Publicystyka - ngo.pl

1. Wstęp

2. Zakładanie podmiotów ekonomii społecznej

3. Wsparcie podmiotów ekonomii społecznej przez JST

4. Współpraca merytoryczna PES i JST

5. Społecznie odpowiedzialne zakupy/klauzule społeczne

6. Delegowanie zadań

Nie znaleźliście odpowiedzi na Wasze pytania? Przyślijcie je do nas!

1. Wstęp
Ekonomia społeczna (nazywana również przedsiębiorczością społeczną bądź gospodarką społeczną) zyskuje w ostatnich latach na popularności, głównie za sprawą środków z Europejskiego Funduszu Społecznego. Choć mówi się o niej coraz więcej, nie zawsze wiadomo dokładnie, czym tak naprawdę jest. Tymczasem, jak pokazują przykłady ze świata, ale również z Polski, działania przedsiębiorczości społecznej mogą być istotnym wsparciem dla samorządu terytorialnego w realizacji powierzonych mu zadań.

Co to jest przedsiębiorstwo społeczne?
Najłatwiej przedsiębiorstwo społeczne jest zdefiniować jako podmiot, który realizuje działania społeczne za pomocą mechanizmów ekonomicznych. Może to być na przykład organizacja pozarządowa, która zdobywa środki na swoje społecznie użyteczne działania, prowadząc działalność ekonomiczną (niekoniecznie związaną merytorycznie z celami społecznymi); może to być podmiot gospodarczy, którego  działalność ma pozytywne społecznie skutki; może to być wreszcie firma, która społeczne cele realizuje, zatrudniając osoby wykluczone bądź zagrożone wykluczeniem.

Same cele społeczne można także definiować dość szeroko. Najczęściej myślimy o integracji społecznej i zawodowej osób wykluczonych i zagrożonych wykluczeniem: bezrobotnych, niepełnosprawnych, po terapii związanej z uzależnieniem, opuszczających zakłady karne itd. Z punktu widzenia samorządu ważne są również np.: zapewnienie niedrogiej i dobrej opieki zdrowotnej oraz usług opiekuńczych, edukacja, kultura, rozwój lokalny, ekologia itd.

Jakie umocowanie prawne ma przedsiębiorstwo społeczne?
W Polsce istnieje dość szeroki katalog podmiotów, które możemy nazwać przedsiębiorstwami społecznymi. Działalność każdego z nich regulowana jest innymi przepisami prawa. Możemy tu wyliczyć:

• spółdzielnie socjalne (w tym spółdzielnie socjalne zakładane przez osoby prawne), działające na podstawie ustawy o spółdzielniach socjalnych i prawa spółdzielczego,
• organizacje pozarządowe (stowarzyszenia i fundacje) prowadzące działalność ekonomiczną (w postaci działalności gospodarczej czy wyodrębnionego podmiotu, np. spółki z o.o. lub akcyjnej, niektórzy zaliczają do tego grona również organizacje pozarządowe prowadzące w sposób stały i regularny odpłatną działalność statutową), działające na podstawie ustawy o stowarzyszeniach, ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz ustawy o fundacjach,
• centra integracji społecznej (CIS), działające na podstawie ustawy o zatrudnieniu socjalnym,
• zakłady aktywności zawodowej (ZAZ), działające na podstawie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych,
• spółdzielnie pracy, spółdzielnie inwalidów i niewidomych oraz spółdzielnie osób prawnych, działające na podstawie prawa spółdzielczego,
• towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, działające na podstawie ustawy o działalności ubezpieczeniowej,
• spółki z o.o. i spółki akcyjne działające w celach społecznych.

CIS-y i ZAZ-y, zaliczane do przedsiębiorstw społecznych, nie mają odrębnej osobowości prawnej. Mogą być prowadzone przez organizacje pozarządowe, kościelne osoby prawne lub jednostki samorządu terytorialnego.

Na razie nie ma w Polsce prawa, które regulowałoby działania wszystkich przedsiębiorstw społecznych bez względu na ich formę prawną, choć trwają prace nad ustawą, która podmiotom realizującym cele społeczne za pomocą działalności gospodarczej nadawałaby status uprawniający pod pewnymi warunkami do wielu ulg i uprawnień.

Jak sprawdzić, jakie przedsiębiorstwa społeczne działają w mojej gminie/powiecie/województwie?
Ponieważ przedsiębiorstwa społeczne mają bardzo różne formy prawne, nie ma jednego ich spisu. Stowarzyszenia, fundacje, spółdzielnie, spółki i towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych rejestrowane są w odpowiednich rejestrach Krajowego Rejestru Sądowego. Organizacje pozarządowe można wyszukać również w bazie portalu ngo.pl. Rejestry centrów integracji społecznej i zakładów aktywności zawodowej są prowadzone przez wojewodę województwa, na terenie którego działa dany zakład.

