Publicystyka - ngo.pl

Celem głównym badania empirycznego pt. „Badanie socjologiczne funkcjonowania organizacji pozarządowych działających w obszarze pomocy i integracji społecznej na terenie Dolnego Śląska” jest diagnoza sytuacji tego typu organizacji na terenie województwa dolnośląskiego. Sytuacja ta oznacza formy i sposoby funkcjonowania w ramach zadań statutowych oraz wszelkie relacje z otoczeniem zewnętrznym w postaci środowiska społecznego i innych podmiotów. Zasadnicze badania terenowe realizowane były w okresie 1.09.2010-31.01.2011 r., natomiast badania uzupełniające zostały przeprowadzone na przełomie października i listopada 2011 roku. W badaniach wzięło udział 350 organizacji.

Metodą zastosowaną w ramach badań terenowych był sondaż z użyciem techniki wywiadu kwestionariuszowego (PAPI, Paper & Pen Personal Interview), przeprowadzanego przez ankietera bezpośrednio z respondentem – członkiem zarządu organizacji pozarządowej oraz jej pracownikiem lub wolontariuszem, dzięki czemu przeprowadzonych zostało 700 wywiadów kwestionariuszowych.

Diagnoza stanu ilościowego przedmiotowych dla badania organizacji pozarządowych była prowadzona w oparciu o przygotowaną bazę teleadresową na podstawie dostępnych danych przy konsultacji z Dolnośląskim Ośrodkiem Polityki Społecznej. Operat badawczy, który został wykorzystany w badaniu pilotażowym i w badaniu głównym, powstał w oparciu o szereg rozproszonych danych, które znajdowały się m.in. w zasobach internetowych (baza Klon/Jawor, portale internetowe organizacji pozarządowych, strony internetowe jednostek administracji publicznej i samorządowej) oraz w dostępnych publikacjach (folderach, wydawnictwach organizacji pozarządowych i związków takich organizacji). Wg danych GUS w 2008 roku na terenie województwa dolnośląskiego funkcjonowało 5,4 tysiąca organizacji pozarządowych ogółem, co stanowiło 7,6% NGO w skali kraju. W tym ok. 700 (ok. 11,7% w skali kraju) stanowiły organizacje pożytku publicznego, ok. 500 (9% w skali kraju) stanowiły fundacje, a 4,8 tysiąca (7,5%) stanowiły stowarzyszenia i organizacje społeczne. Pod względem liczby wszystkich organizacji pozarządowych województwo dolnośląskie zajmowało w 2008 roku 5 miejsce w kraju (za Mazowieckim, Małopolskim, Śląskim i Wielkopolskim). Na podstawie danych szacunkowych można uznać, że na tym samym miejscu znajduje się Dolny Śląsk pod względem organizacji pozarządowych działających w obszarze pomocy i integracji społecznej, po województwach: mazowieckim, wielkopolskim, małopolskim i śląskim. Na podstawie zgromadzonych i zweryfikowanych informacji ustalono, że liczba organizacji pozarządowych działających w obszarze pomocy i integracji społecznej w miastach województwa dolnośląskiego powyżej 20 tysięcy mieszkańców wynosi 1 281, natomiast liczba organizacji w miejscowościach poniżej 20 tysięcy mieszkańców na terenie Dolnego Śląska wynosi 622.

Zdecydowanie najwięcej dolnośląskich organizacji pozarządowych objętych badaniem swoim działaniem obejmuje obszar zaledwie jednej gminy (niemal 1/3 wszystkich podmiotów objętych badaniem). Z kolei do najrzadziej występujących należą te, które prowadzą działania na terenie kilku województw (2%) i na obszarze międzynarodowym (3%). Stosunkowo dużo organizacji swoim zasięgiem obejmuje obszar całego kraju (16%), co oznacza, że w próbie znalazły się filie i oddziały terenowe organizacji ogólnopolskich. Wyniki badań potwierdzają postawioną hipotezę, mówiącą o tym, że zasięg terytorialny działania NGO ogranicza się najczęściej do obszaru gminy, rzadziej powiatu, w której zarejestrowana jest dana organizacja.

