Publicystyka - ngo.pl

Standard to bardzo szerokie pojęcie, odnoszące się do różnych sfer życia i różnie definiowane. Na użytek niniejszego opracowania proponuję przyjąć następujące, dość powszechnie stosowane jego rozumienie jako ustalonego kryterium opisującego oczekiwane lub wymagane cechy produktu, usługi lub zachowania ludzi czy też działania instytucji. Przedmiotem dalszego zainteresowania będą przede wszystkim standardy działalności organizacji pozarządowych, a także (gdyż jest to główna forma tej działalności) świadczonych przez nie usług. Pozwalają one prowadzić działania w sposób powtarzalny – zarówno, jeżeli chodzi o ich przebieg, jak i rezultaty.

Z reguły przyjmuje się, że pojęcie standardu odnosi się do cech, które określają i zgadzają się dobrowolnie stosować podmioty prowadzące działania, których on dotyczy. To wyraźnie odróżnienie od wymogów prawnych, na których straży stoi aparat państwa. Standardy „dobrowolne” nie mają charakteru powszechnie obowiązujących norm, co wcale nie znaczy, że nie muszą mieć z nimi związku. Dość często określają cechy dalej idące niż te wymagane prawem, albo na przykład uzupełniają normy prawne o elementy istotne, których zabrakło w ustawach czy też określają, w jaki sposób wymogi prawne mają być realizowane w praktyce.

Standardy są przejawem samoregulacji organizacji, które zgodziły się ich przestrzegać. Samoregulacja to zdolność do kształtowania i kontrowania własnej działalności w sposób świadomy i zgodny z określonymi normami. Podstawą samoregulacji są te właśnie normy i mechanizmy samokontroli, czyli sprawdzania na ile własne działania są zgodne z określonymi standardami. Znaczenie samoregulacji zależne jest przede wszystkim od tego, ile podmiotów prowadzących określoną działalność przyjmie dany zestaw reguł i będzie kontrolowało ich przestrzeganie. Niekiedy przyjęcie standardów wiąże się nie tylko ze zobowiązaniem instytucji do samokontroli, ale także ze zgodą na weryfikację przestrzegania tych norm przez specjalne ciała (rady, komisje) powoływane przez tych, którzy przyjęli standardy oraz na poniesienie przewidzianych konsekwencji w przypadku nieprzestrzegania ich. Samoregulacja, a w zasadzie mechanizmy samokontroli, mogą (ale nie muszą) prowadzić do stworzenia mechanizmów certyfikacji czyli przyznawania – na podstawie określonego postępowania sprawdzającego – zaświadczeń (certyfikatów) potwierdzających wypełnianie standardów przez określony podmiot.

Samoregulacja ma szczególne znaczenie w przypadku organizacji pozarządowych, które są jedną z podstawowych form niezależnej aktywności obywatelskiej. Znaczenie ma tu słowo „niezależna”, gdyż oznacza ono m.in. minimum ingerencji w działania organizacji ze strony państwa. Wymogi prawne dotyczące działalności organizacji pozarządowych powinny ograniczać się do niezbędnego minimum wynikającego z konieczności ochrony istotnych interesów państwa i obywateli. To, co nie jest regulowane przez powszechnie obowiązujące prawo, powinna wypełniać samoregulacja oparta na standardach tworzonych przez same organizacje. Nie zmienia to faktu, że w przypadku, w którym organizacje pozarządowe korzystają ze szczególnych uprawnień nadawanych im przez państwo, w szczególności dotyczących korzystania z pieniędzy publicznych, może wiązać się to dla nich z koniecznością wypełnienia określonych wymogów prawnych. Przykładem mogą być regulacje związane z uzyskaniem statusu organizacji pożytku publicznego czy też przyjęty niedawno przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS) system akredytacji i standaryzacji działania Instytucji Wsparcia Ekonomii Społecznej (AKSES). Istotne jest – i tak jest w obu wspomnianych przykładach – aby organizacje pozarządowe miały swobodę wyboru korzystania z tych uprawnień, a więc poddania się rygorom prawnym określonym przez państwo.

Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie w minimalnym stopniu określa wymogi dotyczące działalności organizacji pozarządowych. Dotyczą one głównie działalności statutowej odpłatnej oraz wolontariatu. Pozostałe regulacje związane są przede wszystkim z korzystaniem przez organizacje z różnych form wsparcia publicznego. Oznacza to, że w działalności organizacji pozarządowych pozostaje duże pole do samoregulacji. Jest ono dodatkowo ograniczone w przypadku usług świadczonych przez organizacje. Część z nich jest regulowana ustawowo, np., usługi opiekuńcze czy usługi aktywizacji osób bezrobotnych. Jeżeli organizacje świadczą tego typu usługi i finansują je ze środków publicznych lub muszą mieć zgodę na ich prowadzenie ze strony państwa, to mają obowiązek jednocześnie wypełnić wymogi prawne z tym związane.

Typologia i wielopoziomowość
Standardy mogą odnosić się do różnych elementów działalności organizacji, na przykład do:

• sposobu czy też konkretnej metody prowadzenia działań, np. określają, jakie czynności składają się na zarządzanie finansami w organizacji,
• cech czy też wymagań dotyczących zasobów ludzkich, finansowych, instytucjonalnych niezbędnych do realizacji działań, np. księgowość organizacji musi prowadzić osoba z odpowiednimi uprawnieniami i doświadczeniem, a w biurze musi być odpowiednie pomieszczenie, gdzie przechowywane będą dokumenty księgowe,
• narzędzi, instrumentów, które w tych działaniach są wykorzystywane, np. podstawą dla prowadzenia księgowości i zarządzania finansami w organizacji jest polityka rachunkowości, która musi mieć postać dokumentu, przyjętego uchwałą odpowiednich władz,
• efektów realizowanych działań, na przykład udzielonej porady prawnej czy informacji,
• zasad, norm etycznych, społecznych, zgodnie z którymi prowadzone są działania, np. zasady niedyskryminowania nikogo ze względu na płeć, wiek czy kolor skóry.

Ogólnie standardy dotyczą:

1. sprawności działania organizacji, np. standardy zarządzania,
2. metodologii działania, np. standardy świadczenia usług,
3. ogólnych zasad, norm prowadzenia działalności, np. przejrzystości czy jawności działania.

Niekiedy przyjmuje się również podział na standardy wewnętrzne i zewnętrzne. Te pierwsze dotyczyć mają funkcjonowania organizacji (zarządzania, zasobów ludzkich, itp.), a zewnętrzne relacji organizacji z otoczeniem (np. z darczyńcami czy partnerami). Podział ten wydaje się jednak sztuczny, gdyż relacje zewnętrzne są pochodną wewnętrznych mechanizmów działania organizacji.

Standardy w organizacjach pozarządowych mają najczęściej charakter zaleceń – standardów rekomendowanych, co wynika przede wszystkim z trudności związanych z egzekwowaniem ich stosowania. Alternatywą są standardy obligatoryjne, z reguły w powiązaniu z nadawaniem certyfikatu, akredytacją, czy przyjmowaniem do grona członków – jeżeli dotyczy to na przykład sformalizowane struktury federacyjnej. Wymaganie spełniania przyjętych norm jest niezbędne, żeby taki certyfikat otrzymać czy też żeby zostać członkiem takiej organizacji. Dość często organizacje przyjmują dwa lub więcej poziomów standardów, wskazujących możliwość (samo)doskonalenia działań organizacji. Obok podstawowego, który musi lub powinna spełniać organizacja, jest też zestaw wymagań, do których spełnienia organizacje powinny dążyć w przyszłości.

Po co i do czego?
Standardy mają charakter samoregulacji, a więc są tworzone po to, by wypełnić brak wymogów prawnych lub je uzupełnić bądź wzmocnić. Ma to na celu przede wszystkim zapewnienie jakości świadczonych usług czy prowadzonych działań. Dobrym przykładem może być cel wprowadzenia standardów określony przez Sieć SPLOT: zapewnienie wysokiej jakości usług (sieci) wspierających rozwój lokalny i regionalny, dostępnych w ramach stałej, kompleksowej oferty na terenie całego kraju.