Informacji na temat działających w danym województwie, powiecie czy gminie podmiotów ekonomii społecznej można także szukać w bazie podmiotów ekonomii społecznej dostępnej na portalu ekonomiaspoleczna.pl.

2. Zakładanie podmiotów ekonomii społecznej
Narzędzia ekonomii społecznej to jeden ze sposobów rozwiązywania problemów społecznych na poziomie lokalnym, dlatego często w swojej pracy wykorzystują je organizacje pozarządowe. Ale również samorządy lokalne mogą i coraz częściej korzystają z takich rozwiązań, a niejednokrotnie same inicjują powstawanie przedsiębiorstw społecznych.

Czy JST może założyć przedsiębiorstwo społeczne? Jaki to ma sens?
Jednostka samorządu terytorialnego (JST), chcąc wesprzeć rozwój ekonomii społecznej na swoim terenie, a przez to zaangażować się pełniej w rozwiązywanie problemów społecznych, zwłaszcza grup wykluczonych czy zagrożonych wykluczeniem, może samodzielnie lub w partnerstwie z inną JST, bądź z organizacją pozarządową, bądź z kościelną osobą prawną, założyć podmiot ekonomii społecznej. Podmiot taki może być doskonałym miejscem pracy dla osób z grup tzw. trudnozatrudnialnych – docelowym lub przejściowym, czyli takim, które przygotuje je do wejścia na otwarty rynek pracy. W ten sposób JST realizuje zadania publiczne z obszaru aktywnej integracji grup wykluczonych i rozwoju wspólnot lokalnych. Kolejną funkcją, którą mogą pełnić podmioty ekonomii społecznej w wymiarze lokalnym, jest dostarczanie usług użyteczności publicznej, takich jak opieka nad osobami zależnymi, usługi zatrudnienia itp.

Jest kilka przedsiębiorstw, które mogą być założone przez JST:
1. Spółdzielnia socjalna – podmiot, którego głównym celem jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków w celach społecznej i zawodowej reintegracji jej członków. Spółdzielnia socjalna działa w oparciu o przepisy ustawy o spółdzielniach socjalnych. Prowadzi działalność gospodarczą, generuje zysk, ale tylko po to, by realizować cele statutowe, związane właśnie z reintegracją społeczną i zawodową członków. Dodatkowo spółdzielnia może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków, a także środowiska lokalnego. Zgodnie z ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, może też realizować działania społecznie użyteczne w sferze zadań publicznych, wskazanych w ww. ustawie.

Spółdzielnia socjalna może być założona przez osoby należące do grup wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym (wymienionych w ustawie), ale również mogą ją założyć minimum dwie osoby prawne: JST i/lub organizacja pozarządowa i/lub kościelna osoba prawna. W takim wypadku w ciągu pół roku od stworzenia spółdzielni podmioty zakładające muszą zatrudnić minimum 5 osób z grup wykluczonych, a także umożliwić im uzyskanie członkostwa po przepracowaniu 12 miesięcy. JST może również nabyć udział w istniejącej spółdzielni socjalnej.

2. Spółki z o.o. i spółki akcyjne działające w celach społecznych.  Spółki te funkcjonują na mocy kodeksu spółek handlowych. Spółki takie zwyczajowo nazywa się spółkami non-profit. Spółki non-profit, które w swoich aktach założycielskich zamieściły zapis o  zakazie podziału zysku między udziałowców/akcjonariuszy i określiły cel społeczny swojego działania,  mogą na mocy ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie  ubiegać się o status organizacji pożytku publicznego. Mogą również prowadzić działalność pożytku publicznego, co oznacza m.in. korzystanie ze środków publicznych. Spółki mogą być zakładane m.in. przez organizacje pozarządowe czy JST.

3. Zakład aktywności zawodowej (ZAZ)– działa w oparciu m.in. o ustawę o rehabilitacji społecznej i zawodowej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Celem funkcjonowania ZAZ jest wsparcie osób ze znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności w rehabilitacji społeczno-zawodowej poprzez pracę. ZAZ nie jest odrębną osobą prawną, a jedynie wyodrębnioną jednostką w instytucji tworzącej ZAZ. ZAZ utworzyć może gmina lub powiat lub organizacja pozarządowa, której celem jest rehabilitacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych.

4. Centrum integracji społecznej (CIS)– to podmiot funkcjonujący m.in. w oparciu o ustawę o zatrudnieniu socjalnym. Działa na rzecz reintegracji społeczno-zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym w formule zatrudnienia socjalnego. W praktyce oznacza to przygotowanie uczestników CIS do powrotu na otwarty rynek pracy lub do założenia spółdzielni socjalnej. CIS nie jest odrębną osobą prawną, funkcjonuje jako jednostka wyodrębniona w instytucji, która dany CIS tworzy. A utworzyć CIS może JST  lub organizacja pozarządowa.

