Publicystyka - ngo.pl

Nie ma demokracji tam, gdzie się jej nie praktykuje na co dzień, gdzie obywatele nie tworzą sieci porozumień, gdzie ich działania nie mają wpływu na urządzenia publiczne, a kapitał społecznego zaufania nie jest stale odnawiany[1].

Znaczące badania w obszarze społeczeństwa obywatelskiego podjął pod koniec minionego wieku amerykański politolog Robert Putnam. Wskazał on, że wspólne działania wymagają zawierzenia kompetencjom, sprawności i uczciwości partnera. Kapitał zaufania narasta w miarę kolejnych działań. Bez społecznego zaufania nie jest możliwe funkcjonowanie sieci stowarzyszeń obywatelskich, których różnorodność świadczy o potencjale danej społeczności i dobrze prognozuje rozwój gospodarczy regionu. Zaufanie posłużyło Putnamowi do zbudowania kluczowego pojęcia, o które oparł swoje rozważania, a które stało się jednym z najczęściej używanych koncepcji we współczesnych naukach społecznych. Mowa tutaj o kapitale społecznym. Odnosi się on do takich cech organizacji społeczeństwa jak: zaufanie, normy i powiązania, które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa ułatwiając skoordynowane działania: Tak jak i inne postaci kapitału, kapitał społeczny jest produktywny, umożliwia bowiem osiągnięcie pewnych celów, których nie dałoby się osiągnąć, gdyby go zabrakło[2] Wskazując na warunki niezbędne do budowania kapitału społecznego amerykański politolog wymienia potrzebę spełnienia kilku podstawowych założeń. Po pierwsze w społeczeństwie niezbędne jest występowanie predyspozycji do kooperacji. Należy uczyć zachowań kooperacyjnych, które prowadzą do wzrostu wzajemnego zaufania, które kumulując się tworzy zwielokrotniony efekt. Po drugie należy dbać o rozwój instytucji pośredniczących w demokracji – dobrowolnych stowarzyszeń obywateli budowanych na specyficznych normach i więziach społecznych, które „naoliwiają” twarde instytucje ekonomii i polityki i usprawniają ich działania. Po trzecie, zadaniem sprawnie działających instytucji zarządzających jest rozwój i umacnianie kapitału społecznego[3].

Paradoksy demokracji związane z zaufaniem

Według Sztompki system polityczny jest jednym z ważniejszych czynników strukturalnych generujących zaufanie. Demokracja stwarza największe prawdopodobieństwo wytworzenia kultury zaufania. Jednocześnie w demokracji wskazać można dwa charakterystyczne dla niej paradoksy.

Pierwszy z nich opiera się na stwierdzeniu, że demokratyczna kultura zaufania powstaje dzięki instytucjonalizacji nieufności w obrębie demokratycznej struktury. Jest to mechanizm obronny zapobiegający nadużyciom zaufania i korygujący jego nadużycia. Do mechanizmów zinstytucjonalizowanej nieufności należą: legitymizacja władzy, która sama z siebie jest podejrzana – dopiero przekonanie, że pochodzi ona z wolnych wyborów daje jej gwarancję prawości; okresowe wybory i kadencyjność sprawowania urzędów; podział władzy, system jej kontroli i ograniczonych kompetencji instytucji; rządy prawa i niezależne sądownictwo; konstytucjonalizm i prawna kontrola zgodności przepisów z konstytucją; zasada praw obywatelskich; zasada uczciwego procesu i egzekwowania prawa oraz zasada otwartej komunikacji. (Przykładem może być działalność parlamentarnej opozycji z założenia nieufnej wobec poczynań rządu, czy też rola mediów – tropiących nadużycia). Im większy jest zakres zinstytucjonalizowanej nieufności tym bardziej spontaniczne staje się zaufanie.

Drugi paradoks to występowanie swego rodzaju metazaufania wobec samej demokracji. Na zasadach demokratycznych należy polegać – powinny być stosowane w sposób uniwersalny i konsekwentny. Procedury sprawdzania i kontroli dotyczące tych zasad muszą być stosowane oszczędnie. Zinstytucjonalizowana nieufność wpływa na spontaniczne zaufanie najbardziej skutecznie, gdy pozostaje ukryta, i nie przekształca się w rzeczywistą rutynową praktykę. Dlatego też upadek demokracji może być bardziej destrukcyjny dla kultury zaufania niż upadek reżimów. Wychodzenie z autorytaryzmu zakłada początek budowania strukturalnego zaufania, upadek demokracji oznacza upadek nadziei, upadek pewnych założeń, które miały działać, a w praktyce się nie sprawdziły.

