Publicystyka - ngo.pl

1. Zatrudnienie socjalne w krajach UE

W krajach UE pierwsze inicjatywy w zakresie zatrudnienia socjalnego podjęto dwie dekady wstecz. Inicjatywy te były rozwinięciem idei nowej przedsiębiorczości o zobowiązaniach socjalnych. Istotny wpływ na rozwój zjawiska nowej przedsiębiorczości o zobowiązaniach socjalnych miała reforma czy wręcz kryzys powojennych systemów socjalnych w krajach UE, które dotknęły 3 podstawowych kwestii: 1. budżetu, 2. skuteczności, 3.wiarygodności swiadczeń socjalnych. Te zjawiska dały przemożny impuls do rozwoju autonomicznych inicjatyw w ramach organizacji III sektora, w szczególności w niektórych dziedzinach, jak integracja społeczno-zawodowa osób bez kwalifikacji oraz indywidualne usługi socjalne, jak szkolenia zawodowe, centra dla młodzieży, usługi dla osób starszych, pomoc zbiorowościom o szczegółnych problemach, jak dzieci – ofiary przemocy, uchodźcy, immigranci.
Od 1996 r. zagadnienie przedsiębiorstw społecznych stanowi w krajach UE przedmiot międzynarodowych badań naukowych w ramach projektu EMES The Emergence of Social Enterprises in Europe.

Główne funkcje przedsiębiorstw społecznych

a. reintegracja z rynkiem pracy osób niepełnosprawnych,
b. reintegracja z rynkiem pracy osób długotrwale bezrobotnych, zagrożonych lub dotkniętych wykluczeniem społecznym (osoby uzależnione, b. więźniowie, młodzież, która przerwała obowiązek szkolny) i w ten sposó ograniczanie bezrobocia i marginalizacji społecznej
c. pełnienie roli przejściowych rynków pracy, stanowiących etap przejścia do otwartego rynku pracy

Nowe działania lub nowa jakość usług

Cechą charakterystyczną nowej przedsiębiorczości podejmowanej przez organizacje społeczne jest jej szczególnie innowacyjny charakter w porównaniu do tradycyjnych inicjatyw tego typu podejmowanych w ramach III sektora. Skutkiem nowej przedsiębiorczości w ramach III sektora są nowe metody organizacji i/lub produkcji świadczeń i usług społecznych, nowe relacje z rynkiem, nowe formy przedsiębiorczości(J. Defourny, 2001).

Nowe metody organizacji i /lub produkcji dóbr i usług

Inicjowane przez przedsiębiorstwa społeczne nowe metody organizacji produkcji świadczeń i usług społecznych, w porównaniu do inicjatyw tradycyjnych polegają przede wszystkim na włączaniu do współpracy przy realizacji świadczeń i usług wielu odmiennych kategorii partnerów. Należą do nich z jednej strony płatni pracownicy, a z drugiej wolontariusze oraz użytkownicy/konsumenci /adresaci świadczeń i usług, a także organizacje wspierające. Szczególnie należy podkreślić tu rolę samorządu terytorialnego. Współpraca wszystkich stron choć może nie rewolucjonizuje sposobu dostarczania usług, to zmienia sposób prowadzenia działalności oraz pozwala łączyć różnorakie zasoby finansowe i nie-finansowe pozostające w dyspozycji poszczególnych partnerów. Niekiedy dochodzi także do aliansu zainteresowanych stron, jak np. w przypadku organizacji i zarządzania centrami opieki nad dziećmi zakładanymi przez rodziców we Francji i Szwecji, kiedy dostawcy i odbiorcy usług współpracują z sobą.

Zmieniająca się rola wolontariatu i pracy płatnej w przedsiębiorstwach społecznych

Wolontariat jako istotny czynnik działalności nowych przedsiębiorstw społecznych
Zmieniająca się rola wolontariatu – tradycyjna kultura dobroczynności i „bojowy wolontariat”; lat 60. i 70. ustępują miejsca bardziej pragmatycznemu podejściu, którego istota polega na nastawieniu na „cele produkcyjne i społecznie użyteczne” oraz działalność ukierunkowana na konkretne potrzeby.
W nowego typu inicjatywach zwanych zbiorczo przedsiębiorstwami społecznymi wolontariusze podejmują nierzadko role postrzegane dotąd jako działania typowe dla sfery przedsiębiorczości, a nie działalności społecznej, jak np. podejmowanie działalności gospodarczej.

