Publicystyka - ngo.pl

Nowy, państwowy i bezpłatny

Łukasz Bojarski z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka pokrótce przestawił założenia nowej ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz przewidywaną rolę, jaką w tym systemie będą odgrywać NGO-sy. Nad ustawą debatuje już trzeci z kolei rząd i mimo, że prace przeciągają się, można się spodziewać, że już wkrótce ostateczny ostateczne brzmienie ustawy będzie znane. Organizacje pozarządowe uczestniczyły w konsultacjach ustawy niejednokrotnie, ale nie ma w tym momencie pewności, które z wcześniejszych ustaleń zostaną w niej uwzględnione. Należy jednak przyjąć, że zasadnicze założenia nie ulegną zmianie.

Państwo zapewniać będzie ogólnodostępną informację prawną
(ulotki, informatory), a także kontynuować działające już dzisiaj
zastępstwo procesowe (z urzędu). Ponadto stworzony zostanie system
państwowy obejmujący bezpłatną, zindywidualizowaną opieką prawną,
na etapie przesądowym dla najbardziej potrzebujących (niezamożnych)
obywateli. Dziś państwo takiej pomocy nie oferuje, świadczą ją
organizacje pozarządowe i poradnie uniwersyteckie.

Założeniem ustawy jest, aby system ten działał „blisko
obywatela”, dlatego oparty zostanie na strukturach Powiatowych
Centrów Pomocy Rodzinie (PCPR). Rozważany był pomysł stworzenia
Powiatowych Centrów Pomocy Prawnej, ale nie zyskał poparcia. System
z początku wprowadzony będzie pilotażowo w 16 punktach, po jednym w
każdym województwie. W ramach pilotażu sprawdzone zostaną dwa
rozwiązania. Pierwsze zakłada, że to PCPR-y będą pośredniczyć
między obywatelami a podmiotami udzielającymi usług prawniczych
(adwokaci, radcy prawni, doradcy podatkowi oraz inne osoby
uprawnione do świadczenia usług prawniczych). Centra weryfikować
będą sytuację materialną interesantów i udzielać podstawowej
informacji prawnej. W drugim rozwiązaniu  to podmioty
udzielające usług prawniczych dokonywać będą weryfikacji uprawnień
do korzystania z pomocy, a następnie raportować do PCPR.

Jak utrzymać się na powierzchni?

Powstaje pytanie czy w tak skonstruowanym systemie poradnictwa
będzie miejsce dla NGO-sów? Przedstawicielom trzeciego sektora
zależy na tym, aby w ustawie wyraźniej został zaznaczony udział
organizacji pozarządowych, jako jednostek uprawnionych do udzielna
pomocy prawnej, w ramach państwowego systemu. Jak podkreślił Ł.
Bojarski, wiązałoby się to także z uznaniem pewnych ograniczeń,
mających zapewniać wysoki poziom usług: odpowiednie doświadczenie
oraz warunki lokalowe i ubezpieczenie.

Pewne jest, że póki system nie wejdzie w życie w całym kraju,
pozycja NGOs nie jest zagrożona. Później można się spodziewać, iż
sytuacja będzie różna dla określonych typów organizacji. Zdaniem
Bojarskiego w systemie na pewno powinno znaleźć się miejsce dla
Biur Porad Obywatelskich, które mają wypracowane standardy
działania i wyszkoloną kadrę. Niewielkie szanse są na to, by
znalazły w nim dla siebie miejsce uniwersyteckie poradnie prawne.
Trzeba jednak dołożyć starań, by nie przesądziło to o ich losie,
gdyż stanowią nie tylko ważne ogniowo w systemie pomocowym, ale
także istotny element edukacyjny dla młodych prawników. Bez
wsparcia ze strony państwa może je czekać powolna śmierć, tak jak
stało się to w niektórych krajach Europy Zachodniej.