Wśród beneficjentów organizacji najczęściej wskazywano dzieci i młodzież (niemal 60% organizacji objętych badaniem), w dalszej kolejności – osoby niepełnosprawne i osoby starsze oraz dzieci i młodzież z rodzin dysfunkcyjnych. Na podstawie badań można stwierdzić, że jedną z głównych przyczyn zadaniowego poszerzenia działalności jest dostosowanie zakresu działalności do dostępnych środków finansowych, głównie z funduszy unijnych, krajowych i samorządowych. Wskazuje na to ponad 50% badanych. Potwierdzona w wyniku przeprowadzonych badań została także hipoteza mówiąca o tym, że poszerzanie działalności organizacji pozarządowych polega przede wszystkim na zwiększeniu skali prowadzonych działań (mierzonej liczbą beneficjentów).

Wyniki przeprowadzonych badań potwierdzają także, że dla przeważającej części organizacji planujących poszerzenie działalności jedną z głównych przyczyn są potrzeby zgłaszane przez beneficjentów. Jak wskazują wyniki innych badań i analiz oraz doświadczenia związane z funkcjonowaniem trzeciego sektora na zachodzie Europy, NGO stanowią niezwykle ważny element w skutecznej realizacji polityk publicznych. Ma to szczególnie duże znaczenie w obszarze pomocy i integracji społecznej, co wynika przede wszystkim z bardzo dobrego rozeznania w potrzebach beneficjentów wśród NGO (często lepszej niż w wśród pracowników instytucji publicznych), bezpośredniego kontaktu z osobami poszukującymi szeroko pojętej pomocy społecznej, ale także większej efektywności ekonomicznej podejmowanych działań. Niestety, co potwierdzają także wyniki badań przeprowadzonych na terenie Dolnego Śląska, potencjał trzeciego sektora w tym zakresie nie jest dostatecznie wykorzystywany przez administrację publiczną. Wynika to z kilku czynników, a do najważniejszych z nich – zdaniem respondentów biorących udział w badaniu oraz przedstawicieli organizacji pozarządowych działających w innych częściach Polski – należą: ograniczone zaufanie ze strony administracji publicznej do efektywnego i rzetelnego działania NGO, ograniczone środki finansowe na te cele będące w dyspozycji instytucji publicznych oraz deficyt kapitału społecznego i niski poziom rozwoju społeczeństwa obywatelskiego wpływający na ograniczony i stosunkowo mało dynamiczny rozwój trzeciego sektora.

Wyniki badań potwierdzają, że najczęściej wymienianymi powodami braku planów poszerzenia działalności badanych organizacji pozarządowych są zarówno problemy finansowe, jak i problemy organizacyjne. W kontekście poszerzania działalności, która – jak wynika z badań – jest w istotnym stopniu pochodną możliwości pozyskiwania środków europejskich, mamy do czynienia z poważną barierą systemową, jaką jest płynność finansowa i dysponowanie własnymi środkami finansowymi na realizację projektów unijnych (w szczególności tych pochodzących z Europejskiego Funduszu Społecznego, z którego najczęściej korzystają organizacje pozarządowe działające w obszarze pomocy i integracji społecznej). Opóźnienia w przyjmowaniu wniosków o płatność, wypłacaniu transz finansowych i tzw. zatory płatnicze powodują, że organizacje, które nie mają wystarczających środków finansowych na realizację działań w ramach projektów są narażone na niewypłacalność i zadłużenie. Dla zdecydowanej większości organizacji kilkumiesięczne oczekiwanie na dotację w ramach projektu, którego działania muszą być realizowane zgodnie z harmonogramem, oznacza poważny problem i może decydować nawet o konieczności likwidacji organizacji.

Wśród dolnośląskich organizacji dominują te, które przede wszystkim zajmują się organizacją czasu wolnego swoich beneficjentów (zdecydowanie najczęściej jako beneficjentów wskazywano dzieci i młodzież, a więc to im organizacje pozarządowe starają się organizować czas wolny). Nieco ponad 1/3 badanych członków zarządów poinformowała, że ich organizacje oferują rehabilitację oraz zabiegi medyczne dla swoich beneficjentów.