Zmienia się także rola płatnego personelu w przedsiębiorstwach społecznych organizowanych w ramach III sektora. Chodzi m.in.o nietypowe formy zatrudnienia, jak rozwój zatrudnienia w niepełnym wymiarze z bardzo zredukowanym czasem pracy. Ponadto – z drugiej strony – w przedsiębiorstwach społecznych tradycyjny status pracownika jest dodatkowy wzbogacony o fakt, iż równocześnie pracownicy ci są członkami ciał zarządzających przedsiębiorstw, w których są zatrudnieni i mają do odegrania role decyzyjne i kontrolne. Ponadto rolę innowacyjną w dostarczaniu dóbr i usług przypisuje się także faktowi mieszanej struktury osobowej przedsiębiorstw społecznych, złożonych z pracowników i wolontariuszy, co wymaga specjalnych umiejętności w zakresie zarządzania zasobami ludzkimi, ale jest nową jakością w porównaniu do działań dotychczasowych prowadzonych zwykle przez jedną ze stron.

Nowy układ relacji rynkowych

Nacisk na redukcję kosztów usług społecznych oraz ich lepszą adaptację do potrzeb użytkowników skłania władze publiczne w krajach UE do stosowania na coraz większą skalę mechanizmu przetargu jako metody wyłaniania dostawców usług z ramienia państwa. W rezultacie stowarzyszenia i inne przedsięwzięcia obywatelskie do pewnego stopnia upadabniają się do przedsiębiorstw prywatnych, z którymi coraz częśćiej konkurują o środki publiczne na realizację usług oraz wprowadzają bądź wzmacniają wewnętrzne mechanizmy zarządzania.

2. Robocza definicja przedsiębiorstw społecznych


Wychodząc z założenia, że przedsiębiorstwa społeczne wywodzą się z organizacji III sektora i stanowią emanację nowej przedsiębiorczości społecznej, w literaturze przyjmuje się, że tym mianem określa się inicjatywy spełniające następujące kryteria ekonomiczne i społeczne:

Kryteria ekonomiczne

1. stała działalność mająca bezpośrednio na celu produkcję dóbr i/lub sprzedaż usług (w mniejszym stopniu natomiast niż klasyczne organizacje III sektora angażują się w działalność rzeczniczą lub zajmują się redystrybucją)
2. wysoki stopień autonomii działania: przedsiębiorstwa społeczne są zakładane na zasadach dobrowolności przez grupy obywateli i przez nich zarządzane (nie są zarządzane pośrednio lub bezpośrednio przez władze publiczne lub inne instytucje, jak firmy prywatne czy federacje), chociaż mogą korzystać z dotacji publicznych. Ich udziałowcy mają prawo głosu i prawo do własnego stanowiska oraz prawo wyjścia z organizacji
3. ponoszenie znaczącego ryzyka ekonomicznego w prowadzeniu działalności (finansowe podstawy działania przedsiębiorstw społecznych zależą od wysiłków ich członków i pracowników, do których należy zapewnienie odpowiednich zasobów finansowych, w odróżnieniu od instytucji publicznych)
4. działalność przedsiębiorstw społecznych wymaga istnienia minimalnego personelu płatnego, chociaż podobnie jak w przypadku tradycyjnych organizacji społecznych, przedsiębiorstwa społeczne mogą bazować w swojej działalności zarówno na zasobach finansowych jak i pozapieniężnych oraz opierać swoją działalnośc na pracy płatnej i społecznej