Najtrudniejsza będzie sytuacja wyspecjalizowanych tematycznie organizacji pozarządowych, udzielających pomocy np. ofiarom przemocy w rodzinie czy uchodźcom. Te również na miejsce w systemie raczej liczyć nie mogą. Zapewnienie trwałości ich działania jest jednak konieczne z wielu przyczyn. Po pierwsze często problemy, z jakimi zwracają się potrzebujący, związane są konfliktami z administracją państwową. Skazywanie takich osób na korzystanie z państwowego systemu, jako jedynej możliwości uzyskania pomocy, prowadziłoby do konfliktu interesów. Po drugie,  pomoc udzielana przez niezależne organizacje pozarządowe często ułatwia przełamywanie barier psychicznych i nieufności wobec wymiaru sprawiedliwości. A na koniec trzeba zadbać o to, by możliwe było utrzymanie trwałości działania tych organizacji, gdyż inaczej utracony zostanie kapitał ludzki, gromadzone doświadczenie, a także zaufanie, jakim obdarzają je potrzebujący. Warto tu wspomnieć, iż w Polsce działalność rozpoczęło 80 Biur Porad Obywatelskich, jednak z braku stałego dostępu do finansowania aktualnie na scenie pozostało ich jedynie 38. Jak podkreślał Tomasz Schimanek, ekspert ds. organizacji pozarządowych, tylko trwałość pozwoli badać efektywność działań. Bez poznania efektywności niemożliwe jest skuteczne odpowiadanie na potrzeby obywateli. Dlatego też przyjmowanie państwowego systemu finansowania bezpłatnego poradnictwa prawnego, jako jedynego dostępnego niesie ze sobą duże ryzyko. Należy zapewnić stałe wsparcie programom mającym szanse na trwałość, a więc projektom badawczym (monitoring wdrażania ustawy, udziału III sektora, badanie potrzeb), standaryzującym (tworzenie ogólnodostępnych standardów działania, baz danych), specjalistycznym, innowacyjnym i promującym działalność pro-bono.

Krzysztof Więckiewicz, dyrektor Departamentu Pożytku Publicznego MPiSS, podkreślił rolę edukacji obywatelskiej w ulepszaniu systemu opieki prawnej dla obywateli. Nie tylko dostępność usług jest konieczna, ale także świadomość możliwości korzystania z nich i zaufanie do udzielających ich instytucji. Istotne jest także zwrócenie uwagi na poziom edukacji obywatelskiej w szkołach, gdyż podręczniki do WOS-u są anachroniczne i najeżone błędami.

Wizyta w sądzie – niezapomniane przeżycie

W drugiej części spotkania omawiany był raport z badania
polityki informacyjnej sądów, które przeprowadziła Helsińska
Fundacja Praw Człowieka wraz z Forum Obywatelskiego Rozwoju.
Sondaże pokazują, że poziom zaufania obywateli do wymiaru
sprawiedliwości jest bardzo niski – aż 44% Polaków nie wierzy w
praworządność i źle ocenia działanie sądów. Postanowiono zbadać,
jakie mogą być przyczyny takiego stanu rzeczy i czy sposób
komunikacji sądów z interesantami może taką ocenę zmienić na
lepsze. Badanie przeprowadzono w 39 losowo wybranych sądach, na
terenie całego kraju (daje to ok. 10% wszystkich sądów w Polsce).
Badanie prowadzono metodą „mystery shopping”, gdzie anonimowi
badacze nawiązywali z sądami kontakt poprzez e-mail, telefony i
osobiste wizyty. Dodatkowo prowadzono badania ankietowe wśród
odwiedzających sądy. Wyniki pokazały bardzo różne standardy
działania sądów – od wzorcowych po rażąco niskie, gdzie
lekceważenie interesantów jest na porządku dziennym. Na podstawie
wyniku badacze sformułowali rekomendacje dla jednostek decyzyjnych
(Ministerstwo Sprawiedliwości, prezesi sądów, szkoły), które
zawierają takie hasła jak: „komunikacja jako rzeczywista wartość
dla sądu”, „szkolenia dla pracowników”, „stosowanie nowych
technologii w komunikacji z obywatelami”, „ujednolicenie pism
sądowych i wprowadzenie czytelnych informacji dla obywateli”.
Podkreślano konieczność wprowadzanie do użycia form
grzecznościowych w komunikacji pisemnej z klientami. Konferencja
zakończyła się panelem poświęconym informacji prawnej dostępnej
przez Internet.

Piotr Waglowski z serwisu „VaGla.pl Prawo i Internet” omówił działanie systemów internetowych różnych instytucji państwowych, udostępniających treści aktów prawnych i ustaw. Okazuje się, że w dużej części są one niedoskonałe, nieprzyjazne użytkownikowi, mają niejasne zasady działania i są ze sobą niekompatybilne. Rozważano także trudności jakie niesie ze sobą praktykowanie bezpłatnego poradnictwa prawnego przez Internet.

Konferencję zorganizowano w ramach Programu „Obywatel i Prawo
IV” Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności realizowanego przez
Instytut Spraw Publicznych