Publicystyka - ngo.pl

Krzyżowanie wiedzy wykracza poza ramy tradycyjnej metody czy narzędzia. Stanowi szczególny sposób bycia i działania z osobami doświadczającymi ubóstwa, prowadzący do uznania ich potencjału i wiedzy przez innych aktorów społecznych. Ta metodologia konfrontuje ze sobą różne rodzaje wiedzy, które zazwyczaj uważane są za sprzeczne albo przynajmniej niewspółmierne. Podczas pracy może dojść do zakwestionowania dotychczasowych przekonań, zbudowania nowego rodzaju wiedzy i stworzenia innowacyjnych rozwiązań czy programów społecznych. Ta idea została wykorzystana w zainicjowanych przez Józefa Wrzesińskiego Uniwersytetach Powszechnych ATD organizowanych od początku lat 70. XX wieku. Działalność Uniwersytetów dążyła do tego, aby osoby z doświadczeniem ubóstwa nie były postrzegane wyłącznie jako te, które trzeba czegoś nauczać, ale również jako posiadające pewien rodzaj wiedzy ważny dla społeczeństwa.

Krzyżowanie wiedzy i praktyk zostało sformułowane i wykorzystane przez Międzynarodowy Ruch ATD Czwarty Świat w dwóch francusko-belgijskich programach badawczo-akcyjno-szkoleniowych ,,Fourth World – University” (1996–1998) oraz „Fourth World Partner” (2000–2001), szczegółowo opisanych w książce „The Merging of Knowledge: People in Poverty and Academics Thinking Together” (University Press of America, 2007).

W latach 2016–2018 Międzynarodowy Ruch ATD Czwarty Świat, we współpracy z Uniwersytetem Oksford, posłużył się metodologią krzyżowania wiedzy do przeprowadzenia partycypacyjnego badania nad wielowymiarowymi wskaźnikami ubóstwa – Ukryte Wymiary Ubóstwa (Bray R., De Laat M., Gidonot X., Ugarte A., Walker R. The Hidden Dimentions of Poverty, International Movement ATD Fourth World, Pierrelaye,2019).

Walka ze skrajnym ubóstwem oraz wykluczeniem społecznym wymaga zaangażowania wielu osób pełniących różne role w społeczeństwie.

Z jednej strony mamy praktyków zajmujących się bezpośrednio pomaganiem osobom potrzebującym, instytucje pomocowe, polityków oraz naukowców, którzy często działając w dobrej wierze, proponują rozwiązania będące owocem ich własnej analizy przyczyn ubóstwa. Badacze i praktycy posiadają wiedzę, która jest uznawana przez społeczeństwo oraz którą można przekazywać innym. Ze względu na swój status oraz pełnione funkcje mają możliwość podjęcia działań, wpływania na innych oraz podejmowania decyzji.

Po drugiej stronie są osoby doświadczające ubóstwa, na które często patrzy się jedynie z perspektywy tego, czego im brakuje i czego potrzebują. Oczekuje się od nich, że będą akceptować rozwiązania wypracowane przez kogoś innego, podporządkowywać się procedurom, poleceniom służb oraz narzuconym im zasadom. Nie dostrzega się ich potencjału oraz wiedzy przy tworzeniu programów zwalczania ubóstwa.

Warunkiem koniecznym do podjęcia walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym jest uznanie osób doświadczających ubóstwa jako pełnoprawnych partnerów. Uznanie ich roli oznacza również uznanie wiedzy, którą zdobywają dzięki swoim doświadczeniom życiowym, a bez której inne rodzaje wiedzy (akademicka oraz praktyczna) są niekompletne oraz same w sobie nieskuteczne, a nawet mogą przynieść skutki odwrotne do zamierzonych. Lektura świadectw nie jest wystarczająca. Muszą być one analizowane, konfrontowane oraz uzupełniane o nowe informacje.

Autentyczna obecność osób doświadczających ubóstwa

Pierwszym warunkiem koniecznym do tego, aby można było mówić o rzeczywistym krzyżowaniu wiedzy, jest faktyczna obecność osób żyjących w ubóstwie w trakcie całego procesu. Obecność ta nie może się ograniczać do przedstawienia pisemnych lub ustnych świadectw. Inni uczestnicy pod żadnym pozorem nie powinni wypowiadać się w imieniu osób doświadczających ubóstwa, nawet jeżeli mają jakąkolwiek wiedzę na temat tego zjawiska lub są bezpośrednio zaangażowani w walkę z nim.

Zbudowanie przestrzeni zaufania i bezpieczeństwa

Krzyżowanie wiedzy będzie możliwe tylko wtedy, gdy wszyscy uczestnicy będą w stanie obdarzyć się zaufaniem i czuć się ze sobą bezpiecznie podczas dyskusji. Powinien obowiązywać kontrakt grupowy określający zasady poufności, obejmujący wszystko, co zostało powiedziane albo napisane. Jest to szczególnie ważne dla osób żyjących w ubóstwie. To, co mówią, często jest owocem długoletnich cierpień i zmagań, a one same czują się niepewnie. Dotyczy to także tego, co mówią naukowcy oraz praktycy, których praca w innych kontekstach wymaga często przestrzegania zasad ścisłej poufności.

Ponadto dialog powinno charakteryzować aktywne słuchanie, szacunek dla tego, co mówią inne osoby, gotowość do krytycznego przyjmowania własnej wiedzy i pomysłów, przeświadczenie, że każda wiedza ma charakter „wiedzy, która dopiero powstaje”. Każdy uczestnik musi czuć, że jest współbadaczem, współtrenerem oraz współautorem. Ma on swoją rolę w określaniu i formułowaniu pytań, dochodzeniu do wspólnego rozumienia oraz wypracowywania rozwiązań.

