Publicystyka - ngo.pl

W przepisach nie ma jednoznacznej definicji dóbr osobistych, ale z orzecznictwa i literatury prawniczej możemy odtworzyć ich cechy.

Po pierwsze, dobra osobiste mają charakter niemajątkowy. To znaczy, że są poza obrotem prawnym, nie można ich sprzedać lub wynająć, ani nawet się ich zrzec. Wynika to z tego, że w sposób ścisły są związane z określoną osobą czy podmiotem i chronią inne interesy niż ekonomiczne.

Po drugie, dobra osobiste są prawami bezwzględnymi, a więc mogę żądać od każdego, aby nie zagrażał lub nie naruszał moich dóbr.

Po trzecie, w przypadku naruszenia dóbr osobistych poszkodowany ma prawo do zadośćuczynienia za straty niemajątkowe i odszkodowania za uszczerbek w majątku. Na przykład publiczne oskarżenie organizacji pozarządowej o nierzetelność, która prowadzi do utraty klientów (utraty zaufania podopiecznych, odbiorców działań, sympatyków, darczyńców) skutkuje przyznaniem zadośćuczynienia za sam fakt naruszenia dóbr i odszkodowania rekompensującego utratę klienta.

Do dóbr osobistych zaliczamy takie wartości, jak:

• zdrowie,
• wolność,
• cześć,
• swobodę sumienia,
• nazwisko lub pseudonim,
• wizerunek,
• tajemnicę korespondencji,
• nietykalność mieszkania,
• twórczość naukową, artystyczną, wynalazczą i racjonalizatorską
  (art. 23 Kodeksu cywilnego).

Lista tych praw ciągle się wydłuża za sprawą orzecznictwa sądów. Na przykład w 2010 roku Sąd Najwyższy uznał, że prawo do spokojnego wypoczynku jest jednym z dóbr osobistych. Orzecznictwo uznało też za dobra osobiste więź matki z dzieckiem czy dane osobowe.

Dobra osobiste przysługują każdemu człowiekowi, bez względu na wiek, obywatelstwo lub stan psychiczny. W przypadku osób prawnych przepisy dotyczące dóbr osobistych stosuje się odpowiednio, to znaczy w najszerszym możliwym zakresie. Dlatego stowarzyszenie nie ma dobra osobistego, jakim jest zdrowie, ponieważ nie można przypisać stowarzyszeniu takiego atrybutu. W orzecznictwie wskazuje się, że ochrona dóbr osób prawnych obejmuje w zasadzie dobra związane z ich funkcjonowaniem i zapewniające im niezakłócone działanie, a w szczególności takie jak znak towarowy, opinia handlowa czy nazwa (więcej o nazwie: Nazwa organizacji pozarządowej i jej ochrona).

W przypadku jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej, takich jak rada rodziców, komitet budowy pomnika czy stowarzyszenie zwykłe, uznaje się, że takie podmioty mają również dobra osobiste. Przepisy dotyczące dóbr osobistych należy więc stosować analogicznie, podobnie jak w przypadku osób prawnych.

Zarówno organizacja pozarządowa, jak i jej członkowie, pracownicy i wolontariusze mają swoje, niezależne od siebie, dobra osobiste. Czy zatem jeżeli ktoś publicznie oskarżył stowarzyszenie o defraudację, naruszył dobra osobiste stowarzyszenia czy jego członków?

Zasadą jest, że jeżeli zarzut dotyczy osoby prawnej – na przykład stowarzyszenia – to środki ochrony przysługują temu podmiotowi, nie zaś poszczególnym członkom. Wyjątkiem jest sytuacja, w której zarzuty są sformułowane w taki sposób, że dotyczą dóbr określonego członka, szczególnie gdy zarzuty dotyczą przestępczego bądź też nieetycznego zachowania osób, które działają w ramach organów organizacji.

Zatem stwierdzenie, że „Stowarzyszenie X kradnie pieniądze unijne, a zarząd na to przyzywala” będzie naruszało dobra zarówno stowarzyszenia, jak i członków zarządu tego stowarzyszenia, ponieważ można ich zindywidualizować.

Zasada ta działa w drugą stronę – zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego naruszenie cudzego dobra osobistego przez starostę powiatu (osobę fizyczną) może uzasadniać odpowiedzialność powiatu¹. Wydaje się, że te zasady będą analogicznie stosowały się do fundacji i stowarzyszeń. Inaczej mówiąc, naruszenie cudzego dobra przez prezesa stowarzyszenia może oznaczać odpowiedzialność stowarzyszenia.

Żeby mówić o naruszeniu dóbr osobistych, zachowanie naruszyciela musi być bezprawne, to znaczy sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego. Bezprawność jest kategorią obiektywną, dlatego można ponieść odpowiedzialność nawet za działanie w dobrej wierze.

Wyróżnia się cztery sytuacje, w których bezprawność działania jest uchylona:

1. działanie na podstawie i w granicach prawa – na przykład legalne zatrzymanie podejrzanego lub informowanie organów państwa o zaobserwowanych nieprawidłowościach, o ile rzeczywiście istnieją;
2. zgoda pokrzywdzonego – na przykład zgoda na rozpowszechnianie zdjęć;
3. działanie podjęte w obronie uzasadnionego interesu społecznego lub prywatnego – np. działanie whistleblowerów;
4. obrona konieczna i stan wyższej konieczności.

Nie uchyla natomiast bezprawności działania powoływanie się na określony styl formułowania wypowiedzi, który może być odbierany jako obraźliwy. W doktrynie wskazuje się, że do naruszenia czci dojść może zarówno przez formułowanie twierdzeń wprost („X jest złodziejem"), jak i w formie hipotetycznej lub pytającej („mówi się, że X jest złodziejem" albo „czy nie jest może tak, że X okradał ludzi?"). Nie jest wykluczone zniesławienie nawet przez zaprzeczenie („X oczywiście nie jest złodziejem")².