Ale normy i związana z nimi standaryzacja mogą pełnić jeszcze kilka innych funkcji:

• normotwórczą: poprzez standardy wyznacza się normy dotyczące działań organizacji pozarządowych stanowiące pewien wzorzec postępowania; jest to szczególnie istotne w sytuacji, w której wcześniej nie było określonych norm czy też wymagań prawnych,
• informacyjną: standardy pełnią rolę informacji dla odbiorców działań organizacji, partnerów i darczyńców, którzy za ich sprawą wiedzą czego mogą się spodziewać po organizacji i jej działaniach,
• regulacyjną: standardy oraz proces standaryzacji może być sposobem regulowania określonego rodzaju działalności, włącznie z eliminowaniem z rynku – na przykład poprzez certyfikację – podmiotów, które nie spełniają tych norm; bardzo ciekawym przykładem zastosowania tej funkcji są brytyjskie compacts czyli porozumienia zawierane na przykład przez świadczeniodawców usług społecznych niezależnie od tego, czy należą do sektora publicznego, gospodarczego czy społecznego; najważniejszą częścią tych porozumień są wspólnie wypracowane minimalne wymagania świadczenia usług, które zobowiązani są przestrzegać wszyscy świadczeniodawcy,
• kontrolną: standardy są podstawą do (samo)kontrolowania zgodności z nimi prowadzonych działań, a w znaczeniu szerszym – narzędziem kontroli społecznej nad działalnością organizacji pozarządowych, co w sytuacji, w której prawo określa jedynie fundamentalne wymogi prawne, ma bardzo istotne znaczenie,
• ewaluacyjną: poziom i sposób realizacji standardów mogą być podstawą do oceny skuteczności, jakości czy użyteczności prowadzonych działań,
• edukacyjną: (samo)kontrola i (samo)ocena wypełniania standardów może być dobrą lekcją dla organizacji, umożliwiającą identyfikację jej deficytów i określenie sposobów ich wypełnienia, a więc doskonalenia własnych działań,
• identyfikacyjną: standardy służyć mogą także identyfikacji pewnych środowisk czy grup organizacji, wyróżnienia ich spośród pozostałych; przykładem może być będący w toku proces tworzenia reguł fundacji korporacyjnych zainicjowany przez Forum Darczyńców w Polsce, którego jednym z celów jest zbudowanie własnej tożsamości, identyfikacja fundacji tworzonych i finansowanych przez biznes,
• integrującą: standardy często są także wykorzystywane jako sposób integracji grup czy środowisk organizacji działających w tym samym obszarze – przykładem mogą być standardy działania stowarzyszeń abstynenckich,
• ochronną: dzięki standardom z jednej strony prawa odbiorców działań organizacji są lepiej zabezpieczone, ale z drugiej chronione są także osoby te działania realizujące; przykładem mogą być normy świadczenia porad prawnych i obywatelskich, przyjęte na przykład przez Studenckie Poradnie Prawne czy Biura Porad Obywatelskich; dzięki nim osoba korzystająca z porady wie dokładnie, czego może żądać od doradcy, ale także doradca, na przykład w sytuacji, w której osoba korzystająca nie jest zadowolona z efektu porady, może udowodnić, że zrobił dokładnie to, do czego był zobowiązany standardami; mają one także stwarzać poczucie większe bezpieczeństwa dla darczyńców, przekazujących środki organizacjom je stosującym,
• wizerunkową: standardy i standaryzacja wskazują, że organizacje, które w niej uczestniczą, poważnie i rzetelnie traktują siebie, swoich partnerów, a przede wszystkim społeczeństwo, a także to, że chcą doskonalić swoje działania; mogą być więc one istotnym narzędziem budowania zaufania publicznego do organizacji; dzięki zaufaniu każda organizacja buduje swój kapitał społeczny, sieć sympatyków, darczyńców, wolontariuszy; z drugiej strony standardy mogą być mechanizmem obronnym przed nieuczciwością i nierzetelnością niektórych organizacji oraz uogólnianiem negatywnych ocen sformułowanych na bazie wyjątków na całe środowisko.

