13 marca Europejski Trybunał Praw Człowieka ogłosił wyrok w precedensowej sprawie Lucyna Laskowska v. Polsce (skarga nr 77765/01). Sprawa dotyczyła kwestii dostępności pomocy prawnej w postępowaniu kasacyjnym, a w szczególności błędów popełnianych przez sądy przy wyznaczaniu pełnomocników z urzędu.
Europejski Trybunał Praw Człowieka zgodził się
z argumentami skarżącej i stwierdził naruszenie art. 6 Konwencji.
Zasądził na rzecz L. Laskowskiej zadośćuczynienie w wysokości 2.000
EUR oraz zwrot kosztów reprezentacji prawnej w wysokości 1.150 EUR.
Trybunał zauważył, że postępowanie sądów polskich naruszyło samą
istotę prawa dostępu do sądu gwarantowanego art. 6 Konwencji.
Sprawa wskazuje, że brak jednolitych reguł,
rozproszone kompetencje, a także duża swoboda uznaniowa sądów może
powodować pozbawieniem reprezentacji prawnej w procesach.
Jednocześnie strony postępowania – ubiegające się o pomoc prawną –
nie mogą ponosić konsekwencji tych błędów.
Szczegółowy stan faktyczny
Po częściowo przegranym przed sądami dwóch
instancji postępowaniu o alimenty od byłego męża, L. Laskowska
wystąpiła do Sądu Okręgowego w Katowicach o ustanowienie adwokata z
urzędu w celu sporządzenia kasacji. Sąd odmówił przyznania jej
adwokata, twierdząc, że w sprawach alimentacyjnych kasacja jej nie
przysługuje. Jednocześnie Sąd spytał, czy w związku z tym nadal
podtrzymywany jest wniosek o ustanowienie adwokata. W odpowiedzi L.
Laskowska poinformowała sąd, że kasacja nie przysługuje w sprawach
o alimenty, gdy dotyczy wysokości świadczeń, podczas gdy jej
zamiarem jest oparcie kasacji na innych podstawach. Sąd Okręgowy w
Katowicach oddalił jednak wniosek o ustanowienie adwokata,
pozostając przy stanowisku, że kasacja w jej sprawie nie
przysługuje. Dnia 2 maja 2000 r. L. Laskowska wniosła zażalenie do
SN na to postanowienie, jednakże Sąd Okręgowy w Katowicach nie
przekazał go do SN, gdyż uznał je za niedopuszczalne. Dnia 24
czerwca 2000 r. L. Laskowska złożyła kolejne zażalenie do SN. Sąd
Okręgowy w Katowicach postanowieniem z dnia 6 lipca 2000 roku
ponownie odrzucił zażalenie jako niedopuszczalne. W tych
okolicznościach L. Laskowska wniosła samodzielnie napisaną kasację.
Sąd Okręgowy odrzucił kasację ze względów formalnych, na co L.
Laskowska wniosła zażalenie do SN.
Dnia 18 stycznia 2001 roku SN wydał ostateczne
postanowienie w sprawie, odrzucając zażalenie L. Laskowskiej.
Niezwykle istotne jest przy tym uzasadnienie rozstrzygnięcia przez
SN. Uznał on bowiem postanowienie Sądu Okręgowego za zasadne
jedynie z racji przekroczenia terminu do wniesienia kasacji oraz
niezachowania wymogu sporządzenia skargi przez adwokata lub radcę
prawnego. Stwierdził natomiast, że „w takiej sprawie, która jest
sprawą o alimenty (prawo do alimentów) - kasacja - wbrew ocenie
przyjętej przez Sąd Okręgowy - jest dopuszczalna na gruncie
przepisów k.p.c. w brzmieniu obowiązującym do dnia 30 czerwca 2000
roku".
Brak dostępu do pomocy prawnej zamknął pani L.
Laskowskiej prawo do skorzystania z dostępnych środków
proceduralnych, a tym samym naruszył prawo do sądu. L. Laskowska
złożyła dnia 1 sierpnia 2000 roku skargę do ETPCz, który po prawie
7 latach wydał wyrok w sprawie. ETPCz zgodził się z wszystkimi
najważniejszymi argumentami przedstawionymi przez skarżącą i
stwierdził, że decyzje sądów krajowych pozbawiły L. Laskowską prawa
do złożenia skargi kasacyjnej ze względu na odmowę przyznania
pomocy prawnej z urzędu.
Udział Fundacji w sprawie
HFPCz zaangażowała się w sprawę L. Laskowskiej
poprzez złożenie w ETPCz „opinii przyjaciela sądu" (amicus curiae
brief).
W opinii HFPCz zwróciła uwagę na podejmowane przez nią od kilku lat
działania na rzecz poprawy dostępu do sądu osób ubogich, a w
szczególności na rzecz umożliwienia im korzystania z bezpłatnej
pomocy prawnej. W tym celu przeprowadzonych zostało szereg badań,
ankiet i analiz praktyki sądów oraz innych instytucji bezpośrednio
zaangażowanych w udzielanie pomocy prawnej. Badania te wykazały, iż
nie zbiera się ani nie analizuje w wystarczającym stopniu danych
dotyczących pomocy prawnej. Uniemożliwia to często skuteczną ocenę
jej działania w praktyce. HFPCz stwierdziła, iż w Polsce przepisy
dotyczące przyznawania pomocy prawnej z urzędu, w szczególności w
postępowaniu cywilnym, nie zapewniają osobom ubogim skutecznej
ochrony ich interesów prawnych i mogą skutkować zamknięciem im
dostępu do sądu. Ponadto, przewidziane w polskim prawie
uzależnienie przyznania pomocy prawnej od zwolnienia uczestników
postępowania od kosztów sądowych dodatkowo ogranicza wyznaczanie
pełnomocników z urzędu. Procedura odwołań w sprawach o przyznanie
pomocy prawnej również nie zapewnia wystarczającej kontroli nad
decyzjami sądów.
Trybunał w Strasburgu odnotowując złożenie
opinii przyjaciela sądu zwrócił szczególną uwagę na raport
przygotowany przez HFPCz pt. “Dostępność pomocy prawnej w Polsce”.
Z raportu tego wynika, żę tylko w 0.17-0.18% spraw w Polsce (nie
będących sprawami karnymi) strony posiadają pomoc prawną z
urzędu.