Zdecydowana większość z badanych dolnośląskich organizacji pozarządowych działających w zakresie pomocy i integracji społecznej nie prowadzi działalności odpłatnej na rzecz beneficjentów. W sumie 84% wszystkich badanych zadeklarowało, że bądź nie pobierają opłat, bądź udział działań bezpłatnych jest wyższy niż 75%. Warto podkreślić, że zdecydowana większość (77,8%) respondentów, którzy reprezentują organizacje nieprowadzące działalności odpłatnej nie zauważa potrzeby jej prowadzenia.

Z danych, które uzyskano od członków zarządów badanych organizacji wynika, że jest w nich zatrudnionych 3 805 osób, w tym 1 861 kobiet, co stanowi 48,9% ogółu zatrudnionych. W ogóle zatrudnionych w dolnośląskich NGO prowadzących działalność w zakresie pomocy i integracji społecznej można mówić o równowadze między liczbą zatrudnionych kobiet i mężczyzn. Jednocześnie należy zwrócić uwagę na fakt, że wśród badanych przedstawicieli organizacji pozarządowych (zarówno członków zarządu, jak i pracowników/wolontariuszy) większość stanowiły kobiety (wśród członków zarządu kobiety stanowiły 57,9% ogółu badanych, wśród pracowników i wolontariuszy – 74,7%). Należy zatem przyjąć że rozkład pracowników ze względu na płeć w badanych organizacjach na terenie województwa dolnośląskiego jest mniej więcej równy, choć z nieznaczną przewagą kobiet (szczególnie widoczną wśród pracowników i wolontariuszy), co jest przeciwne tendencji ogólnokrajowej. Fakt wyższego odsetka kobiet w próbie badawczej może wynikać z większej skłonności kobiet do uczestnictwa w badaniach społecznych. Należy zwrócić uwagę, że trzeci sektor jest w stanie zaoferować pracę w elastycznych godzinach, co może być doskonałym rozwiązaniem nie tylko dla młodych matek, ale także dla osób niepełnosprawnych, starszych oraz absolwentów, którzy dopiero wchodzą na rynek pracy. Poziom feminizacji w organizacjach pozarządowych w Polsce wynosi 60%, podczas gdy w całej gospodarce narodowej jest to około 45%. Mając jednak na uwadze niższy odsetek zatrudnionych kobiet w dolnośląskich organizacjach pozarządowych w porównaniu do danych ogólnopolskich, rekomendowane jest prowadzenie działań promujących podejmowanie aktywności zawodowej w NGO przez kobiety na terenie województwa dolnośląskiego. W tego typu działaniach powinno przekazywać się informacje mówiące o większej elastyczności pracy w NGO, możliwości pogodzenia ról społecznych i zawodowych dzięki m.in. nienormowanemu czasowi pracy, możliwości rozwijania zainteresowań, itp. Szczególnie zainteresowane takimi działaniami powinny być związki i stowarzyszenia organizacji pozarządowych, które z racji zakresu działania i większych niż pojedyncze organizacje środków finansowych mogłyby takie kampanie prowadzić wspólnie z np. publicznymi służbami zatrudnienia (Wojewódzkim i Powiatowymi Urzędami Pracy).

Analizując strukturę osób zatrudnionych i współpracujących z organizacjami pozarządowymi funkcjonującymi na terenie Dolnego Śląska można stwierdzić – na podstawie danych przedstawionych przez badanych – że w organizacjach pracowało w 2009r. 3805 osób. Wśród nich dominowały osoby legitymujące się wykształceniem wyższym oraz średnim – 516 osoby posiadały wykształcenie średnie (średnie techniczne bądź policealne), natomiast 1 685 osób ukończyło uczelnie wyższą. W sumie te dwie kategorie stanowią 57,8% osób zatrudnionych w badanych organizacjach. Dane przedstawione przez respondentów wskazują, że w 2009r. badane organizacje współpracowały z 10 383 wolontariuszami. Wśród nich 4 074 osoby posiadały wykształcenie średnie (średnie techniczne bądź policealne), zaś 2 588 wykształcenie wyższe. Łącznie stanowili oni 64,1% ogółu wolontariuszy, z którymi współpracowały poddane badaniu organizacje. Wśród 3 805 osób zatrudnionych w 2009r. w organizacjach pozarządowych poddanych badaniu, 2 163 osób było zatrudnionych w oparciu o umowę o pracę, 1 298 osób w oparciu o umowę zlecenie, zaś 344 na podstawie umowy o dzieło. W świetle wyników badań nieprawdziwą okazała się hipoteza wskazująca na fakt, że przeważającą formą współpracy (bez stosunku pracy i innych umów cywilnoprawnych) są umowy wolontariackie z osobami świadczącymi dobrowolną, nieodpłatną pracę na rzecz organizacji. Osoby takie stanowiły w 2009r. 7,2% ogółu osób współpracujących na podanych warunkach.

