Publicystyka - ngo.pl

Przez większość historii ludzie wytwarzali niewiele odpadów. Decydował o tym sposób życia oparty na minimalnej konsumpcji i całkowitym braku tworzyw syntetycznych. Ograniczona skala produkcji samodzielnej lub rzemieślniczej wymuszała konserwację i naprawianie wszelkiego rodzaju wytworów ludzkich rąk. Normalne było korzystanie z tych samych obiektów i przedmiotów przez kolejne pokolenia. Używano materiałów naturalnych, które w żaden sposób nie zagrażały środowisku. Wytwarzane w naturalnych procesach odpady – nieliczne i organiczne – stawały się najczęściej surowcem w kolejnych procesach (hodowla zwierząt, uprawa roślin, wznoszenie budynków itp.) lub podlegały naturalnemu rozkładowi. Dlatego wytwarzane śmieci nie przysparzały nikomu zmartwień.

Sytuacja zmieniła się po rewolucji przemysłowej. Przez dwieście lat, do połowy XX wieku, ludzie zmechanizowali rolnictwo, rozwinęli wydobycie paliw kopalnych i opracowali nowe – syntetyczne – materiały. Rozwinęli też przemysł, upowszechniając produkcję taśmową, by masowo wytwarzać towary. Poziomy życia i indywidualnej konsumpcji dóbr rosną od tamtego czasu wykładniczo. Produkty z tworzyw sztucznych i z masowej produkcji stały się bardzo łatwo dostępne i tanie, więc ludzie, zamiast naprawiać lub ponownie wykorzystywać stare rzeczy, zaczęli kupować nowe, zgodnie z zasadą „użyj i wyrzuć”. Takie zmiany doprowadziły do pojawienia się nadmiaru opakowań i przedmiotów jednorazowych, a co za tym idzie, do marnotrawienia ograniczonych zasobów naturalnych i wytwarzanych z nich materiałów.

W efekcie tych przemian obserwujemy lawinowy wzrost ilości odpadów, które w ciągu kilku ostatnich dekad stały się zagrożeniem dla środowiska naturalnego w skali całej planety. Dwie najprostsze metody postępowania ze śmieciami – składowanie i spalanie – nie rozwiązują niestety skutecznie tego problemu. Składowanie śmieci na wysypiskach degraduje przestrzeń i szkodzi ekosystemom. Z kolei spalanie odpadów jednocześnie zanieczyszcza atmosferę, wywołuje choroby układu oddechowego i nasila globalne ocieplenie.

Rosnąca świadomość co do powagi wyzwania, jakie dla przyrody i dla człowieka stanowią odpady, dała w latach 70. impuls do powstania w świecie zachodnim szeregu idei, inicjatyw, wydarzeń społecznych oraz ruchów politycznych i obywatelskich nakierowanych na zahamowanie tego postępującego zjawiska. I tak na przykład w San Francisco ogłoszono w 1970 roku po raz pierwszy Dzień Ziemi, który miał służyć promowaniu w społeczeństwie postaw proekologicznych. Już rok później ONZ ustanowiła Międzynarodowy Dzień Ziemi, realizujący w zamierzeniach podobne cele w skali globalnej. W tym samym czasie miasta w Stanach Zjednoczonych i Europie zaczęły przyjmować programy lokalne i określać cele związane z kompostowaniem, recyklingiem i odzyskiwaniem surowców z odpadów, a organizacje i grupy obywatelskie prowadzić kampanie edukacyjne oraz monitorować i kwestionować ówczesne metody zarządzania odpadami.

W wyniku wielu podobnych inicjatyw ekologicznych oraz różnorodnych działań organizacji i osób prywatnych rozwinęła się koncepcja „zero waste”, którą na język polski można przetłumaczyć jako „bez śmieci”, „zero odpadów” albo „bez marnowania”. Jest to podejście polegające na zmianie sposobu funkcjonowania człowieka, które w „miękkiej” postaci postuluje ograniczenie marnotrawstwa zasobów i odzyskiwanie z odpadów wszystkiego co się da. W radykalnej wersji zakłada natomiast – zamiast zarządzania szkodliwymi lub skomplikowanymi i drogimi procesami składowania, utylizacji lub przetwarzania odpadów – całkowite zaprzestanie ich wytwarzania.

Zero waste ma prowadzić do minimalizacji ilości odpadów, które produkujemy, a w efekcie zmniejszyć negatywny wpływ działalności człowieka na środowisko naturalne. Jednym z najważniejszych i najpopularniejszych elementów tej koncepcji jest zasada 5R, od angielskich słów: refuse, reduce, reuse, recycle i rot. Określają one pięć sposobów postępowania pomagających osiągnąć zero waste – świat bez śmieci.

1. Refuse, czyli odmawiaj

Pierwsza zasada postępowania w duchu ograniczenia ilości odpadów polega na odmawianiu kupowania lub korzystania z produktów szkodliwych dla środowiska lub zwyczajnie niepotrzebnych. Chodzi przede wszystkim o artykuły jednorazowe lub pakowane niepotrzebnie w tworzywa sztuczne.