Kryteria społeczne

1. działalność przedsiębiorstw społecznych jest ukierunkowana explicite na rzecz wspierania i rozwoju społeczności lokalnej i promowania poczucia odpowiedzialności społecznej na szczeblu lokalnym. Jednym z zasadniczych celów przedsiębiorstw społecznych jest służenie rozwojowi wspólnot lokalnych lub wybranym zbiorowościom
2. przedsiębiorstwa społeczne wyróżnia także to, że ich działalność jest wynikiem kolektywnych wysiłków angażujących obywateli należących do danej wspólnoty lub grupy, którą łączą wspólne potrzeby lub cele
3. demokratyczne zarządzanie w przedsiębiorstwach społecznych oparte na zasadzie 1 miejsce, 1 głos; proces podejmowania decyzji nie podporządkowany udziałom kapitałowym, chociaż w p.s. właściciele kapitału odgrywają istotną rolę, to prawa w zakresie podejmowania decyzji są dzielone z innymi udziałowcami
4. partycypacyjny charakter p.s. P.s. odznaczają się tym, że użytkownicy ich usług są reprezentowani i uczestniczą w ich strukturach. W wielu przypadkach jednym z celów p.s. jest wzmocnienie demokracji na szczeblu lokalnym poprzez działalność ekonomiczną
5. ograniczona dystrybucja zysków. W zakres pojęcia p.s.wchodzą zarówno organizacje, których cechą jest całkowity zakaz dystrybuowania zysków, jak i organizacje, np. spółdzielnie, które mogą dystrybuować zyski jedynie w ograniczonym zakresie unikając w ten sposób działań ukierunkowanych na maksymalizację zysku.


3. Podstawy prawne i nowe formy przedsiębiorstw

Nowe formy przedsiębiorstw pojawiły się w ciągu minionego dwudziestolecia w szeregu krajów europejskich. Pionierska rola przypadła parlamentowi Włoch, który jako pierwszy w Europie w 1991 r. wprowadził do ustawodawstwa włoskiego status spółdzielni socjalnej. Ich powstanie poprzedził mocny lobbying w Parlamencie włoskim i establishmencie politycznym. Chodziło o to, aby spółdzielnie socjalne uzyskały odrębne uregulowanie prawne, są one spółkami z o.o. Ustawa z 1991 r. zapewniła włoskim spółdzielniom socjalnym osobowość prawną i przyjęła 2 typy spółdzielni: 1. usług socjalnych oraz 2. aktywności społeczno-zawodowej.

Włoskie spółdzielnie socjalne (pierwotnie nazwane spółdzielniami solidarności socjalnej) mają na celu świadczenie usług społecznych w miejscu zamieszkania oraz promowanie powrotu na rynek pracy.
Ustawa wprowadza ograniczenia co do poziomu zysku do podziału między członków, który nie może przekroczyć poziomu 80% całkowitego zysku, chociaż spółdzielnia może zdecydować, aby w ogóle nie dystrybuować zysków, lecz w całości przeznaczać je na cele wspólne.
Członkami spółdzielni są także wolontariusze i użytkownicy/adresaci usług, choć nie jest to obligatoryjne.
Na mocy prawa włoskie spółdzielnie socjalne posiadają szczególnie uprzywilejowane miejsce w kontaktach z władzami lokalnymi i centralnymi, często są to specjalne porozumienia.

W Finlandii spółdzielnie pracowników opierają swoją działalność na istniejącym prawie spółdzielczym. Spółdzielnie w przewadze tworzone przez bezrobotnych, pod warunkiem, ze mają wstępny biznes plan, mają prawo do ubiegania się u Ministra Pracy o tzw. subsydia na inicjatywę własną w wysokości około 10 tysięcy Euro. Subsydia pokrywają 80% kosztów w okresie tworzenia przedsięwzięcia. Środki te są przeznaczone na rozruch przedsiębiorstwa i zatrudnienie fachowego personelu.

Prócz spółdzielni pracy istnieją także warsztaty socjalne dla bezrobotnej młodzieży oraz lokalne stowarzyszenia bezrobotnych, które mają swoje ogólnokrajowe stowarzyszenie VTY.