Jak się okazuje, największa liczba osób współpracuje z organizacjami pozarządowymi bez jakichkolwiek umów. Rekomendowane jest zatem rozpowszechnienie wśród organizacji pozarządowych formuły zawierania umów wolontariackich, dzięki którym możliwe będzie dokładne określenie zakresu zadań i obowiązków obu stron, ale przede wszystkim określenie odpowiedzialności za podejmowane w ramach współpracy działania.

Z badań ogólnopolskich wynika, że 13% organizacji pozarządowych zatrudnia na podstawie umowy o pracę, a 23% na podstawie umowy o dzieło lub umowy – zlecenie. W roku 2008 76% wszystkich organizacji w skali kraju opierało się na pracy społecznej swoich członków (świadczonej dobrowolnie i bez wynagrodzenia), natomiast odsetek organizacji, które korzystały z pracy społecznej wolontariuszy w skali kraju szacowano na ok. 18%. W skali kraju widoczna jest natomiast tendencja do odchodzenia przez NGO od wolontariatu na rzecz zatrudnienia i pracy zarobkowej, co częściowo tłumaczy także stosunkowo wysoki udział zatrudnionych na umowę o pracę w dolnośląskich organizacjach pozarządowych.

Niemal połowa respondentów zadeklarowała, że nie korzysta w realizacji działań statutowych organizacji z pomocy rodziny (znajomych) pracowników lub wolontariuszy. W kontekście zaobserwowanego na przełomie lat 70-tych i 80-tych XX wieku w polskim społeczeństwie zjawiska tzw. próżni socjologicznej, przedstawione wyniki badań należy uznać za korzystny dla rozwoju trzeciego sektora symptom/ prognostyk. Zaobserwowana sytuacja może świadczyć o rozwoju kapitału społecznego dzięki rozszerzaniu więzi społecznych poza krąg rodzinny osób pracujących w organizacjach pozarządowych. Niemniej zanotowane spostrzeżenie i przedstawione wnioski powinny zostać poddane bardziej szczegółowej weryfikacji w kolejnych badaniach empirycznych.

Wyniki przeprowadzonych badań zaprzeczają założonej hipotezie, mówiącej o tym, że główne problemy polegające na zaspokojeniu popytu NGO na wykwalifikowane kadry wynikają z braku odpowiedniej liczby chętnych. Z wypowiedzi członków zarządów badanych organizacji pozarządowych wynika, że jedynie w 9% przypadków znaczną barierą jest brak zgłoszeń do pracy potencjalnych pracowników. Za największą przeszkodę uznano problem ze znalezieniem odpowiednich kandydatów na stanowisko za wynagrodzenie, które organizacje mogą zaproponować (65% wskazań).

Dla dolnośląskich organizacji pozarządowych działających w obszarze pomocy i integracji społecznej głównym źródłem pozyskiwania środków finansowych na działalność statutową są jednostki samorządu terytorialnego. Połowa organizacji pozarządowych objętych badaniem w 2009 roku otrzymywała ze środków Unii Europejskiej kwoty nie przekraczające 20% całego rocznego budżetu organizacji, z kolei ze środków administracji centralnej (środki krajowe) – kwoty nie przekraczające 15%, z samorządu terytorialnego – 50%. Z kolei z działalności odpłatnej i działalności gospodarczej prowadzonej przez organizację połowa podmiotów biorących udział w badaniu czerpała środki w wysokości stanowiącej po 23% wszystkich przychodów w 2009 roku.

