Publicystyka - ngo.pl

Departament Pożytku Publicznego wydał książkę Krzysztofa Herbsta (przy współpracy Marty Żakowskiej) Ruchy nieformalne a kierunki rozwoju ekonomii społecznej. Rekomendacje dla polityk publicznych. Już tytuł sugeruje, że książka powstała w konkretnym celu i służyć ma pomocy przy tworzeniu polityki społecznej oraz innych polityk publicznych. Książka ma też dostarczyć argumentów na to, że ruchy nieformalne to „nowy podmiot pożytku publicznego” i że „niezbędne jest stworzenie infrastruktury sprzyjającej rozwojowi inicjatyw nieformalnych” (s. 75).

W czasie, gdy tak pilnie poszukujemy sposobu na tworzenie polityk publicznych opartych na dowodach, publikacje takie jak Ruchy nieformalne powinny być na wagę złota. Problem w tym, że nie mam pewności, na co dowody zostały znalezione w ramach badań opisywanych w publikacji.

Niewątpliwie mamy w książce bardzo ciekawy opis wielu różnorodnych inicjatyw nieformalnych (załącznik tej publikacji to kopalnia wiedzy!), jednak trudno zgodzić się, że z tych dowodów coś wynika. Szczególnie coś, co można by potraktować jako dowód w procesie stanowienia polityk publicznych.

Przesłanie zawarte w publikacji opiera się na przekonaniu, że „inicjatywy nieformalne” to nowe zjawisko. Choć autor (autorzy) we wstępie deklaruje że „współczesne inicjatywy nieformalne mają swe korzenie w wielu procesach współczesnych, historycznych i w archetypach kulturowych zakorzenionych głębiej niż dzieje pisane” (s. 7), to jednak wyraźnie widać, od opisu aż po rekomendacje, że nowość i inność są dla autorów kategoriami kluczowymi, decydującymi o sensowności tez zawartych w publikacji.

Niestety z publikacji trudno jest odczytać definicję tego co zostało uznane za ten nowy nurt w ruchach społecznych w Polsce. Badaniem objęto „inicjatywy powstające w ramach szerszego zjawiska określanego jako ‘ruchy miejskie’ i opisywanego we współczesnym piśmiennictwie socjologicznym i politologicznym (tu jednak brak jest przypisów, na jaką literaturę autor się powołuje – przyp. PF )”, wskazując jednak, na najważniejszą różnicę, jaką jest „ulotny charakter, unikanie formalnej rejestracji i funkcjonowania w ramach stabilnych struktur” (s. 13). Czy więc mamy do czynienia z kategorią „najnowszych ruchów społecznych” w kontrze do tradycyjnych XIX-wiecznych ruchów społecznych i tych "nowych ruchów społecznych" z II połowy XX wieku? Autor powołuje się na Castellsa, definiując ruchy społeczne jako samoświadome. Pytaniem pozostaje, na ile członkowie inicjatyw opisanych w załącznikach są świadomi bycia elementem tego nowego ruchu.

Jeszcze trudniejszym zadaniem jest odkrycie, ku jakiej definicji ekonomii społecznej skłania się autor. Nie wydaje mi się wystarczające stwierdzenie, że „[w] odróżnieniu od działalności gospodarczej tradycyjną ekonomię społeczną można charakteryzować jako działalność zorientowaną na członków przedsięwzięcia”. Szczególnie gdy dodamy, że celem tej działalności może być zaspokajanie np. potrzeb samorealizacji, zmiany świata, promocji wartości (s. 10).

Szerokie rozumienie ekonomii społecznej (zgodne zresztą z obecna linią prezentowaną w Krajowym Programie Rozwoju Ekonomii Społecznej), zawierające w sobie wszelką działalność społeczną, ma swoje uzasadnienie. Ma też jedną wadę – obejmując wszystko, przestaje być użyteczny w opisie rzeczywistości. Jeżeli cała nieformalna działalność społeczna to z założenia ekonomia społeczna, to wspieranie nieformalnych inicjatyw jest wspieraniem ekonomii społecznej. Nie trzeba nic udowadniać. No chyba, że okaże się, że w ekonomii społecznej chodzi jednak o coś więcej, np. zatrudnianie osób zagrożonych czy podnoszenie jakości życia. Wtedy trzeba by spróbować udowodnić, że nieformalne inicjatywy lepiej realizują te cele niż podobne formalne.

Czy mamy więc do czynienia z nowym zjawiskiem społecznym? Oczywiście, że tak. Ruchy oburzonych na Zachodzie czy działalność anty-ACTA w Polsce pokazują, że doświadczamy nowej jakości. Problem jest, że nie bardzo wiemy, czym jest to nowe. Tym bardziej, że kategoria nieformalności nie jest żadną nowinką.

Wygląda na to, że autor książki zastosował w niej metodę polegającą na opisie bardzo różnych działań nieformalnych, którym próbuje się ex post nadać wspólną nazwę, wspólne znaczenie. Trudno nie zauważyć, że pomieszał on w opisie różne formy aktywności społecznej, w żaden szczególny sposób ze sobą nie związane.