W 1995 r. w Belgii do istniejącego ustawodawstwa wprowadzono pojęcie „ przedsiębiorstwo o celach społecznych”. W Portugalii w 1998 r. wprowadzono nową kategorię spółdzielni - „spółdzielnie solidarności społecznej”. W Grecji w 1999 r. wprowadzono nową kategorię spółdzielni – „spółdzielnia społeczna spółka z o.o.
Podobnie inne kraje UE, w tym Francja rozważają wprowadzenie zbliżonych rozwiązań.
Wymienione rozwiązania prawne wprowadzające do obiegu prawnego nowe instytucje sfery społecznej służą wzmocnieniu „ducha przedsiębiorczości” i podniesieniu rangi działalności komercyjnej w projektach socjalnych. Nowe ramy prawne służą także jako sposób na sformalizowanie wielu tych inicjatyw społecznych z ostatnich lat opartych na wielopodmiotowej strukturze udziałowców, jak pracownicy płatni,wolontariusze, użytkownicy usług poprzez zapewnienie wszystkim stronom udziału w procesie podejmowania decyzji.

4. Wymiar ekonomiczny, społeczny i psychologiczny

Przykład Włoch

Obecnie we Włoszech istnieje około 4,5 tysiąca spółdzielni socjalnych, z czego 70% świadczy usługi socjalne, a 30% prowadzi programy reintegracji społeczno-zawodowej. Spółdzielnie socjalne obu typów stanowią 4% wszystkich włoskich spółdzielni i posiadają 10% udziału w zatrudnieniu we włoskiej spółdzielczości. Przeciętna liczba zatrudnionych w spółdzielniach socjalnych waha się od 40 do 50 osób, z czego ponad ½ to pracownicy płatni. Większość spółdzielni działa lokalnie, są one zorganizowane w lokalne konsortia oraz posiadają ogólnokrajową reprezentację .

Członkami spółdzielni są głównie pracownicy, niewielu jest wolontariuszy, gdyż wzrost kontraktów publicznych wymusza wzrost zatrudnienia płatnego (wzrasta rola przedsiębiorczości, słabną więzi spółdzielni ze społecznością lokalną) i następuje wzrost znaczenia wymiaru ekonomicznego w ich działalności. Słaba jest także partycypacja użytkowników usług spółdzielczych jako członków spółdzielni.
Mocnymi stronami włoskich spółdzielni socjalnych jest to, że wyrastają one z lokalnych społeczności, mają możliwość wyzwolenia i rozwoju kapitału społecznego na swoim terenie, angażują wolontariuszy i ludzi zorientowanych altruistycznie i są pionierami wielu usług społecznych we Włoszech

Przykład Finlandii

W Finlandii do końca lat 80. rola organizacji pozarządowych jako pracodawcy była niewielka. Jednak masowe bezrobocie w Finlandii w latach 90. spowodowało ogromny wzrost lokalnych inicjatyw obywatelskich na rzecz tworzenia miejsc pracy. W rezultacie obecnie organizacje społeczne, w tym przedsiębiorstwa społeczne są pracodawcą dla około 4% zatrudnionych w Finlandii. Dla przykładu w Polsce w sektorze non-profit zatrudnionych jest zaledwie 1,2 % ogółu zatrudnionych poza rolnictwem.
W Finlandii zorganizowano w minionym dziesięcioleciu kilka form przedsiębiorstw społecznych, jak przedsiębiorstwa społeczne typu spółdzielczego tworzone przez fińskie stowarzyszenia osób niepełnosprawnych. Część zakładów pracy chronionej przekształca się w przedsiębiorstwa o charakterze społeczno-ekonomicznym. W całej Finlandii około 1500 osób niepełnosprawnych znalazło pracę w przedsiębiorstwach społecznych. Przedsiębiorstwa społeczne są własnością zainteresowanych udziałowców, lecz najczęściej nie pracowników. Spółdzielnie zakładane przez stowarzyszenia osób niepełnosprawnych są m.in. podwykonawcą w branży opakowań w przemyśle chemicznym i tworzyw sztucznych. Efekty finansowe wskazują, że spółdzielnie te będą wkrótce samowystarczalne.
Nowe spółdzielnie wykorzystują leasing pracowniczy, wynajmując do pracy swoich członków innym firmom
Drugą formą przedsiębiorstw społecznych w Finlandii są warsztaty społeczne i lokalne stowarzyszenia dla bezrobotnych, które zapewniają bezrobotnym ludziom młodym półroczne doświadczenie zatrudnienia w rzemiośle (usługi motoryzacyjne, naprawa rowerów, stolarstwo).
Lokalne stowarzyszenia bezrobotnych (jest ich około 350 w skali kraju) mają swoją reprezentację ogólnokrajową. Ich główne funkcje to: zapewnienie osobom bezrobotnym informacji, umożliwienie kontaktów społecznych oraz usprawnienie umiejętności zawodowych poprzez: umożliwienie uzyskania lub zmiany kwalifikacji zawodowych.