Jedynie 12% członków zarządów na pytanie czy ich organizacja prowadzi działalność gospodarczą udzieliło twierdzącej odpowiedzi. Oznacza to, że zdecydowana większość badanych organizacji nie prowadzi działalności gospodarczej. Tym samym hipoteza mówiąca o tym, że prowadzenie działalności gospodarczej przez organizacje pozarządowe należy do rzadkości została potwierdzona. Gdyby prowadzenie przez organizacje pozarządowe działalności gospodarczej, dzięki której mogą one zdobywać dodatkowe środki finansowe na swoją działalność statutową przyjąć za wskaźnik stopnia profesjonalizacji, uzyskane wyniki badań mogłyby świadczyć o niskim stopniu owej profesjonalizacji. Wskaźnik ten należałoby jednak objąć monitoringiem w ramach kolejnych badań empirycznych organizacji pozarządowych oraz dokonać analizy porównawczej z trzecim sektorem na zachodzie Europy, który cechuje zdecydowanie wyższy poziom rozwoju organizacji non profit.

Wyniki badań potwierdziły prawdziwość postawionej hipotezy mówiącej o tym, że aktualne źródła finansowania NGO nie pozwalają na realizację zadań statutowych organizacji na odpowiednim poziomie (ocena subiektywna respondenta).

W świetle przeprowadzonych badań bez wątpienia należy stwierdzić, że kwestia pozyskiwania finansowania dla działalności organizacji pozarządowych nie jest sprawą prostą. Wśród przyczyn takiego stanu rzeczy respondenci widzą z jednej strony brak środków finansowych w budżetach samorządów, które miałyby być przeznaczone na działalność organizacji pozarządowych, zawiłe procedury prawne i biurokratyczne, ale przede wszystkim wciąż duży brak zainteresowania działalnością non profit ze strony sektora prywatnych przedsiębiorstw. Tym samym potwierdza się prawdziwość postawionej hipotezy mówiącej o tym, że organizacje pozarządowe działające w obszarze pomocy i integracji społecznej mają trudności z pozyskiwaniem środków finansowych z innych źródeł niż samorząd terytorialny, z którego to źródła czerpią zdecydowanie najwięcej środków (ponad 50%).

Około 40% organizacji odczuwa brak odpowiedniej liczbowo bądź jakościowo kadry działającej na rzecz organizacji i jej beneficjentów. Ważniejszymi jednak problemami w opinii respondentów są te natury finansowej i związane z zasobami materialnymi. Z drugiej strony należy jednak wskazać, na fakt, że – w opinii respondentów – chętnych do pracy w organizacjach pozarządowych działających w zakresie pomocy i integracji społecznej w województwie dolnośląskim zasadniczo nie brakuje. Problemem okazują się jednak bardzo często oczekiwania finansowe potencjalnych pracowników, które znacznie przekraczają możliwości organizacji.

W zgodnej opinii ponad połowy respondentów największymi problemami, z jakimi borykają się na co dzień organizacje pozarządowe działające na terenie Dolnego Śląska są te natury finansowej. Drugą grupą problemów, która poniekąd wynika z pierwszej, są te związane z posiadanymi zasobami materialnymi organizacji, a więc wszelkiego rodzaju sprzętem od samochodów począwszy na obuwiu rehabilitacyjnym kończąc. Jednocześnie, jak już wspomniano jest to kluczowa bariera dla rozwoju trzeciego sektora w całej Polsce.

Zawiłe procedury prawne i biurokratyczne – zdaniem niemal 59% badanych – to główne problemy związane z pozyskiwaniem środków finansowych przez badane organizacje. Ograniczenia biurokratyczne, z jakimi spotykają się organizacje pozarządowe w trakcie współpracy z jednostkami administracji publicznej występują niemal na wszystkich polach – począwszy od pozyskiwania dotacji i wsparcia na realizację zadań publicznych, poprzez realizację zadań, na sprawozdawczości kończąc. Ponad 80% wszystkich przebadanych organizacji pozarządowych działających w obszarze pomocy i integracji społecznej na Dolnym Śląsku współpracuje z organami administracji publicznej. Najczęstsze formy współpracy to wspólne spotkania i narady robocze oraz realizowanie przez organizacje pozarządowe zadań własnych samorządów dzięki otrzymywanym z ich budżetów dotacji.

Więcej informacji oraz cały raport do pobrania na stronie www.dops.wroc.pl