Publicystyka - ngo.pl

W opinii lidera jednej z partii opozycyjnych partia rządząca rozpoczynała swoje kolejne wojenki na różnych frontach. W ocenie komentatorów często pojawiały się (i pojawiają) określenia może mniej kojarzone z wojną, ale zbliżone znaczeniowo do otwartego konfliktu. Można uznać, że tego rodzaju terminologia jest po prostu innym, zintensyfikowanym określeniem tego, co już na stałe weszło do praktyki językowej. Nikogo przecież nie dziwi słowo walka obok wyborcza czy polityczna. Można jednak także zastanowić się, czy przypadkiem nie ma tu nic na rzeczy. Częstotliwość określeń kojarzonych z obszarem militarnym jest w końcu na tyle duża, że można zadać sobie pytanie: czy przypadkowa?

W niedawno wydanej w Polsce książce „Lekkomyślny umysł. Intelektualiści w polityce”, autorstwa Marka Lilli, porównywanej często do „Zniewolonego umysłu” Czesława Miłosza, jedną z opisywanych postaci jest Carl Schmitt, w wielu krajach europejskich, zwłaszcza w Niemczech, uważany za jednego z najwybitniejszych teoretyków polityki dwudziestego wieku. Schmitt w 1927 roku opublikował krótki esej pt. „Pojęcie polityczności”, będący prezentacją jego podstawowych koncepcji i poglądów. Choć w następnych latach był on kilkakrotnie zmieniany i poprawiany przez samego autora, jego główny trzon pozostał nienaruszony. W tym eseju Schmitt – jak przystało na teoretyka polityki – zastanawia się nad tym, czym jest polityka, a dokładniej: czym jest polityczność? Jego odpowiedź, w porównaniu z innymi myślicielami, dotyka jednak innego zagadnienia. Przez polityczność – jak pisze Lilla – rozumie Schmitt nie sposób życia czy zespół instytucji, ale kryterium podejmowania pewnego rodzaju decyzji. Tym kryterium, właściwym polityce i wszelkim działaniom politycznym jest, zdaniem Schmitta, rozróżnienie przyjaciela i wroga. Ten akt odróżniania się od wrogów jest zatem istotą polityki. Według Schmitta zbiorowość może w ogóle tworzyć ciało polityczne wtedy i tylko wtedy, gdy ma wrogów. Wrogość, jak pisze Schmitt, to taka relacja, w której uznaje się, że jakieś osoby czy grupy są „egzystencjalnie czymś odmiennym i obcym” i reprezentują „innego, obcego”.

A zatem, jeśli do funkcjonowania
społeczności jako ciała politycznego potrzebne jest ustalenie
wroga, jeśli temperatura kontaktów międzyludzkich z definicji jest
wysoka – bo jestem ja i mój wróg – to oczywistą konsekwencją tak
rozumianej polityki jest nieustające niebezpieczeństwo konfliktu
czy nawet wojny. Oczywiście Schmitt nie był pierwszym, który
zwrócił uwagę na wrogość jako naturalną cechę stosunków między
ludźmi. Większość z nas zna znacznie wcześniejszą koncepcję
Lewiatana Thomasa Hobbesa. Hobbes jednak uważał, że jest możliwy
taki porządek polityczny, w którym da się zapanować nad wybuchami
wrogości, uznawał eskalację konfliktu raczej za wyjątek niż regułę
życia społecznego. W koncepcji Schmitta wygląda to zgoła inaczej.
Te wyjątkowe – w ujęciu Hobbesa i innych myślicieli politycznych –
sytuacje konfliktów i wojen dla Schmitta potwierdzają, że wrogość
jest naturalnym i zasadniczym elementem ludzkiego życia. Jego
zdaniem, jak pisze Lilla, wszystko – moralność, religia, ekonomia,
sztuka – może przekształcić się w źródło konfliktu. Konkludując tę
myśl M. Lilla, pisze: „Świat bez wojny byłby światem bez polityki,
świat bez polityki byłby światem bez wrogości, a świat bez wrogości
byłby światem bez ludzi”. W takiej sytuacji, żeby nie doprowadzić
do wojny wszystkich ze wszystkimi, jedyną nadzieją wydaje się
konieczność istnienia kogoś, czyim zadaniem będzie decydowanie –
jak uważa Schmitt – z którym wrogiem walczyć. Taką decyzję może
podejmować tylko państwo; te suwerenne decyzje są czymś
nieuniknionym w polityce – nawet tej, która opiera się na zasadach
demokratycznych. Założywszy – jak pisze Lilla – że człowiek ma
naturę wojownika, Schmitt próbował znaleźć historyczny dowód na
rzecz nieustającej politycznej konieczności utrzymywania nad tą
naturą kontroli, oczywiście arbitralnej kontroli. Z tej konstatacji
wyciągnął wniosek o wyższości tymczasowej dyktatury, jako
spełniającej wolę ludu, nad parlamentaryzmem. Sformułował go na
podstawie analizy instytucji dyktatury od czasów rzymskich i w
odrzuceniu umiarkowanej, tymczasowej dyktatury upatrywał głównego
źródła narodzin dyktatur absolutnych.