Kto ponosi odpowiedzialność za działania podmiotu ekonomii społecznej założonego przez JST?
W przypadku podmiotów zakładanych w partnerstwie, odpowiedzialność za ich działania jest dzielona po partnersku, zaś gdy jednostka samorządu terytorialnego samodzielnie zakłada i prowadzi dany podmiot – oczywiście sama ponosi odpowiedzialność.

W przypadku spółdzielni socjalnej, założonej przez kilka podmiotów prawnych, do czasu uzyskania członkostwa przez osoby indywidualne, to te podmioty decydują i ponoszą odpowiedzialność za funkcjonowanie i zobowiązania spółdzielni. Zaś w przypadku włączenia nowych członków indywidualnych – mają oni równorzędne prawo głosu i współdecydują, ale też współodpowiadają za spółdzielnię. Siła głosów członków jest równa – jeden członek, jeden głos.

Gdy zaś mowa o spółce non-profit – decyzyjność jest po stronie zgromadzenia wspólników, które powołuje zarząd do prowadzenia bieżących spraw spółki. Siła głosów wspólników zależy od posiadanych udziałów.

W przypadku ZAZ i CIS – instytucja tworząca odpowiada za wszelkie jego zobowiązania i podpisuje w jego imieniu umowy.

3. Wsparcie podmiotów ekonomii społecznej przez JST
Lokalne samorządy dysponują różnymi, zarówno finansowymi, jak i pozafinansowymi, możliwościami wsparcia podmiotów ekonomii społecznej. Część z tych instrumentów wsparcia jest dedykowana specyficznym typom podmiotów, np. spółdzielniom socjalnym, inne zaś szeroko są adresowane do wszystkich typów przedsiębiorstw społecznych.

Kto może pomóc budować/rozwijać ekonomię społeczną w mojej gminie/powiecie?
Istotnymi aktorami rozwoju ekonomii społecznej w gminie i powiecie są instytucje pomocy społecznej i rynku pracy, które na co dzień pracują z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym, czyli potencjalnymi odbiorcami działań ekonomii społecznej. Instytucje te dysponują różnymi narzędziami aktywizacji społecznej i zawodowej, w tym także narzędziami sprzyjającymi rozwojowi ekonomii społecznej. Lokalne samorządy i ich jednostki są podstawową infrastrukturą wsparcia przedsiębiorczości społecznej, wsparcia zarówno finansowego, jak i merytorycznego. Naturalnym partnerem samorządu w rozwoju ekonomii społecznej i kreowaniu lokalnej polityki społecznej są lokalni liderzy i organizacje pozarządowe, często podejmujące się rozwiązywania problemów społecznych przy wykorzystaniu narzędzi jakie daje ekonomia społeczna.

Jak finansowo można wspierać przedsiębiorczość społeczną w mojej gminie?
Jest kilka możliwości finansowego wsparcia przedsiębiorczości społecznej w gminie. Część z nich dotyczy wsparcia wyłącznie spółdzielni socjalnych, część również innych typów przedsiębiorstw społecznych:
1. Bezzwrotna dotacja na rozpoczęcie działalności w spółdzielni socjalnej – dostępna w ramach środków z Funduszu Pracy, których dysponentem jest powiatowy urząd pracy bądź ze środków unijnych, w ramach projektów wsparcia ekonomii społecznej.
2. Wsparcie zatrudnienia w spółdzielni socjalnej. Starosta na podstawie umowy ze  spółdzielnią socjalną może sfinansować z Funduszu Pracy część wynagrodzenia (składki ZUS) zatrudnionych w spółdzielni osób zagrożonych wykluczeniem społecznym w pełnej wysokości przez pierwsze 24 miesiące zatrudnienia pracownika, w 50% przez kolejne 12 miesięcy, do wysokości składki, której podstawą jest minimalne wynagrodzenie. Wsparcie może mieć formułę zaliczki lub refundacji poniesionych kosztów.
3. Dotacja w ramach wsparcia bądź powierzenia realizacji zadania publicznego z obszaru pożytku publicznego na mocy ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Z tego wsparcia korzystać może organizacja pozarządowa, kościelna osoba prawna, spółdzielnia socjalna bądź spółka non-profit. Jednak tego typu dotacja nie może dotyczyć wsparcia w obszarze prowadzonej przez dane podmioty działalności gospodarczej, a jedynie w obszarze działalności społecznej. O zlecaniu piszemy w części Delegowanie zadań.
4. Zlecenie wykonania usługi bądź dostarczenia towaru w trybie ustawy Prawo zamówień publicznych, z możliwością wykorzystania klauzul społecznych, wspierających inkluzję zawodową osób wykluczonych. Dotyczy to wszystkich podmiotów prowadzących działalność gospodarczą w tym podmiotów ekonomii społecznej. O zlecaniu piszemy w części Społecznie odpowiedzialne zakupy/klauzule społeczne.
5. Pożyczka, gwarancja lub poręcznie na realizację zadań w sferze pożytku publicznego, na zasadach określonych w odrębnych przepisach (Ustawy o finansach publicznych i Ustawy o samorządzie gminnym).