Na czym polega standaryzacja?
Standaryzacja to proces opracowania i stosowania reguł działalności, obejmujący kilka etapów:

• określenie celów, którym mają służyć, oraz sposobów ich wykorzystania w działalności organizacji,
• wypracowanie standardów oraz mechanizmów wdrażania i kontrolowania ich stosowania,
• formalne ich przyjęcie przez odpowiednie gremia decyzyjne,
• wdrażanie i kontrola stosowania,
• ocena ich stosowania i podejmowanie decyzji na jej podstawie,
• okresowa ich weryfikacja i aktualizacja.

Standaryzacja ma charakter ciągły, a standardy są stosowane w bieżących działaniach organizacji. Kontrola ich stosowania także prowadzona jest na bieżąco – ocena z reguły przeprowadzana jest okresowo i służy nie tylko wyciągnięciu wniosków dotyczących działań organizacji, ale także wniosków dotyczących trafności i użyteczności standardów. Mogą one prowadzić do konieczności weryfikacji i/lub aktualizacji wymagań.

Określanie celów, jakim mają służyć normy, warunkuje ich zakres przedmiotowy, charakter i główne pełnione funkcje. Jeżeli na przykład mają służyć przede wszystkim poprawie sprawności działań organizacji, to odnosić się powinny głównie do zasobów ludzkich, instytucjonalnych oraz procedur i narzędzi zarządzania organizacją. Jeżeli natomiast standaryzacja ma służyć budowaniu tożsamości i identyfikacji jakiejś grupy organizacji, to powinny odnosić się głównie do wspólnych wartości i zasad działania. Natomiast jeśli mają być pomocne w regulacji rynku świadczenia określonych usług, to powinny dotyczyć przede wszystkich sposobów, metod świadczenia tych usług.

Wypracowanie standardów wymaga czasu, gdyż powinno być oparte na rzetelnej analizie dotychczasowych działań i ich efektów oraz potrzeb i możliwości odbiorców działań i partnerów organizacji. Powinno być także wspólnym procesem, w którym uczestniczą wszystkie organizacje, które zamierzają poddać się standaryzacji, a także – o ile to możliwe – interesariusze działań organizacji (beneficjenci, partnerzy, darczyńcy).

Kontrola i ocena wdrażania standardów dokonywana jest albo samodzielnie poprzez różnego rodzaju narzędzia samokontroli i samooceny albo przez wspólnie powołane ciała (komisje, rady), rzadziej przez ewaluatorów zewnętrznych. Niekiedy procedura kontroli i oceny połączona jest z przyznaniem certyfikacji lub akredytacji czyli formalnym potwierdzeniem spełniania wymagań. Bardzo ważne jest także podejmowanie działań w sytuacji ich nieprzestrzegania. Jeżeli podmiot uzyskał certyfikat, to można go mu odebrać – najczęściej jednak konsekwencją powinno być zaproponowanie działań służących pełnemu wdrożeniu zaakceptowanych reguł.

Polska historia
O standardach działaniach organizacji pozarządowych zaczęto w środowisku mówić mniej więcej 20 lat temu, a impulsem do tego były wyniki kontroli Najwyższej Izby Kontroli z lat 1992 i 1994, które ujawniły szereg nieprawidłowości w funkcjonowaniu fundacji korzystających ze środków publicznych. Rozmowy na temat wspólnych norm zaowocowały opracowaniem w 1996 roku „Karty zasad działania organizacji pozarządowych” pod auspicjami Stowarzyszenia na rzecz Forum Inicjatyw Pozarządowych[1]. Karta, pomimo deklaracji jej stosowania ze strony wielu organizacji, nie zaczęła szerszej funkcjonować w środowisku pozarządowym. Wydaje się, że zadecydowały o tym trzy powody. Po pierwsze, większość organizacji mentalnie ani praktycznie nie była przygotowana na stosowanie standardów opisanych w Karcie. Po drugie Karta miała uchronić przed nowelizacją Ustawy o fundacjach, którą zapowiedział rząd po ogłoszeniu wyników kontroli NIK. Zainteresowanie Kartą spadło w momencie, w którym rząd wycofał się z planów nowelizacji aktu, a zapowiedział prace nad rozwiązaniem systemowym czyli Ustawą o działalności pożytku publicznego[2]. Trzecim powodem był brak jasnych mechanizmów monitorowania i oceny stosowania standardów w niej określonych.