Zagwarantowanie warunków prawdziwego dialogu

Uczestnicy powinni zachować wobec siebie niezależność. Skuteczne krzyżowanie wiedzy zależy od tego, czy grupy robocze składają się z osób, których nie łączą więzi służbowe, hierarchiczne itp. W celu zapewnienia swobody myślenia i wyrażania się każdego uczestnika praktycy, którzy pracują w określonych służbach, nie powinni być uczestnikami tej samej grupy co ich beneficjenci czy też klienci, np. nauczyciele z rodzicami, lekarze z pacjentami lub pracownicy socjalni z klientami.

Możliwość przeprowadzenia dyskusji zależy od stworzenia warunków, w których panuje atmosfera wzajemnego szacunku i poszanowania godności, a głos wszystkich ma tę samą wagę. Jest to zadanie dla zespołu moderatorów procesu. Taki zespół powinien być stworzony z osób, które od dawna znają osoby doświadczające ubóstwa, ich trudności i zasoby, a także osób ze świata nauki i praktyków.

• Rola moderatorów w stosunku do osób doświadczających ubóstwa

Rolą moderatorów jest pomoc osobom doświadczającym ubóstwa w wyrażeniu siebie własnymi słowami bez zabierania im miejsca czy wkładania im słów w usta, tworzenie warunków pozwalających budować własną wiedzę: zrobić krok w tył i przyjrzeć się swojemu osobistemu doświadczeniu. Implikuje to także towarzyszenie osobom doświadczającym ubóstwa przed każdą sesją szkoleniową i po niej, tak aby nie traciły kontaktu ze swoim życiem oraz środowiskiem społecznym.

• W stosunku do naukowców i praktyków

Naukowcy i praktycy często używają języka specjalistycznego, z definicjami i zagadnieniami teoretycznymi, który może być niezrozumiały dla osób niezajmujących się profesjonalnie ich dziedziną. Rolą moderatorów jest pomóc im uprościć sposób wyrażania i formułowania myśli oraz towarzyszyć im w procesie zrozumienia tego, jaką rolę mają osoby doświadczające ubóstwa w budowaniu wspólnej wiedzy.

• W zakresie krzyżowania wiedzy

Rolą moderatorów jest upewnić się, że wszyscy uczestnicy mogą i potrafią się wyrazić oraz są zrozumiani przez innych. Czuwają nad rytmem poszczególnych etapów, aby osoby doświadczające ubóstwa nie czuły na sobie zbyt dużej presji czasu, a jednocześnie, żeby proces odbywał się z odpowiednią dynamiką.

1. Obecność, przełamywanie izolacji i praca indywidualna z osobami doświadczającymi ubóstwa

Punktem wyjścia do pracy z osobami doświadczającymi ubóstwa jest regularna obecność i towarzyszenie im w codziennym życiu, aby mogły wyjść z izolacji i otworzyć się na nowe perspektywy. Bardzo ważne jest, aby miały czas zrozumieć swoją rolę w procesie krzyżowania wiedzy (i szerzej w walce z ubóstwem) oraz pokonać osobiste trudności, które mogłyby hamować ich udział w dialogu z innymi. Jest to etap długotrwały, ale kluczowy do zbudowania prawdziwej partycypacji osób doświadczających ubóstwa.

2. Praca w grupach wiedzy

Na kolejnym etapie każdy uczestnik procesu ma swoją grupę wiedzy, do której przynależy (grupa praktyków, grupa badaczy oraz grupa osób doświadczających ubóstwa). To w ramach swojej grupy każdy uczestnik może odnaleźć pewien poziom bezpieczeństwa, wolności oraz czas i przestrzeń na przepracowanie swoich myśli, sformułowanie zagadnień badawczych, zanim weźmie udział w krzyżowaniu wiedzy.

Dla osób z doświadczeniem ubóstwa jest to ważny moment, aby zrozumieć, że nie są same w swoich trudnościach życiowych, a wszystkie rozmowy i indywidualne refleksje są ważnym elementem wiedzy grupowej.

3. Analiza krzyżowa i konfrontacja

W podejściu krzyżowania wiedzy punktem wyjściowym są realia życiowe, a nie abstrakcyjne idee. Analiza rzeczywistości w grupach wiedzy jest podstawą do analizy krzyżowej, która zachodzi podczas sesji plenarnej. Uczestnicy wyrażają swoje stanowisko, dyskutują na jego temat i wyrażają zgodę na skonfrontowanie go z poglądami innych osób. Jest to etap, w którym moderatorzy muszą zachować szczególną uważność, aby poglądy wyrażane przez uczestników nie były w żaden sposób oceniające lub krytykujące innych.

4. Współtworzenie

Gdy zakończy się etap wymiany i konfrontacji różnych perspektyw, następuje moment, kiedy uczestnicy wspólnie szukają najlepszych rozwiązań i formułują rekomendacje i projekty. Bardzo ważne jest, aby osoby doświadczające ubóstwa miały poczucie, że są autorami swoich myśli, a ich propozycje są równie ważne co pomysły naukowców i praktyków.

Krzyżowanie wiedzy charakteryzuje się tym, że nie kończy się na ostatnim etapie, gdy praca grupowa zostaje uznana za zakończoną. Jest to doświadczenie, które zostaje z uczestnikami, zmienia ich sposób myślenia i postrzegania roli osób doświadczających ubóstwa w procesie tworzenia polityki społecznej.

Artykuł “Wiedza każdego się liczy – o metodzie krzyżowania wiedzy” pochodzi z publikacji Idea Rzecznika Praw Społecznych wypracowanej przez ATD Czwarty Świat, Warszawa 2020.