Jak pozafinansowo można wspierać przedsiębiorczość społeczną w mojej gminie?
Do pozafinansowych form wsparcia przedsiębiorczości społecznej należą:
1. Na mocy ustawy o działalności pożytku publicznego możliwe jest udostępnienie przez samorząd lokalu, budynku lub działki pod działalność, w formie najmu lub dzierżawy, w przypadku organizacji pożytku publicznego możliwa jest również bonifikata od ceny rynkowej, przy kupnie nieruchomości.
2. Na mocy ustawy o gospodarce nieruchomościami możliwe jest bezprzetargowe przekazanie nieruchomości osobom prawnym, które prowadzą działalność charytatywną, opiekuńczą, kulturalną, leczniczą, oświatową, naukową, badawczo-rozwojową, wychowawczą, sportową lub turystyczną, na cele niezwiązane z działalnością zarobkową, a także organizacjom pożytku publicznego na cel prowadzonej działalności pożytku publicznego.
3. Usługi lub doradztwo w zakresie finansowym, księgowym, ekonomicznym, prawnym i marketingowym dla spółdzielni socjalnej – mogą być sfinansowane przez jednostkę samorządu terytorialnego z jej budżetu, w drodze uchwały.
4. Szkolenia i doradztwo, realizowane w ramach działań instytucji rynku pracy i pomocy społecznej, wykorzystujące narzędzia ekonomii społecznej, wspierające zakładanie przedsiębiorstw społecznych.
5. Współpraca przy realizacji wspólnych przedsięwzięć, projektów partnerskich (zgodnie z ustawą o zasadach prowadzenia polityki rozwoju).
6. Wsparcie rzeczowe w postaci np. udostępnienia sali na spotkanie czy innych zasobów (telefon, faks itp.) na potrzeby działań podmiotów ekonomii społecznej.
Wsparcie pozafinansowe przedsiębiorców społecznych jest o tyle ważne, że umożliwia profesjonalizację i w konsekwencji usamodzielnienie wspieranych podmiotów.

Czy wsparcie dla przedsiębiorstwa społecznego nie jest niedozwoloną pomocą publiczną? Czy nie kłóci się z zasadą uczciwej konkurencji przedsiębiorstw?
Gdy jednostka samorządu terytorialnego wspiera finansowo bądź pozafinansowo podmioty ekonomii społecznej musi zadbać o to, by nie łamać zasad uczciwej konkurencji. W przypadku wsparcia finansowego w postaci dotacji na rozpoczęcie działalności spółdzielni socjalnej – mamy do czynienia z tzw. pomocą de minimis, określoną odrębnymi regulacjami unijnymi. Gdy zaś mówimy o wsparciu w formie dotacji na realizację zadań z obszaru pożytku publicznego – wspieramy przedsiębiorczość społeczną jedynie w obszarze jej działalności społecznej a nie gospodarczej, co nie zaburza uczciwej konkurencji.

Wsparcie w formie zlecenia w trybie zamówień publicznych jest zaś zgodne z zasadą uczciwej konkurencji przedsiębiorstw, nie umniejsza tego fakt wykorzystania klauzul społecznych, które prowadzą do inkluzji zawodowej grup wykluczonych, gdyż każdy przedsiębiorca ma możliwość ich spełnienia.

4. Współpraca merytoryczna PES i JST
Współpraca między samorządem a sektorem ekonomii społecznej nie musi ograniczać się do wsparcia czy relacji klient-dostawca usług i towarów. Przedsiębiorcy społeczni często dysponują wysokimi kompetencjami i wiedzą, z której samorząd może skorzystać przy tworzeniu dokumentów strategicznych.