W 2010 roku Karta została odświeżona i przyjęta przez Ogólnopolską Federację Organizacji Pozarządowych (OFOP), która stara się obecnie zachęcać do jej stosowania. Nadal jednak nie powstał żaden mechanizm publicznej weryfikacji stosowania norm, które są zresztą dość podstawowe i ogólne, odnoszące się głównie do fundamentalnych zasad działania organizacji pozarządowych, takich jak działanie na rzecz dobra wspólnego, przejrzystość, legalizm, niezależność, partnerstwo czy unikanie konfliktu interesów.

W ostatnich kilkunastu latach podejmowane były również inne próby tworzenia standardów, ale bez większych sukcesów. Najczęściej następowało to w sytuacjach zagrożenia dobrego wizerunku III sektora lub perspektywą pojawienia się niekorzystnych dla organizacji regulacji. Przykładem reakcji w kryzysie wizerunkowym może być publiczna dyskusja z początku nowego wieku wokół tak zwanych ekoharaczy czyli sytuacji, w których organizacje ekologiczne wycofywały swoje zastrzeżenia dotyczące wpływu na środowisko blokujące inwestycje w zamian za ogromne darowizny przekazywane przez inwestorów. Przyniosła ona w odpowiedzi wypracowanie m.in. „Karty etycznej organizacji ekologicznych” i „Karty zasad organizacji monitorujących działalność administracji publicznej”[3], ale podzieliły one los „Karty zasad działania organizacji pozarządowej”.

Przykładem działania w sytuacji zagrożenia niekorzystnymi dla organizacji zmianami prawnymi jest reakcja na próbę nowelizacji Ustawy o fundacjach podjętą przez rząd w latach 2005–2006. Została ona udaremniona, ale jej skutkiem było przeprowadzenie przez Forum Darczyńców w Polsce na przełomie lat 2008 i 2009 cyklu spotkań pod wspólnym tytułem „Rola i modele fundacji w Polsce i w Europie”[4]. Jednym z jego celów miało być przygotowanie środowiskowego projektu zmian we wspomnianej ustawie lub też skonstruowania mechanizmu samoregulacji w oparciu o wypracowane wspólnie standardy. Cele te nie zostały zrealizowane – przede wszystkim ze względu na zbyt dużą rozbieżność opinii co do kluczowych kwestii dotyczących działalności fundacji.

W ostatnich kilku latach powstawały standardy dotyczące zarządzania organizacjami pozarządowymi i świadczonych przez nie usług. Była to przede wszystkim odpowiedź na rozwijające się od 2004 roku, w dużej mierze dzięki Ustawie o działalności pożytku publicznego i wolontariacie, zlecanie organizacjom pozarządowym zadań publicznych. Zleceniodawcy wymagają profesjonalizmu w realizacji zadań, a te normy mają go zapewnić. Przykładem tego typu rozwiązań mogą być normy usług i instytucji działających w sferze integracji społecznej, wypracowane w ramach projektu systemowego „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej”, którego liderem jest Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich[5].

Innym nurtem standaryzacji, który rozwija się w ostatnich latach, są standardy federacji i sieci organizacji pozarządowych, których głównym celem jest uspójnienie i identyfikacja wspólnie prowadzonych działań. Takie funkcje pełnią m.in. wspomniane reguły Ogólnopolskiej Federacji Funduszy Lokalnych czy też Certyfikat Jakości Centrum Aktywności Lokalnej. Podejmowane są także próby wdrażania systemu zarządzania jakością ISO, m.in. przez Stowarzyszenie Współpracy Regionalnej i Federację Polskich Banków Żywności. Ta ostatnia organizacja promuje także wdrażanie norm HACCP dotyczących bezpiecznego obrotu żywnością.