Mamy wiec tradycyjne formy sąsiedzkiej współpracy (choćby wyprzedaże garażowe), które być może są nowością w kraju poperelowskim, ale na pewno nie są innowacyjnym instrumentem działań społecznych. Mamy typowe ruchy samopomocowe (wzajemna opieka nad dziećmi), mamy inicjatywy charakterystyczne dla działań ekstremistycznych (po lewej i prawej stronie politycznej sceny), mamy skłoty, których działalności również trudno uznać za wytwór ostatnich lat. Mamy w końcu kooperatywy spożywców, które coraz silniej odwołują się do tradycji spółdzielczości XIX wieku.

Innym problemem jest pytanie czy przytaczane przez autora jako przykłady działań nieformalnych biedaszyby, ale też, idąc dalej, zatrudnianie na czarno, nierejestrowana działalność gospodarcza, to element rozwiązań ciekawych z punktu widzenia ekonomii społecznej, czy może jednak element działań marginalizujących, wyłączających ze społeczeństwa. Dość wątpliwe jest, by można takie rozwiązania włączyć w politykę wyrównywania szans i integracji społecznej.

Moim zdaniem nowość opisanych w książce działań dla polskiego społeczeństwa jest wynikiem zapóźnienia obywatelskiej aktywności w Polsce, a prezentowane inicjatywy nie stanowią żadnej logicznej całości dającej się spójnie opisać. Nie są bowiem ani tożsame organizacyjnie, nie wynikają z podobnych przyczyn, nie mają podobnych celów. W istocie ich jedynym podobieństwem jest to, że występują jednocześnie w przestrzeni miejskiej i są (być może tylko – jak pokazują doświadczenia np. niektórych kooperatyw spożywczych - chwilowo) nieformalizowane.

Trudno jest więc na podstawie omawianej publikacji przesądzić, które z opisywanych w publikacji inicjatyw to przejaw nowego myślenia i działania w przestrzeni publicznej, a które – tradycyjnych form samoorganizacji społecznej. W tym drugim przypadku dodatkowe pytanie brzmi: czy nieformalność inicjatyw wynika z charakteru działań – bardziej prywatnego niż publicznego, czy z wczesnego stadium rozwoju inicjatyw, dla których jednakże instytucjonalizacja będzie naturalnym, kolejnym krokiem w rozwoju.

Jest jednak pewne, że próby włączenia tych rozwiązań do polityk publicznych wymagają systemowych zmian. Niewątpliwie współczesna władza ma problem z zinstytucjonalizowanym dialogiem społecznym i obywatelskim. Chętniej zamiast twardych partnerów w negocjacjach woli niesformalizowane ruchy, których udział w konsultacjach publicznych jest dla władzy nieobligatoryjny. Zdając sobie sprawę z pojawiających się patologii w sformalizowanej działalności społecznej i sformalizowanym dialogu, warto zadać pytanie, czy wspieranie nieformalnych działań nie okaże się noszeniem drew do lasu. W końcu dotychczasowe, pojawiające się po 1989 roku, tworzone m.in. ze środków publicznych systemy wsparcia np. organizacji pozarządowych, wolontariatu, liderów, ekonomii społecznej nie zawsze mogą pochwalić się zadowalająca skutecznością.

Dyskusja o ruchach nieformalnych w kontekście polityk publicznych (także dotyczących ekonomii społecznej) jest niewątpliwie potrzebna. Co więcej administracja zdaje sobie z tego sprawę. Nie przypadkowo stworzono Białą Księgę Partycypacji Społecznej, a obecnie z dotacji Funduszu Inicjatyw Obywatelskich prowadzony jest projekt badawczy „Nieodkryty wymiar III sektora”. Mam nadzieje, że da to, wraz z omawiana książką, dobra podstawę do dyskusji na temat roli nieformalnych działań w ramach III sektora i w ramach realizacji polityk publicznych. Bo oczywiste jest, że bez nieformalnej aktywności społecznej, bez inicjatyw obywatelskich, zaangażowania społecznego nie będzie trzeciego sektora (czy sektora ekonomii społecznej). Bez tych form organizowania się obywateli nie uda się realizować polityk publicznych, które coraz częściej wymagają współuczestnictwa społeczeństwa obywatelskiego. Czy i w jakim stopniu możemy zastąpić działalność organizacji pozarządowych działalnością nieformalną? Jak grupy nieformalne realizowałyby działalność strażniczą (np. Helsińskej Fundacji Praw Człowieka), opiekuńczą (np. Kliniki Budzik Fundacji Akogo?), pomocową (np. Górskiego Pogotowia Ratunkowego), edukacyjną (np. szkół Społecznego Towarzystwa Oświatowego), turystyczną (schronisk pod opieką PTTK), sportową (przyznawanie stopni żeglarskich przez PZŻ)? Oczywiście wiele jest działań, gdzie obywatele mogą sami, bez wielkich formalności brać sprawy w swoje ręce, na ile jednak może stać się to elementem polityki publicznej?

Musimy w tej dyskusji odwoływać się do zweryfikowanych dowodów, aby ani publicystyka (zainteresowanie mediów ruchami miejskimi), ani oczekiwania administracji (wygoda tych, którzy będą to finansować) nie była kluczowym argumentem w podejmowaniu decyzji. Tu potrzebna jest inna narracja, która weźmie pod uwagę aspiracje obywateli. W książce Krzysztofa Herbsta mamy do czynienia raczej dopiero z początkiem tej dyskusji a nie z rekomendacjami dla władz publicznych.