Czy włączanie w decyzje strategiczne ekspertów z pomiotów ekonomii społecznej jest demokratyczne? Przecież nie pochodzą oni z wolnego wyboru?
Jak najbardziej. Włączanie obywateli należących do różnych grup interesariuszy w podejmowanie decyzji dotyczących ich powiatu, gminy czy dzielnicy to realizacja idei partycypacji społecznej. JST są zobowiązane do konsultowania wielu swoich dokumentów strategicznych z lokalną społecznością, jednak zakres współpracy może daleko wykraczać poza formalne „wysłuchanie opinii o projekcie”. Partycypacyjny model współpracy zwiększa zaangażowanie społeczne i współodpowiedzialność za decyzje podejmowane na poziomie samorządów. Prowadzi to do poprawy jakości dokumentów programowych gmin i powiatów, co w kolejnych etapach przekłada się na skuteczniejsze działania samorządów, pozwalające zaspokoić lokalne potrzeby.

Organy administracji publicznej mogą również tworzyć wspólne zespoły o charakterze doradczym i inicjatywnym. W skład zespołów powinni wejść przedstawiciele organizacji pozarządowych (i/lub kościelnych osób prawnych) oraz przedstawiciele właściwych organów administracji publicznej. Zespoły mogą stanowić lokalne forum wypracowywania wspólnych planów i strategii, projektów aktów prawa miejscowego i propozycji uchwał.

Rozwiązanie takie może dotyczyć zespołów o charakterze obligatoryjnym, takich jak: rady do spraw osób niepełnosprawnych, rady zatrudnienia, komisje urbanistyczno-architektoniczne czy komisje rozwiązywania problemów alkoholowych – można do nich powoływać przedstawicieli organizacji. Ponadto istnieje możliwość tworzenia grup roboczych, rad, zespołów doradczych czy konsultacyjnych zajmujących się dowolną tematyką wchodzącą w zakres zadań samorządów, np.  kultura, seniorzy, młodzież, ekologia – są to jak widać te obszary, w których dużą aktywnością wykazują się również przedsiębiorstwa społeczne.

Ważna jest reprezentatywność takiego gremium. Przedstawiciele strony pozarządowej powinni być demokratycznie wybrani przez organizacje, a nie przez wójta czy burmistrza. Na każdym etapie należy dbać o to, aby proces partycypacyjny był przejrzysty i nie pozostawiał wątpliwości co do intencji osób w nim uczestniczących oraz celu, jaki ma zostać osiągnięty.

Więcej na temat partycypacji publicznej

Dlaczego osoby związane z podmiotami ekonomii społecznej mogą być pomocne przy tworzeniu strategii i polityk?
Przedsiębiorczość społeczna funkcjonuje na przecięciu płaszczyzny społecznej i biznesowej, a dodatkowo często realizuje zadania będące w domenie administracji publicznej. Osoby związane z ekonomią społeczną mają więc często wysokie kompetencje dotyczące wszystkich trzech sektorów. Na przykład podczas dyskusji o strategiach zatrudnienia przedsiębiorca społeczny może występować zarówno jako organizacja, która ma bliski kontakt z osobami bezrobotnymi, jako lokalny pracodawca i jako podmiot realizujący zadania zlecane przez samorząd w zakresie rynku pracy.

Poza rynkiem pracy i pomocą społeczną przedsiębiorstwa społeczne działają aktywnie w wielu innych obszarach, będących w polu zainteresowania JST różnych szczebli, takich jak oświata, służba zdrowia, rozwój lokalny, gospodarka odpadami, zagospodarowanie przestrzeni itd. Dzięki specyficznemu połączeniu misji społecznej i działalności ekonomicznej przedsiębiorca społeczny ma często znacznie szersze od innych interesariuszy spojrzenie na lokalne wyzwania i dzięki temu może być bardzo wartościowym partnerem samorządu w diagnozowaniu problemu i strategicznym planowaniu możliwości jego rozwiązania.

5. Społecznie odpowiedzialne zakupy/klauzule społeczne
W wydatkach każdego samorządu znajdują się środki na zakup towarów i usług, niezbędnych do funkcjonowania różnych jednostek administracyjnych oraz związanych z inwestycjami. Są one niejednokrotnie większe niż środki przeznaczone na pomoc społeczną czy aktywizację zawodową. Dokonując zakupów możemy kierować się jedynie ceną – jest to dość powszechna praktyka, jako bezpieczna z formalnego punktu widzenia. Jednak możemy również dobierać – dzięki zastosowaniu klauzul społecznych – takich oferentów, którzy przy okazji realizacji usług czy produkcji towarów, zagwarantują realizację celów społecznych. Jest to rozwiązanie o tyle korzystne, że pozwala na realizację zadań gminy czy powiatu, a równocześnie jest neutralne finansowo z punktu widzenia budżetu samorządu. Odpowiedzialne zakupy to również kwestia zrównoważonego rozwoju – wspieranie lokalnych wytwórców przekłada się na stabilny rozwój lokalnej społeczności. Pamiętać też należy, że warunkiem realizacji zamówienia lub kryterium oceny oferty może być nie tylko zatrudnienie osób wykluczonych, ale też cechy związane z jakością oferowanych towarów i usług (np. certyfikaty ekologiczne) oraz warunki wykonania zlecenia (np. przeprowadzenie konsultacji społecznych przed opracowaniem planu zagospodarowania przestrzennego). Ważne, aby wszystkie klauzule były przejrzyste i nie dyskryminowały oferentów. A mądrze wykorzystywane są bardzo skutecznym narzędziem realizacji polityki społecznej.