Ostatnio coraz częściej tworzone są również standardy współpracy organizacji pozarządowych z administracją publiczną. Są one próbą przełożenia na praktyczne relacje ogólnych zasad dotyczących współpracy określonych w Ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Wypracowywane są lokalnie przez urzędników i organizacje pozarządowe i przyjmowane przez jednostki samorządu terytorialnego jako tak zwane karty współpracy. Przykładem może być ełcka „Karta współpracy samorządu miasta Ełku z organizacjami pozarządowymi”^[6]. Na poziomie krajowym taką rolę pełni „Model współpracy administracji publicznej i organizacji pozarządowych” opracowany w ramach projektu „Model współpracy administracji publicznej i organizacji pozarządowych – wypracowanie i upowszechnienie standardów współpracy” MPiPS^[7].

Praktyka: kuleje weryfikacja
Według badania „Diagnoza działalności organizacji pozarządowych pod kątem istnienia standardów działania”, przeprowadzonego na zlecenie MPiPS w 2010 roku, 42% organizacji pozarządowych stosowało standardy^[8]. Należy jednak zastrzec, że dotyczy to stosowania jakichkolwiek, nie zawsze spisanych, minimalnych nawet norm dotyczących prowadzenia działań w sposób powtarzalny, co zawiera także zwyczajne przestrzeganie wymogów prawnych, np. obowiązku publikowania raportów rocznych z działalności. Wydaje się, że przyjmując rozumienie standardów użyte w niniejszym opracowaniu, odsetek stosujących je organizacji byłby o co najmniej połowę mniejszy. Potwierdzeniem tego faktu może być to, że według badania spisane procedury dotyczące sytuacji konfliktu interesów (co nie jest wymogiem prawnym) miało zaledwie 26% organizacji. Badanie ujawniło również, że wspomnianą „Kartę zasad działania organizacji pozarządowej” zna tylko 32% badanych organizacji, a jedynie 10% ją podpisało. Takie normy stosowały przede wszystkim organizacje zajmujące się świadczeniem usług społecznych, organizacje infrastrukturalne oraz organizacje o charakterze sieciowym.

Według wspomnianego badania, do najczęstszych obszarów, do których w praktyce odnoszą się standardy, należą kwestie związane ze sprawnym działaniem organizacji. Badani wymieniali najczęściej te dotyczące sprawnego zarządzania organizacją:

• struktury organizacji i sposobu zarządzania,
• zakresu czynności, który powinien wykonany w ramach zarządzania,
• kompetencji władz,
• zasobów instytucjonalnych (lokal, sprzęt biurowy, itp.),
• narzędzi i instrumentów (dokumenty, procedury),
• zasobów finansowych (koszty związane z zarządzaniem),
• zasobów ludzkich (kompetencje, doświadczenie),
• relacji z otoczeniem (darczyńcy, partnerzy, beneficjenci).

Równie często pojawiały się reguły dotyczące świadczonych usług, obejmujące:

• zakres przedmiotowy i podmiotowy usługi,
• spodziewany efekt i sposób jego oceny,
• zakres czynności, wykonanej w ramach usługi,
• zasoby instytucjonalne, ludzkie i finansowe niezbędne do realizacji usługi,
• narzędzia i instrumenty niezbędne do realizacji usługi (dokumenty, procedury, podręczniki, itp.),
• prawa i obowiązki świadczeniodawców i świadczeniobiorców.

Trzecia grupa to zasady, wartości czy normy, którymi kierują się organizacje w swojej działalności, czyli zasady odnoszące się do:

• uwzględniania misji i celów w bieżącej działalności organizacji,
• przejrzystości i jawności działania,
• poszanowania praw beneficjentów (podmiotowość, poufność, prywatność, itp.),
• niedyskryminowanie beneficjentów,
• rzetelności i odpowiedzialności w działaniu.