Oparcie koncepcji funkcjonowania
państwa i uprawiania polityki na decyzjach, zyskało z czasem nazwę
„decyzjonizmu”. Głównym celem ataku był tu nowoczesny liberalizm,
traktujący państwo jako instytucję neutralną, rządzoną przez prawo,
zaangażowaną w zawiązywanie kompromisów i rozstrzyganie sporów
między jednostkami lub grupami. Lilla, analizując teorię Schmitta,
uważa, że konserwatyzm od niego czerpie przekonanie, że idee, na
których wydaje się opierać liberalizm – indywidualizm, prawa
człowieka czy rządy prawa – to fikcje i że rzeczywiste fundamenty
narodowego życia politycznego – jedność, przywództwo, autorytet,
arbitralne decyzje – są nieliberalne. Te liberalne wartości –
zdaniem Schmitta – mogą być ważne przy prowadzeniu zwykłych spraw.
Tam, gdzie chodzi o sprawy zasadnicze, prawdziwi mężowie stanu nie
mogą się na nich opierać. Kiedy – pisze Schmitt – próbują oni
kultywować liberalizm, skutki są katastrofalne.

Po latach zapomnienia pisma
Schmitta zyskały nowych czytelników. Zainteresowania nim, jego
teoriami – jego koncepcjami – nie osłabiła nawet coraz
powszechniejsza wiedza o jego współpracy z nazistowskim reżimem.
Kończąc rozdział poświęcony Schmittowi, M. Lilla pisze tak: „Wielu
jego (Schmitta) propagatorów podziela jego gwałtowną odrazę do
społeczeństwa liberalnego i pragnie – podobnie jak on – nowego
fundamentalnego prawa religijnego”.

Byłoby oczywistym nadużyciem poszukiwanie prostych zależności między myślą Schmitta a współczesnymi wydarzeniami. Byłoby oczywistym nadużyciem wykazywanie daleko idących analogii pomiędzy sformułowanymi przez niego koncepcjami a dzisiejszą – nazwijmy to wprost – walką polityczną. Ale przecież za większością propozycji praktycznych rozwiązań w poszczególnych kwestiach, kryją się, nie do końca ujawniane, założenia dotyczące tego, jaki jest człowiek. Rozsądny, samodzielny, zaradny czy nieracjonalny, zagubiony, bezsilny. Jaka jest natura stosunków międzyludzkich: nastawiona na współpracę czy na walkę? Może warto spróbować złamać ten polityczny kod? Jaka za nim stoi wizja? Podobna do koncepcji Schmitta? Czy zupełnie inna?

Tekst stanowi fragment kolejnego numeru Pisma Krytycznie Myślących Obywateli