Dlaczego kupno towaru/usługi u lokalnego podmiotu ekonomii społecznej miałoby się opłacać, skoro kosztuje więcej?
Podmioty ekonomii społecznej bardzo często powstały po to, aby dać zatrudnienie osobom, które nie radzą sobie na otwartym rynku pracy, ponieważ borykają się z różnymi problemami: niepełnosprawnością, uzależnieniami, niskimi kompetencjami itp. Wydajność takich pracowników może być niższa niż w podmiotach komercyjnych, a to może przełożyć się na wyższą cenę towaru.  Dodatkowo podmioty ekonomii społecznej w swoich wyborach często kierują się zasadami, które mogą wpłynąć na koszt ich oferty – np. opierają produkcję na produktach naturalnych, kupowanych od lokalnych wytwórców. W sumie kupno towaru czy usługi u lokalnego podmiotu ekonomii społecznej może kosztować więcej niż w podmiotach komercyjnych. Może, ale nie jest to regułą.

Wiele przedsiębiorstw społecznych skutecznie konkuruje z podmiotami komercyjnymi ceną, a jest to możliwe dzięki temu, że celem działania tych podmiotów nie jest wypracowanie jak największego zysku, więc w oferowanych przez nie cenach są niskie marże. Czasami korzystają też z subwencji kompensujących niższą wydajność pracy (np. dopłaty PFRON do wynagrodzeń osób niepełnosprawnych).

Pomimo tego ceny towarów i usług wciąż mogą być wyższe niż u konkurencji. Czy więc zakupy w podmiotach ekonomii społecznej mogą się opłacać?

Odpowiedź brzmi: tak, jeśli do ceny dodamy inne korzyści:

• rozwiązanie przez podmiot ekonomii społecznej problemu społecznego – np. zatrudnienie osób, które wcześniej były klientami pomocy społecznej, co od razu przekłada się na niższe koszty samorządu,
• stymulowanie rozwoju lokalnych przedsiębiorstw, co w dłuższej perspektywie zwiększy wpływy do budżetu samorządu,
• budowanie wizerunku samorządu jako odpowiedzialnego konsumenta, dbającego o lokalną społeczność, co może przełożyć się na wynik wyborczy,
• zyski środowiskowe wynikające z ograniczenia ilości odpadów (jeśli kupujemy towary z recyklingu, nadające się do recyklingu czy biodegradowalne).

Czy kierowanie się czymś innym niż kryterium ceny nie będzie potraktowane jako niegospodarność?
Kryterium ceny nie musi być podstawowym kryterium wyboru. Zgodnie z art. 91 ustawy Prawo zamówień publicznych, zamawiający wybiera ofertę najkorzystniejszą na podstawie kryteriów oceny ofert określonych w specyfikacji istotnych warunków zamówienia. Ten sam artykuł określa, iż kryteriami oceny ofert są:

• cena, albo
• cena i inne kryteria odnoszące się do przedmiotu zamówienia, w szczególności jakość, funkcjonalność, parametry techniczne, zastosowanie najlepszych dostępnych technologii w zakresie oddziaływania na środowisko, koszty eksploatacji, serwis oraz termin wykonania zamówienia.

Jest tylko jedno ograniczenie – nie możemy w kryteriach oceniać właściwości wykonawcy, w szczególności jego wiarygodności ekonomicznej, technicznej lub finansowej.

Wyjątkiem od tej reguły jest art. 5 ustawy Prawo zamówień publicznych. Przepis ten pozwala w postępowaniach o udzielenie zamówienia, których przedmiotem są m.in. usługi: socjalne, hotelarskie, restauracyjne, w zakresie szkolenia, w zakresie kultury, sportu i rekreacji, aby zamawiający nie stosował przepisów ustawy dotyczących m.in.: zakazu ustalania kryteriów oceny ofert na podstawie właściwości wykonawcy. Tym samym ustawodawca stworzył szereg możliwości nie odnoszących się wyłącznie do ceny.

Co to są klauzule społeczne i jakie mają umocowanie prawne?
Klauzule społeczne są warunkami realizacji zamówienia kontraktowanego w rygorze zamówień publicznych. Warunki te pozwalają na realizację celów społecznych, ale nie mogą dyskryminować żadnego oferenta.

