Publicystyka - ngo.pl

Po raz pierwszy oficjalny budżet obywatelski powstał w Sopocie w 2011 r., chociaż konsultacje miały miejsce już wcześniej w Poznaniu i Łodzi w latach 2009 – 2010. Przekazanie mieszkańcom części budżetu do samodzielnego rozdysponowania przez Miasto Sopot odniosło duży sukces i wpłynęło na dynamiczny rozwój, szczególnie wśród dużych miast w latach 2013 – 2017.

Do bardzo istotnych zmian doszło w 2018 r., kiedy to na mocy nowelizacji ustawy o samorządzie gminnym wprowadzono obowiązek budżetu obywatelskiego w przypadku miast na prawach powiatu. Minimalna kwota, jaka musi zostać przeznaczona to 0,5 % budżetu miasta. Obecnie budżet obywatelski przewidziany jest w coraz większej liczbie gmin, również tych które nie są do tego zobligowane. Z roku na rok coraz wyższe są kwoty budżetu obywatelskiego, przekraczając w Warszawie kwotę 100 mln zł rocznie.

Patrząc na statystyki możemy mówić o systematycznym wzroście kwot budżetu obywatelskiego w Polsce w ostatnich latach. Największy budżet obywatelski w 2024 r. w Polsce na poziomie 105 mln zł miała Warszawa, co stanowiło w przeliczeniu na mieszkańca ok. 56,4 zł. W dalszej kolejności znalazł się Kraków – 46 mln zł (ok. 57, 3 zł na mieszkańca) oraz Wrocław – 30 mln zł (ok. 47,5 zł na mieszkańca). Najwyższe wskaźniki w przeliczeniu na osobę odnotowały natomiast Rzeszów i Katowice – 80 i 74,7 zł. Liczby te stanowią zdecydowany wzrost w porównaniu do lat poprzednich.

Do najważniejszych założeń budżetu obywatelskiego możemy zaliczyć: wzmocnienie demokracji lokalnej, ponieważ to mieszkańcy decydują o wydatkach, promowanie aktywności obywatelskiej, a także większą kontrolę społeczną nad tym, jak wydawane są pieniądze oraz odpowiednie dopasowanie inwestycji do rzeczywistych potrzeb mieszkańców. Możemy też mówić o różnych funkcjach budżetu obywatelskiego m.in.: funkcji społecznej polegającej na integracji mieszkańców, edukacyjnej polegającej na lepszym zrozumieniu procesu decyzyjnego, politycznej – promującej współodpowiedzialność czy rozwojowej, umożliwiającej realizowanie oddolnych inicjatyw takich jak place zabaw czy infrastruktura.

Podstawę prawną stanowi przede wszystkim art. 5a ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym przewidujący możliwość przeprowadzania z mieszkańcami gminy konsultacji, których szczególną formę stanowi właśnie budżet obywatelski i w formie którego mieszkańcy corocznie decydują o części wydatków z budżetu gminy. Podkreślić należy również fakt, że środki budżetu obywatelskiego muszą być ujęte w uchwale budżetowej jednostki samorządu terytorialnego, a w przypadku wdrażania budżetu obywatelskiego istnieje konieczność uchwalenia własnego regulaminu określającego sposób zgłaszania projektów, zasad głosowania oraz harmonogramu i finansowania. Budżet obywatelski zgodnie z ustawą o samorządzie powiatowym i wojewódzkim dopuszczalny jest również na poziomie powiatu i województwa.

Coraz bardziej istotną rolę w kontekście budżetu obywatelskiego odgrywają organizacje pozarządowe (NGO), które z reguły również mogą zgłaszać swoje projekty odpowiadające ich działalności statutowej takiej jak np.: organizacja wydarzeń edukacyjnych - warsztatów dla mieszkańców czy działań integrujących społeczność lokalną. NGO mogą współpracować z innymi podmiotami jak np. szkoły, biblioteki czy domy kultury, a także być wykonawcą projektu, jeżeli jednostka samorządu zdecyduje się na zlecenie ich realizacji. 

Organizacje pozarządowe mogą też prowadzić kampanie informacyjne promujące czy zachęcające mieszkańców do głosowania nad projektem. Dzięki takim działaniom budowane jest zaufanie społeczne lokalnej społeczności, promowana jest aktywność obywatelska i dialog z samorządem. Działania NGO w kontekście budżetu obywatelskiego mają coraz większe znaczenie i wywierają realny wpływ na lokalną społeczność. Organizacje pozarządowe posiadające wiedzę i doświadczenie w danej dziedzinie mogą oferować również wsparcie merytoryczne przy opracowywaniu i realizacji projektów zgłaszanych do budżetu obywatelskiego czy reprezentację interesów społeczności lokalnej w procesie decyzyjnym.

Procedura zgłaszania projektów do budżetu obywatelskiego rozpoczyna się od ogłoszenia naboru projektów i opublikowania przez urząd miasta/gminy harmonogramu edycji budżetu obywatelskiego. Zgłaszane projekty podlegają zarówno merytorycznej jak i formalnej ocenie urzędu i mogą zostać zakwalifikowane do głosowania, połączone z innymi albo odrzucone. Projekty dopuszczone do głosowania zostają opublikowane, a mieszkańcy mogą oddawać na nie swoje głosy. W dalszej kolejności miasto/gmina publikuje listę zwycięskich projektów, które są wprowadzane do realizacji w kolejnym roku budżetowym.

Budżet obywatelski to mechanizm pozwalający mieszkańcom współdecydować o wydatkach publicznych takich jak np. budżet gminy, miasta czy dzielnicy. Po raz pierwszy utworzony w 1989 r. w brazylijskim Porto Alegre jest coraz bardziej powszechny także w Polsce, gdzie od 2018 r. istnieje obowiązek posiadania budżetu obywatelskiego w przypadku miast na prawach powiatu. Do najważniejszych założeń budżetu zalicza się wzmocnienie demokracji lokalnej, promowanie aktywności obywatelskiej, społeczną kontrolę czy dopasowanie inwestycji do rzeczywistych potrzeb mieszkańców. Coraz bardziej znaczącą rolę w kontekście budżetu obywatelskiego odgrywają organizacje pozarządowe, które również mogą zgłaszać projekty odpowiadające ich działalności statutowej, współpracować z innymi podmiotami, oferować wsparcie merytoryczne lub zachęcać mieszkańców do głosowania nad określonym projektem. Mogą również być wykonawcami zleconych w ramach projektu zadań, przyczyniając się tym samym do budowania i wzmacniania zaufania lokalnej społeczności.