Kultura zaufania i mechanizmy jej budowania

Sztompka na oznaczenie zaufania jako panującej dominacji kulturowej zaproponował pojęcie kultury zaufania. Koncepcja to zbliżona jest w swych założeniach do „zaufania moralnego” – opartego na bazie dominujących wartości. Ujmuje ona taką sytuację, gdy niezależnie od racjonalnych ocen kogo i do jakiego stopnia można obdarzyć zaufaniem, a także niezależnie od indywidualnych psychologicznych skłonności, ludzie nie tylko rutynowo działają na bazie zaufania, ale są też do tego kulturowo zachęcani[4] Zaufaniem nazywane jest z jednej strony oczekiwanie instrumentalnej sprawności (kompetencja, racjonalność, efektywność), oczekiwanie wysokich standardów moralnych jak również zapewnienia opieki powierniczej czy też altruistycznej bezinteresowności. Funkcje kultury zaufania są wielorakie. Przede wszystkim wyzwala i mobilizuje ludzkie działanie – uwalnia od zbytnich obaw o czystość intencji, o uczciwość, pozbawia balastu często znacznych koszów transakcyjnych pozwalając ogarnąć działaniem szerszy obszar zainteresowań. Równocześnie uzdalnia to do bardziej prospołecznego zaangażowania wzbogacając więzi międzyludzkich kontaktów. Uczy też otwartości i tolerancji wobec obcych, pomaga przełamywać ksenofobię i wrogość i wzmacnia więzi jednostki ze wspólnotą.

Społeczeństwa, z dominującą kulturą zaufania odznaczają się większą gotowością obywateli do zaangażowania w sprawy dotyczące nie tylko ich samych; wyznają zasadniczo optymistyczną wizję przyszłości oraz odznaczają się wysokim poczuciem bezpieczeństwa. Na poziomie praktycznym przekładać się to powinno większym uczestnictwem w wyborach, mniejszą ilością strajków i protestów, większą aktywnością gospodarczą o charakterze długookresowym – klimat zaufania sprzyja prosperity gospodarczej.

Jakie działania należy podejmować, aby budować kulturę zaufania? Wskazać można na następujące obszary:

1. Normatywna pewność - budowanie i umacnianie trwałych i pewnych reguł funkcjonowania porządku społecznego związana z tym stabilność porządku społecznego
2. Konsekwentna i bezwzględna praworządność – prawa powinny być egzekwowane, a obowiązki nakładane - ludzie muszą mieć możliwość zwrócenia się do odpowiednich instytucji w przypadku naruszania ich praw, lub gdy inni nie wywiązują się z obowiązku wobec nich. Równocześnie powinno być przestrzegane egzekwowanie obowiązków i wypełnianie zobowiązań
3. Budowa efektywności i autorytetu agend kontroli
4. Otwartość i widoczność życia publicznego – zaufanie rozwija się w cieniu tego co znajome, przyswojone – jeśli instytucje życia społecznego działają w sposób jawny, przejrzysty i przewidywalny, zyskują autorytet w oczach społeczeństwa
5. Umacnianie władz lokalnych kosztem centralizacji
6. Walka z niekompetencją i amoralnością reprezentantów i funkcjonariuszy państwowych - ludzie dzierżący władzę muszą być odpowiedzialni i otwarci na kontrolę odpowiednich agent
7. Zapewnienie godności, integralności i autonomii każdego członka społeczeństwa. Obywatel musi być traktowany jak podmiot, mieć poczucie bezpieczeństwa i świadomość obdarzania go kredytem zaufania – zakładania jego dobrej woli (np. założenie, że ludzie chcą raczej płacić uczciwie podatki niż notorycznie ich unikać i oszukiwać). Obywatele obdarzani zaufaniem zazwyczaj to zaufanie odwzajemniają[5].

Rola zaufania w Dolnośląskiej Strategii Innowacji

Budowanie kultury zaufania jest procesem skomplikowanym i nie do końca zbadanym. Rządy państw mają moc, by wdrażać politykę nakierowaną na wykorzystywanie kapitału społecznego, ale ciągle jeszcze sprawia im trudności poznanie sposobu na jego ponowne odbudowanie[6]. Sprawnie funkcjonujące państwo demokratyczne powinno opierać się na zdrowym i dynamicznym społeczeństwie, które w jego rozwoju wspiera nie tylko litera prawa, lecz przede wszystkim umiejętności współdziałania i wzajemnego zaufania.