Klauzule społeczne mogą dotyczyć zatrudnienia przy realizacji zamówienia osób:

• bezrobotnych (ze statusem poświadczonym przez Urząd Pracy),
• młodocianych (osoby w wieku 16–18 lat) – w celu przygotowania zawodowego,
• niepełnosprawnych (z orzeczeniem o niepełnosprawności),
• bezdomnych; uzależnionych (po zakończeniu terapii); chorych psychicznie; zwalnianych z zakładów karnych czy uchodźców (sytuacja tych osób powinna wynikać z zaświadczenia wystawionego przez właściwy ośrodek pomocy społecznej lub instytucję opieki zdrowotnej).

W takim przypadku w specyfikacji zamówienia powinna zostać określona liczba osób, których zatrudnienie jest wymagane, minimalny okres ich pracy, sposób dokumentowania ich zatrudnienia, uprawnienia zamawiającego w zakresie kontroli oraz sankcje z tytułu ich niespełnienia.



Nie jest to pełny katalog klauzul społecznych, ale istotny z punktu widzenia podmiotów ekonomii społecznej, które często dają zatrudnienie wymienionym wyżej grupom osób. W takim przypadku wprowadzenie klauzul  społecznych umożliwia im konkurowanie o realizację zamówienia.



Stosowanie klauzul społecznych regulują przepisy ustawy Prawo zamówień publicznych:

• art. 22 ust. 2 – możliwość zlecenia zadania wyłącznie pracodawcom, u których ponad 50% zatrudnionych pracowników stanowią osoby niepełnosprawne;
• art. 24 ust. 1 pkt 3-8 daje możliwość wykluczenia pracodawców, którzy nie przestrzegają praw pracowniczych;
• art. 29 ust. 4 – zatrudnienie na potrzeby realizacji zatrudnienia określonych grup społecznych oraz utworzenie czy zwiększenie funduszu szkoleniowego.

Więcej na ten temat na stronie Urzędu Zamówień Publicznych.

Czy każde przedsiębiorstwo społeczne możemy objąć klauzulą społeczną?
Klauzule społeczne warunkują realizację zamówienia (w szczególności zatrudnienia specyficznych grup społecznych przy realizacji zamówienia), nie mogą dotyczyć podmiotu jako takiego. Nie możemy w procedurze zamówień publicznych wskazać typów podmiotów, jakie mogą składać oferty.

Jednakże klauzule społeczne pozwalają na to, aby dokonując zamówienia brać pod uwagę jego pozytywny społeczny aspekt. A jako że działalności ekonomicznej przedsiębiorstw społecznych częściej niż w przypadku podmiotów komercyjnych towarzyszy realizacja celów społecznych, to w rezultacie wprowadzenie klauzul społecznych zwiększa szansę na wygranie kontraktu przez przedsiębiorstwa społeczne.

Jak sprawdzić, co możemy kupować u lokalnych przedsiębiorstw społecznych?
Niezbędny towar czy usługę można wyszukać na mapie towarów i usług ekonomii społecznej, która od jesieni będzie dostępna na portalu www.ekonomispoleczna.pl. Na razie oferentów w każdym województwie można szukać na mapach w wersjach drukowanych (do pobrania jako pdf se strony Lokalne spotkania z ekonomią społeczną.

Czy JST może zamawiać usługi/towary poza rygorem ustawy?
Poza rygorem ustawy możliwe jest zlecanie usług lub produktów których wartość nie przekracza 14 tys. euro. W takim przypadku należy dokonywać wyboru na zasadach najkorzystniejszej oferty, zachowując normy zawarte w przepisach o finansach publicznych dotyczące wydatkowania finansów publicznych tj. celowości, rzetelności i gospodarności. Nie przeszkadza to jednak przy zachowaniu tych zasad określić zarówno preferencji, jak również właściwości wykonawcy.

6. Delegowanie zadań
Działania przedsiębiorstw społecznych bardzo często wpisują się w zadania publiczne. Możemy je wesprzeć w ich staraniach, możemy również zaprosić je do realizacji zadań, za które odpowiada samorząd, na określonych przez samorząd warunkach. Zlecenie przedsiębiorstwu społecznemu ma istotne zalety: realizujemy w ten sposób zadania własne samorządu, równocześnie wzmacniamy organizację, która przyczynia się do rozwoju lokalnej społeczności. A przede wszystkim realizowana jest w ten sposób konstytucyjna zasada pomocniczości.

Jakie zadania publiczne można zlecań przedsiębiorstwom społecznym?
Spośród wszystkich zadań publicznych samorząd może zlecić te, które dotyczą świadczenia usług na rzecz mieszkańców i innych podmiotów (nie może zlecić wydawania decyzji administracyjnych oraz tworzenia przepisów, norm i standardów, w ramach ustawowo przewidzianych upoważnień).

