze życie. Uczy również odpowiedzialności za własne działania i ich wpływ na otoczenie, motywując młodzież do wprowadzania pozytywnych zmian. Kształtowanie świadomości w tym obszarze pozwala uczniom dostrzegać znaczenie ich działań i aktywnie uczestniczyć w tworzeniu lepszego świata.
Powiązania międzyprzedmiotowe kluczem do zmian
Zagadnienia związane z obszarem “edukacja zdrowotna i psychospołeczna” powinny znaleźć oczywiście swoje odzwierciedlenie w podstawie programowej nowego przedmiotu – “edukacji zdrowotnej”. Jednocześnie warto podkreślić, że treści te powinny przenikać cały proces nauczania, obejmując różne przedmioty i etapy edukacji – od przedszkola po szkołę ponadpodstawową. Tylko spójne podejście, które integruje wiedzę o zdrowiu i dobrostanie z innymi dziedzinami, pozwoli młodym ludziom zrozumieć ich znaczenie w kontekście własnego życia. Lekcje wychowania fizycznego powinny łączyć aktywność z wiedzą o zdrowym stylu życia, biologia – dostarczać informacji o ciele i jego potrzebach, a zajęcia z języka polskiego czy etyki – poruszać tematy emocji, relacji czy wartości. Dzięki temu uczniowie otrzymają nie tylko wiedzę, ale też narzędzia do praktycznego dbania o siebie i swoje otoczenie.
Marta Michalska
Psycholożka, trenerka umiejętności psychospołecznych Tutorka i specjalistka ds. wsparcia rozwoju eduliderów w Teach for Poland, koordynatorka Rady Młodzieży. Wspiera dzieci, młodzież, nauczycieli i rodziców. Specjalizuje się w empatycznej komunikacji, radzeniu sobie ze stresem, nowoczesnych metodach profilaktyki. Poszukiwaczka porozumienia w różnorodności (również neuroróżnorodności), entuzjastka metod pracy opartych na dowodach naukowych.
Śródtytuły pochodzą od redakcji.