Kadra przedsiębiorstw społecznych w Finlandii

Większość prowadzących przedsiębiorstwa społeczne to wolontariusze, jednak państwo subsydiuje część zatrudnienia personelu szkolącego oraz szefa stowarzyszenia (środki na te cele są wypłacane przez lokalne biura pracy, które wypłacają także sybsydia bezrobotnym przez okres ½ roku, jeśli pozostają bez pracy przez okres co najmniej 1 rok).
Członkami-udziałowcami spółdzielni socjalnych w Finlandii są władze lokalne, lokalne oddziały związków zawodowych, parafie, lokalne oddziały banków, inni przedsiębiorcy; są to więc przedsiębiorstwa z wieloma udziałowcami. W Finlandii pracownicy spółdzielni nie są jednak udziałowcami ze względu na ograniczenia fińskiego ustawodawstwa w zakresie bezrobocia.

Spółdzielnie dla osób bezrobotnych powstałe w Finlandii w latach 90. przynoszą wymierne efekty ekonomiczne i społeczne oraz psychologiczne, gdyż:
-zapewniają dochód osobom bezrobotnym i ich rodzinom,
-utrzymują i rozwijają umiejętności zawodowe poprzez prowadzenie szkoleń dla potrzeb obecnego rynku pracy
-podtrzymują osoby bez pracy w odpowiedniej kondycji społecznej, mentalnej i fizycznej
Fińskie Ministerstwo Pracy szacuje, że w wyniku miejsc pracy stworzonych przez nowe spółdzielnie socjalne około 19 tysięcy osób rocznie uzyskuje możliwość otrzymania wynagrodzenia.

Godne podkreślenia jest także to, że nowe inicjatywy w sferze zatrudnienia przyczyniają się do pobudzenia solidarności w ramach społeczności lokalnych i rozwoju więzi horyzontalnych i solidarności horyzontalnej. Wsparcie społeczności lokalnych w Finlandii przybiera wiele postaci, m.in. polega na nieodpłatnym lub poniżej ceny rynkowej użyczaniu lokali przez władze samorządowe, parafie kościoła ewangelickiego, związki zawodowe oraz banki lokalne a nawet kluby Lions.



5. Źródła finansowania

Źródła finansowania włoskich spółdzielni socjalnych pochodzą w przewadze ze środków publicznych, w przewadze środki finansowe uzyskiwane są w drodze przetargów oraz z sybsydiów. Kryteria wyboru oferty stanowią: efektywność finansowa, jakość usług oraz zdolność do mobilizacji wolontariuszy. Na realizację usług spółdzielnia podpisuje kontrakt z władzami lokalnymi.
W Finlandii pomoc państwa polega na subsydiowaniu zatrudnienia przez administrację rządową i samorządową długotrwale bezrobotnych przez okres 6-miesięcy oraz bezpłatnych szkoleń dla bezrobotnych zakładających spółdzielnie socjalne. Szkolenia są organizowane przez Ministerstwo Pracy i obejmują m.in. takie zagadnienia, jak: ekonomika biznesu, zarządzanie spółdzielnią, prawo spółdzielcze, marketing i planowanie rozwoju produkcji i usług.
Ponadto w Finlandii do subsydiowania zatrudnienia w organizacjach pozarządowych i przedsiębiorstwach społecznych wykorzystuje się także dochody państwowego monopolu loteryjnego oraz z gier hazardowych. Obligatoryjnie muszą one przekazać część zysków na finansowanie zatrudnienia młodzieży.