Dla przykładu mogą być to zadania związane z pomocą społeczną (np. prowadzenie noclegowni dla osób bezdomnych), czy z zakresu aktywnych polityk rynku pracy (np. programy outplacementowe).

W jakim trybie można zlecić przedsiębiorstwu społecznemu realizację zadań publicznych?
Istnieją dwie formalne ścieżki zlecenia przedsiębiorstwu społecznemu zadania publicznego:

1. W trybie ustawy Prawo zamówień publicznych, która określa procedurę zamówienia, postępowanie, sposób dokumentowania wyboru oferty oraz nadzór nad jej realizacją. Stosowanie tego trybu wiąże się z nadzorem Urzędu Zamówień Publicznych. Tryb ten jest korzystny dla podmiotów ekonomii społecznej, ponieważ pozwala wypracować zysk, który następnie przeznaczany jest na cele społeczne.

2. W trybie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie – w trybie tym mogą być powierzane zadania wymienione w tej ustawie, ale również zadania wskazane w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz w ustawie o pomocy społecznej. Ustawa określa zasady przeprowadzenia konkursu ofert, podpisania umowy, nadzoru i sprawozdawczości. Pozwala również na zlecenie zadań poza trybem konkursowym w sytuacjach, kiedy koszt zlecenia nie przekracza 10 tys. zł. Środki finansowe na realizację zadania przekazywane są w postaci dotacji celowej, która musi zostać rozliczona. W konkursie mogą uczestniczyć tylko wybrane podmioty prawne, dzięki czemu nie muszą konkurować z podmiotami komercyjnymi.

Czy wszystkim przedsiębiorstwom społecznym mogę zlecić realizację zadania publicznego?
W przypadku zamówień publicznych ofertę może złożyć każdy przedsiębiorca, w tym przedsiębiorców społeczni. W trybie tym zastosowanie mają zasady opisane w części  Społecznie odpowiedzialne zakupy/klauzule społeczne, które pozwalają określić warunki zamówienia tak, aby promowały te podmioty, które zatrudniają specyficzne grupy osób. Warunki takie częściej wypełniane są przez podmioty ekonomii społecznej, a więc pośrednio promują te pomioty.

Do konkursów ogłaszanych w trybie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie mogą przystępować jedynie: organizacje pozarządowe (stowarzyszenia i fundacje), kościelne osoby prawne, spółdzielnie socjalne, spółki akcyjne i z o.o. działające nie dla zysku oraz stowarzyszenia JST. Zawęża to listę uprawnionych podmiotów tak, że nie wszystkie podmioty ekonomii społecznej mogą być kontraktowane w tym trybie (np. wykluczone są spółdzielnie pracy, w tym spółdzielnie inwalidów). Zaznaczyć jednak należy, że zlecać w tym trybie można jedynie zadania pożytku publicznego, nie mogą być przeznaczone na działalność gospodarczą.

Z jakich środków można finansować zadania delegowane podmiotom ekonomii społecznej?
Budżet jednostki samorządu terytorialnego jest budżetem o charakterze jednolitym. Wyjątkiem są środki z państwowych funduszy celowych (np. Fundusz Pracy), oraz środki wynikające z ustawy o przeciwdziałaniu alkoholizmowi, które mogą być wydatkowane wyłącznie na cele przewidziane ustawą. Najczęściej w ramach budżetu wyodrębnia się w różnych działach środki, które będą finansowały zadania publiczne realizowane przez organizacje pozarządowe, spółdzielnie socjalne czy spółki non-profit. Ich wysokość i zakres de facto powinien zostać zapisany w programie współpracy z organizacjami pozarządowymi i podmiotami, o których mowa w art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Środków, które są niezbędne do zakupu przez JST towarów i usług u podmiotów ekonomii społecznej, nie wyodrębnia się w budżecie.

W istocie każda część budżetu umożliwia finansowanie, choć samorządy najczęściej zlecają zadania określone konkretnymi ustawami:

• ustawą o pomocy społecznej;
• ustawą o rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych;
• ustawą o wychowaniu w trzeźwości;
• ustawą o kulturze fizycznej.

Jeśli mają Państwo nadal pytania i wątpliwości w związku ze współpracą samorządu i sektora ekonomii społecznej, prosimy o zgłaszanie ich poprzez nasz formularz kontaktowy. Postaramy się na nie odpowiedzieć jak najszybciej i umieścić odpowiedzi na stronie.

Na ten temat czytaj: J. Kluczyńska, M. Guć, I. Gosk, A. Sienicka, Prawne uwarunkowania współpracy samorządów i organizacji pozarządowych, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2009.