Przyjęta w styczniu 2005 roku Dolnośląska Strategia Innowacji w kapitale społecznym rozumianym jako oparte na solidarności i zaufaniu więzy społeczne, widzi ważny czynnik rozwoju innowacyjnego regionu. Postulowany regionalny system innowacji ma być poziomą, elastyczną i inteligentną siecią współpracy, której spoiwem musi być wiarygodność, wysoki poziom jawności decyzji i przejrzystość. Systematyczne podnoszenie poziomu zaufania między jego elementami ma ułatwiać interakcję systemu. Budowanie zaufania musi obejmować zdecydowane wykluczanie z systemu partnerów, którzy zaufanie naruszają. System musi jednak rozróżniać niepowodzenia związane z wysokim ryzykiem działań innowacyjnych, które należy akceptować od nadużyć i zaniedbań, które należy karać[7].

Zaufanie staje się kluczowym elementem w pozyskiwaniu potencjalnych innowatorów. Pomimo że innowacyjny kredyt zaufania jest kredytem wysokiego ryzyka, którego jedynym realnym poręczeniem jest osobista integralność kredytobiorcy[8] to jednak jest to gra warta podjęcia. Bez sprzęgnięcia ryzyka innowatora z ryzykiem otoczenia wspierającego go środkami publicznymi lub pochodzącymi z biznesu nie jest możliwe osiągnięcie sukcesu. Strategia postuluje jako przykładowe rozwiązanie utworzenie stypendialnego i konkursowego systemu wsparcia (np. Dolnośląski Kredyt Zaufania, Pójść za Ciosem, Pomysł Roku, Młody Innowator, Innowacyjna Gmina) dla innowacyjnych inicjatyw.

Zaufanie ma znaczenie dla wszystkich i na każdym poziomie życia społecznego. Kultury zaufania uczyć się zaczynamy w naszych domach, dobrze by było, gdyby była ona umacniana w szkołach wszystkich szczebli. W jednej z opinii na temat wymarzonej szkoły XXI wieku czytamy: Marzeniem jest zbudowanie szkoły, do której wszyscy mają zaufanie: rodzice i uczniowie do nauczycieli, nauczyciele wobec siebie, do dyrektora, władz samorządowych (…). Budowanie wiarygodności jest trudne i dlatego tak wielu dyrektorów narzeka na nadmierną ilość obowiązków. Nie chcą i nie mogą stać się menedżerami, którzy delegują uprawnienia, bo nie mają do ludzi zaufania. Jeżeli mają, to tylko do niewielu. A kiedy będzie zaufanie w szkole, to dyrektor, nauczyciel mogą przekazywać uprawnienia i jednocześnie delegować odpowiedzialność po to, by inni mogli uczyć się, rozwijać i czuć, że mają wpływ na coraz więcej spraw. Ich krąg wpływu poszerza się. Szkoła zacznie się wówczas naprawdę rozwijać, wykorzystując wiedzę i kreatywność zatrudnionych w niej ludzi[9]. Zaufanie do szkoły i nabywane w trakcie nauki procentuje dobrymi nawykami w pracy, uczy współpracy i zaangażowania. Potrzebna jest nam, jako społeczeństwu szczególna wrażliwość w kwestii zaufania, która niesie z sobą wymóg pracy nad osobistą uczciwością, słownością, odpowiedzialność. Zaufanie, jako wartość etyczna nierozerwalnie wiąże się z trudem walki o nią. Jednak jak pisał Józef Tischner - lepiej paść ofiarą przesadnego zaufania niż przesadnej nieufności. Bez tego bowiem nie ma wspólnoty, nie ma solidarności, nie ma braterstwa[10].

---

[1] P. Śpiewak, Żywa demokracja, w: Wiedza i Życie, nr 5/1997.
[2] R. Putnam, Demokracja w działaniu: tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Kraków, Znak 1995, s. 258.
[3] C. Trutkowski, S. Mandes, Kapitał społeczny w małych miastach, Warszawa, Wydawnictwo Scholar 2005, ss. 60-65.
[4] P. Sztompka, Zaufanie, nieufność i dwa paradoksy demokracji, w: Socjologia. Lektury, pod red. P. Sztompki i M. Kuci, Kraków 2005, s. 398-399.
[5] P. Sztompka, Zaufanie. Warunek:…, dz.cyt., s.122. oraz P. Sztompka, Zaufanie nieufność…, dz. cyt., ss. 401-402.
[6] F. Fukuyama, Zaufanie. Kapitał…, dz. cyt., s.21.
[7] Dolnośląska Strategia Innowacji, ss. 23-24; na:www.umwd.pl/wrg/DSI/DSI_dolnoslaska_strategia_innowacji.doc  
[8] Tamże, s. 25.
[9] W. Kołodziejczyk, Wymarzona szkoła XXI wieku, w: Edukacja i Dialog 2001, nr 4.
[10] J. Tischner, Książeczka pielgrzyma, Warszawa, Libellus 1996.