Konkluzje

Nowe inicjatywy w dziedzinie polityki zatrudnienia szczególnie wobec osób długotrwale bezrobotnych, chociaż w większości, jak dowodzą doświadczenia zachodnie nie oferują stałej pracy, to są nieocenione w uzyskaniu doświadczenia zawodowego i zapewniają przejście od statusu bezrobotnego do statusu pracownika.
Zatrudnienie socjalne, łącząc w sobie ducha przedsiębiorczości z celem społecznym odgrywa istotną rolę we wzmocnieniu gospodarki lokalnej i rewitalizacji obszarów peryferyjnych i zacofanych (wskazuje na to przykład Grecji, gdzie zaczęto tworzyć przedsiębiorstwa społeczne – spółdzielnie agroturystyczne w najbardziej odległych i zacofanych częściach kraju).
Rozwój przedsiębiorstw społecznych różnego typu stwarza szanse na pracę i podtrzymanie oraz rozwinięcie umiejętności zawodowych tysiącom bezrobotnych. Istnienie zatrudnienia socjalnego stymuluje także lokalny kapitał społeczny, gdyż sprzyja budowaniu wzajemnego zaufania i uczestnictwa obywatelskiego.
Warto podkreślić, że Unia Europejska w jednym ze swoich zaleceń dotyczących Strategii Zatrudnienia wprost zachęca kraje członkowskie do promowania instytucji gospodarki społecznej. Zadaniem krajów członkowskich UE jest wprowadzenie tych zaleceń do Narodowych Planów Działania na Rzecz Zatrudnienia. W praktyce Europejski Fundusz Społeczny stanowi istotną możliwość wsparcia nowych inicjatyw w dziedzinie polityki zatrudnienia.
Dlatego też w związku z bliską już perspektywą polskiego członkostwa w UE należałoby uwzględnić powyższe zalecenia w programowaniu wykorzystania funduszy strukturalnych przez nasz kraj.
Na koniec należy podkreślić, że nowe inicjatywy w zakresie rynku pracy na rzecz osób długotrwale bezrobotnych są już także faktem w naszym kraju i to od ponad 10 lat. Myślę tutaj przede wszystkim o pionierskich i oryginalnych działaniach Fundacji Pomocy Wzajemnej Barka w zakresie aktywizacji społeczno-zawodowej grup społecznych dotkniętych i zagrożonych bezrobociem i wykluczeniem społecznym, dzięki którym wiele osób i rodzin odzyskało ludzką godność oraz nadzieję i realne możliwości powrotu do społeczeństwa i na rynek pracy.
W tym kontekście na szczególne podkreślenie zasługują także inicjatywy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej z ostatnich miesięcy dotyczące projektów ustaw o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz o zatrudnieniu socjalnym.
W dalszych pracach nad projektem ustawy o zatrudnieniu socjalnym należałoby uwzględnić doświadczenia krajów UE z nowymi formami przedsiębiorstw społecznych organizowanych przez samych bezrobotnych i dopuścić możliwość prowadzenia przez nie readaptacji społeczno-zawodowej osób społecznie wykluczonych. W świetle obecnego zapisu w projekcie ustawy o zatrudnieniu socjalnym jedynie centra integracji społecznej, stanowiące jednostki samorządu terytorialnego miałyby być uprawnione do prowadzenia readaptacji zawodowej i społecznej osób „społecznie wykluczonych”.
Podsumowując, jak wskazują doświadczenia zachodnie, wprowadzenie do polskiego ustawodawsstwa nowych typów przedsiębiorstw społecznych zorganizowanych przez obywateli przy wsparciu organów administracji rządowej i samorządowej i zapewniających przejściowe choćby miejsca pracy, może przyczynić się do zmniejszenia polskiego masowego obecnie bezrobocia oraz stanowić siłę napędową dla lokalnej i regionalnej gospodarki w naszym kraju.