Największą widoczną słabością są mechanizmy weryfikacji. W niektórych przypadkach w ogóle ich nie ma, a najczęściej proponuje się okresowe, na przykład coroczne, sprawozdawania ze stosowania standardów, które organizacje wysyłają do podmiotu czuwającego nad ich przestrzeganiem (zarząd organizacji czy federacji, lider sieci, specjalnie powołana komisja lub rada). W większości przypadków raportowanie ma jednak charakter wewnętrzny, nie ma wymogu upubliczniania tych sprawozdań. Inaczej wygląda to w przypadku, gdy standaryzacja połączona jest z certyfikacją czy akredytacją. Wtedy najczęściej ciała przyznające certyfikat czy akredytację mogą lub mają obowiązek co pewien czas dokonywać weryfikacji stosowania norm. Niekiedy proponowane są różnego rodzaju narzędzia, które mają służyć organizacji do samooceny (przykładem może być ankieta Ośrodka CAL). Standardy działań stowarzyszeń abstynenckich uzupełnia natomiast wskazanie drogi postępowania w zakresie samokontroli: diagnoza realizacji zasad w oparciu o narzędzie samooceny, plan wdrożenia wymaganych reguł, kontrola co pół roku, po dwóch latach możliwość rekomendowania zmiany standardu.

Wyzwania i bariery
Standaryzacja może pełnić szereg użytecznych dla organizacji i jej otoczenia funkcji, ale dotychczasowe marginalne jej wykorzystywanie przez organizacje pozarządowe wiąże się z istotnymi wyzwaniami. Pierwsze zagrożenie, to fasadowość. Wydaje się, że większość podmiotów III sektora (a także ich otoczenie!) traktuje standardy jako zabieg wizerunkowy, mający na celu zdobycie zaufania potencjalnych beneficjentów, a najczęściej darczyńców. Jeżeli za regułami nie stoi rzetelny mechanizm sprawdzania ich stosowania przewidujący także sankcje w przypadku ich niezachowywania, to istnieje duże prawdopodobieństwo, że nie będą traktowane serio.

Wyzwaniem jest nie tyle określenie wymagań, ile wdrażanie standaryzacji i kontrola. To proces, który się nie kończy, więc jeżeli organizacja nie jest mentalnie, finansowo i organizacyjnie na to przygotowana, to powinna wstrzymać się z pomysłem wdrażania standardów, bo inaczej skończy się na działaniach na pokaz, bez realnego pożytku dla organizacji i jej beneficjentów.

Trzecie wyzwanie to koszty, które trzeba ponieść, by wprowadzić standardy i mechanizmy ich weryfikacji. W sytuacji, w której większość organizacji nie ma własnych źródeł finansowania i skazana jest na pozyskiwanie środków zewnętrznych, koszty standaryzacji stanowią duże wyzwanie. Nie chodzi tylko o ich wysokość, ale też konieczność w miarę regularnego ich ponoszenia. Bardzo wyraźnie widać to w praktyce działania wielu organizacji: w ramach projektów na to przeznaczonych wypracowują standardy działania, ale gdy finansowanie z tych projektów się wyczerpuje, kończy się także przygoda ze standardami. Trzeba więc zawsze dokładnie policzyć ile może kosztować standaryzacja i zaplanować źródła pokrycia tych kosztów.

Kolejny problem to obawa przed zbytnim ograniczeniem czy też usztywnieniem działań organizacji poprzez stosowanie takich zasad. A przecież cechą wyróżniającą organizacje pozarządowe jest ich spontaniczność i elastyczność. Niejako równolegle pojawia się tu zagrożenie biurokratyzacji działań na skutek wypełniania procedur standaryzacyjnych. Tych niebezpieczeństw można uniknąć formułując standardy w sposób ramowy, elastyczny, dający swobodę różnych sposobów ich realizacji. Dodatkowo, wymagania powinny być adekwatne do skali, zakresu i specyfiki działań organizacji. Z pewnością inne normy powinna mieć duża organizacja wyspecjalizowana w świadczeniu określonych usług społecznych, a inne lokalna organizacja hobbystyczna.