2. Reduce, czyli ograniczaj

Druga zasada dotyczy zmniejszania ilości wytwarzanych odpadów poprzez zmniejszenie liczby produktów, które kupujemy i których używamy. Wynika to z prostej zależności – im mniej kupimy, tym mniej pozostawimy śmieci. Ponieważ prawie każdy produkt ostatecznie staje się odpadem, a wyrzucając go, marnujemy zasoby naturalne użyte do jego wytworzenia, transportu i sprzedaży, mniejsza konsumpcja przynosi automatycznie ulgę środowisku naturalnemu.

3. Reuse, czyli używaj ponownie

Trzecia z zasad polega na używaniu produktów trwałych i wielokrotnego użytku zamiast jednorazowych. Pomaga w tym przedłużanie życia przedmiotów poprzez ich naprawianie oraz dzielenie się nimi i ich wymiana. Zasadę tę wypełnia też korzystanie z produktów używanych i pochodzących z odzysku.

4. Recycle, czyli segreguj do recyklingu

Chodzi o recykling odpadów, których wytworzenia nie można uniknąć lub zredukować. Recykling oznacza odzysk produktów, materiałów lub substancji po to, żeby użyć ich ponownie w celu pierwotnym lub innym. Można więc odzyskiwać gotowe produkty, np. sprawne części z zepsutych urządzeń albo materiały czy substancje chemiczne, z których zostały one wytworzone. Żeby recykling był możliwy, trzeba oddzielić produkty i surowce możliwe do dalszego użycia lub przetworzenia od odpadów, które się do tego nie nadają. Dlatego odpady segreguje się na frakcje, poddawane później różnym procedurom.

5. Rot, czyli kompostuj

Piąta i ostatnia zasada 5R polega na kompostowaniu odpadów organicznych, co pozwala na ich przetworzenie w naturalny nawóz do roślin. Odpady organiczne (resztki jedzenia, materia organiczna z ogrodów itp.) stanowią znaczną część śmieci. Wyrzucone na składowiska razem z innymi frakcjami wywołują emisję metanu – silnego gazu cieplarnianego, natomiast skierowane ich do kompostowania pomaga zasilić glebę w próchnicę.

Odmawianie, ograniczanie i ponowne użycie zmierzają do minimalizowania ilości odpadów, natomiast recykling i kompostowanie służą przetwarzaniu i ponownemu wykorzystaniu odpadów, które już powstały. Wszystkie te metody przyczyniają się do redukcji ilości śmieci trafiających na składowiska i ograniczania korzystania z wciąż kurczących się zasobów naturalnych.

Wdrażanie idei zero waste w polskich społecznościach lokalnych było tematem projektu „Społeczności nie marnują” zorganizowanego przez Federację Polskich Banków Żywności. Projekt został realizowany dzięki wsparciu Islandii, Liechtensteinu i Norwegii w ramach programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy. Jego podsumowaniem była Konferencja Zero Waste, która odbyła się 15 marca 2023 online. Wzięło w niej udział około 450 osób z samorządów terytorialnych i organizacji pozarządowych.

Przedstawicielki i przedstawiciele Federacji Polskich Banków Żywności, Fundacji WWF Polska, Instytutu Spraw Publicznych, Instytutu Spraw Obywatelskich, Zero Waste Europe, Fundacji Splot Społeczny, Towarzystwa Na Rzecz Ziemi i Fundacji Las Na Zawsze oraz niezależni praktycy i eksperci przedstawili podczas tego wydarzenia problemy gospodarki odpadami w Polsce oraz wyzwania związane z wdrażaniem zasad zero waste.

Podczas konferencji odbył się panel dyskusyjny przedstawicielek realizatorów projektów związanych z gospodarką odpadami finansowanych w ramach programu Aktywni Obywatele - Fundusz Krajowy i Fundusz Regionalny: Federacji Polskich Banków Żywności, Instytutu Spraw Publicznych i Instytutu Spraw Obywatelskich. Tematem ich rozmowy były doświadczenia z angażowania społeczności lokalnych w tematykę odpadową oraz z monitorowania działalności władz publicznych w tym zakresie.

Banki Żywności zaprezentowały uczestniczkom i uczestnikom Konferencji Zero Waste 40 przykładów dobrych praktyk w działaniach w duchu zero waste realizowanych przez instytucje samorządu lokalnego, organizacje pozarządowe i grupy nieformalne w Polsce. Jeśli chcesz zapoznać się z tymi przykładami oraz innymi materiałami pokonferencyjnymi, zapraszamy na stronę internetową konferencji: www.konferencjazerowaste.pl.

Artykuł powstał w ramach realizacji projektu "#Społeczności nie marnują".

Projekt realizowany z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy finansowanego przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię w ramach Funduszy EOG.