Z perspektywy organizacji pozarządowych istotne jest, że bezprawne może być działanie w imieniu organu, który jest powołany do kontroli – np. działanie w imieniu komisji rewizyjnej. Czy zatem nie wolno krytykować działań zarządu? Można to robić, ale krytyka musi spełniać określone warunki. Musi być ona podjęta w interesie społecznym, być rzeczowa i rzetelna oraz nie przekraczać granic potrzebnych do osiągnięcia społecznego celu krytyki. Zatem krytykę, która ma na celu szykanowanie innej osoby trzeba uznać za bezprawną. Co więcej, nieuzasadniona odmowa udzielenia absolutorium może naruszać dobre osobiste³. Dlatego każdą krytykę należy mocno uzasadnić w odniesieniu do kryteriów obiektywnych oraz unikać sformułowań obraźliwych i ad personam.

Przysługujące uprawnienia zależą od tego, czy naruszenie już nastąpiło, czy też dobro osobiste jest zagrożone, to znaczy naruszenia jeszcze nie ma, ale spodziewamy się że może nastąpić. Przykładem może być sytuacja, gdy ktoś grozi opublikowaniem nieprawdziwych informacji, ale jeszcze tego nie zrobił. W takim przypadku można żądać zaniechania tego działania.

Podmiot, którego dobro osobiste zostało naruszone może żądać:

1. usunięcia jego skutków, w szczególności złożenie oświadczenia odpowiedniej treści i formie (np. poprzez wysłanie listów do członków organizacji lub opublikowanie przeprosin na Facebooku);
    
2. zadośćuczynienia pieniężnego. Kwotę określa poszkodowany. Trzeba pamiętać, że zgodnie z orzecznictwem sądowym wysokość zadośćuczynienia powinna przedstawiać ekonomicznie odczuwalną wartość, jednak musi być utrzymana w rozsądnych granicach, tym samym nie może być nadmierna w stosunku do doznanej krzywdy i prowadzić do wzbogacenia pokrzywdzonego przez niezasadne czerpanie korzyści z faktu naruszenia. Ostatecznie wysokość zadośćuczynienia określa sąd;
    
3. zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Cel i wysokość sumy proponuje poszkodowany, ale określa ją sąd;
    
4. żądać naprawienia szkody na zasadach ogólnych, jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa. Np. w sytuacji utraty klientów możemy żądać odszkodowania w oparciu o spodziewane przychody.

Dobra osobiste chronione są również w internecie. W praktyce naruszenia dóbr osobistych dokonywane są najczęściej przez anonimowych internautów. W tej sytuacji odpowiedzialność ponoszą dwa podmioty: autor wpisu i osoba odpowiedzialna za prowadzenie strony. Ten drugi (osoba odpowiedzialna za stronę www) na podstawie art. 14 ust. 1 ustawy z 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną. Zgodnie z art. 14 ten, kto udostępnia zasoby – np. redaktor, właściciel lub moderator – odpowiada za naruszenie dóbr osobistych, jeżeli dowiedział się o wpisach i nie podjął żadnych działań w celu ich usunięcia. Na poszkodowanym spoczywa obowiązek udowodnienia, że poinformował o treściach bezprawnych. Informacja ta może być przekazana mailowo na adres wskazany w regulaminie serwisu (strony, portalu, forum etc.) lub przy pomocy poczty tradycyjnej na adres podmiotu prowadzącego serwis. W wezwaniu należy wskazać, które wpisy naruszają dobra osobiste i zażądać ich usunięcia.

Jeżeli wpisy zostaną usunięte, można pociągnąć do odpowiedzialności sprawców wpisów, ale wymaga to ustalenia ich danych osobowych. Wezwanie należy skierować do serwisu, w którym wpisy zostały opublikowane. Można wszcząć postępowanie karne (na przykład art. 212 Kodeksu karnego) i zażądać, aby organy ścigana ustaliły sprawców naruszeń, a następnie dochodzić od nich odpowiedzialności cywilnej.

Warto pamiętać, że naruszać dobre osobiste może nie tylko bezpośredni komunikat, ale również udostępnienie linku na portalu społecznościowym prowadzącym do informacji naruszającej dobra osobiste, o ile ma to na celu zniesławienie danej osoby czy danego podmiotu.

Podsumowanie:

1. Dobra osobiste chronią wartości niemajątkowe;
2. Katalog dóbr osobistych ciągle się poszerza;
3. Organizacja i jej członkowie mają niezależne od siebie dobra osobiste;
4. Możliwe jest naruszenie dóbr członka organizacji poprzez naruszenie dóbr organizacji;
5. Naruszenie musi być obiektywnie bezprawne;
6. Ochrony można dochodzić przed naruszeniem;
7. Prowadzący serwis internetowy odpowiada za wpisy swoich użytkowników.

______

¹ Wyrok Sądu Najwyższego z 3 grudnia 2010, I PK 120/10.
² P. Księżak, Komentarz do art.23 Kodeksu cywilnego w: P. Księżak (red.), M. Pyziak-Szafnicka (red.), B. Giesen, W. J. Katner, B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, R. Majda, E. Michniewicz-Broda, T. Pajor, U. Promińska, W. Robaczyński, M. Serwach, Z. Świderski, M. Wojewoda, Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, LEX, 2014
³ Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 29 grudnia 2016 r., VI ACa 1012/15.

Jak przestrzegać prawa w NGO, jakie przepisy są ważne dla NGO – dowiesz się w serwisie poradnik.ngo.pl.