Normy powinny być możliwe do wprowadzenia. Tworzenie czegoś, co będzie można osiągnąć w dalekiej przyszłości, jest nieskuteczne, bo demotywujące. Dobrym pomysłem wydaje się określanie standardów na dwóch poziomach: podstawowym, takim który jest osiągalny obecnie, i rekomendowanym, czyli takim, który wyznacza kierunek działań na przyszłość. Innym rozwiązaniem jest określenie na początek podstawowych wymagań i w miarę postępowania procesu standaryzacji i rozwoju organizacji stopniowe podnoszenie poprzeczki.

Standaryzacja musi być procesem opracowanym i realizowanym wspólnie. Z tym czasem jest problem: organizacje nie mogą się porozumieć i potrafią ignorować obmyślone normy – zwłaszcza w sytuacji, w której standaryzacja ma charakter dobrowolny. Czasami warto z czegoś zrezygnować, nawet obniżając nieco wymagania – dla większej akceptacji przyjętych rozwiązań. Znaczenie standardów w dużej mierze wyznacza bowiem ich użyteczność oraz to, ile organizacji chce je stosować.

Na koniec rzecz istotna dla wiarygodności podjętych działań. Wyniki weryfikacji standardów powinny być dostępne publicznie, tak jak same standardy. Tylko wtedy są w stanie pełnić opisane wyżej funkcje.

Standardy cytowane w tekście:

• Karta zasad działań organizacji pozarządowych
  http://osektorze.ngo.pl/x/20025
• Karta etyczna organizacji ekologicznych
  http://osektorze.ngo.pl/x/20025
• Karta zasad organizacji monitorujących działalność administracji publicznej
  http://osektorze.ngo.pl/x/20025
• Standardy działań stowarzyszeń abstynenckich Krajowej Rady Związków i Stowarzyszeń Abstynenckich
  www.mzsa.pl/mzsa/doc/standardy_2013.pdf
• Standardy Federacji Funduszy Lokalnych w Polsce
  http://www.ffl.org.pl/pl/standardy_fl
• Standardy sieci Regionalnych Centrów Wolontariatu
  http://wolontariat.org.pl/siec/standardy-sieci
• Standardy Biur Porad Obywatelskich
  http://bpo.warszawa.pl/o-nas/standardy-poradnictwa
• Standardy Uniwersyteckich Poradni Prawnych
  http://www.fupp.org.pl/kliniki-prawa/standardy
• Informacje o procesie tworzenia standardów działania fundacji korporacyjnych
  www.forumdarczyncow.pl
• Certyfikat Jakości Centrum Aktywności Lokalnej
  http://www.cal.org.pl
• Informacje o standaryzacji Sieci SPLOT
  http://siecsplot.pl/strony/standaryzacja

[1] Tekst Karty dostępny jest m.in. w: „Elementarz III sektora”, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2005

[2] „Etyka w organizacjach pozarządowych. Standardy w praktyce funkcjonowania organizacji pozarządowych”, M. Kozieł, P. Frączak i M. Dadel (red.), Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych, Warszawa 2005

[3] Teksty tych dokumentów w całości przytoczone są w: „Elementarz III sektora”, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2005

[4] „Rola i modele fundacji w Polsce i w Europie”, Forum Darczyńców w Polsce, Warszawa 2009

[5] Informacje o projekcie i wypracowanych standardach pod adresem: http://crzl.gov.pl/projekty-systemowe-realizowane/pomoc-spoleczna/tworzenie-i-rozwijanie-standardow-uslug-pomocy-i-integracji-spolecznej

[6] Tekst Karty dostępny na stronie internetowej: bip.warmia.mazury.pl/elk_gmina_miejska

[7] Dostępny pod adresem: http://www.pozytek.gov.pl/files/Biblioteka/BPP/model_wspolpracy.pdf

[8] „Badanie >Diagnoza działalności organizacji pozarządowych pod kątem istnienia standardów działania<. Raport końcowy”, SMG/KRC Poland Media S.A., sierpień 2010