Publicystyka - ngo.pl

W 2017 r. Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej zaplanowało zleceniem organizacjom pozarządowym badania stopnia wdrożenia Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych w całej Polsce. Badanie było przeprowadzone osobno w każdym województwie i, dodatkowo na poziomie ministerialnym. Badanie miało być przeprowadzone w oparciu o wystandaryzowaną procedurę tzw. "Metodologię badania…", którą opracowało Ministerstwo.

W województwie śląskim za to badanie odpowiadało Stowarzyszenie Wspierania Organizacji Pozarządowych MOST wraz ze Stowarzyszeniem Aktywności Obywatelskiej Bona Fides. W ramach projektu przebadano 54 śląskie samorządy, a sam projekt był sprawdzianem otwartości na potrzeby osób z niepełnosprawnością przedstawicieli i przedstawicielek śląskich samorządów – gmin, miast, powiatów, jednostek administracji zespolonej działającej na poziomie wojewódzkim, Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego. Wagę projektu podkreśla to, że projekt został objęty Honorowym Patronatem Wojewody Śląskiego i Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych.

W trakcie monitoringu zidentyfikowano następujące bariery we wdrażaniu Konwencji:

1.      Niewystarczające nakłady finansowe.

2.      Niski poziom wiedzy wśród pracowników instytucji dotyczący Konwencji i problemów osób z niepełnosprawnością.

3.      Niewłączanie środowiska osób z niepełnosprawnościami w proces podejmowania decyzji publicznych.

4.      Dostępność dla osób z niepełnosprawnością jest postrzegana wyłącznie jako problem dostępności architektonicznej lub jej braku.

Brak odpowiednich środków finansowych najbardziej widoczny jest w przypadku niedostatecznych inwestycji usuwających bariery architektoniczne czy wprowadzających udogodnienia dla osób z niepełnosprawnościami. Problem ten najbardziej dotyka osób z niepełnosprawnościami sensorycznymi (przykładowo spośród wszystkich budynków poddanych monitoringowi tylko w kilku zainstalowana została pętla indukcyjna), ale także z ruchowymi i występuje we wszystkich typach monitorowanych instytucji od urzędów gmin i powiatowych, po administrację zespoloną oraz urząd marszałkowski i wojewódzki. 

Niewystarczające nakłady finansowe są jednak także jedną z głównych przyczyn niskiego poziomu wiedzy wśród pracowników dotyczącej problemów osób z niepełnosprawnością, a także przewijają się przez wiele obszarów poddanych monitoringowi we wszystkich typach instytucji. W podziale na typy samorządów najmniejszy problem ze środkami finansowymi mają miasta na prawach powiatu i powiaty ziemskie, a największy – gminy wiejskie.

Bariera niskiego poziomu wiedzy i świadomości dotyczącej osób z niepełnosprawnościami występuje we wszystkich monitorowanych typach instytucji i placówek, od urzędów gmin i starostw powiatowych, po jednostki administracji zespolonej. Zespoły monitoringowe napotykały te bariery nawet w takich placówkach jak ośrodki pomocy społecznej, urzędy pracy czy powiatowe centra pomocy rodzinie. Problemy te związane są z brakiem bądź niedostateczną ilością szkoleń, w których biorą udział pracownicy oraz z niezatrudnianiem w instytucjach osób, których zadaniem byłoby wdrażanie Konwencji, a także ekspertów posiadających wiedzę na temat potrzeb osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności. 

W podziale na typy samorządów największą wiedzę we wdrażaniu Konwencji mają jednostki administracji zespolonej, które biorą udział w badaniu, najmniejszą – przedstawiciele gmin wiejskich, miejskich i miejsko-wiejskich. Słaba znajomość Konwencji wśród przedstawicieli samorządu szczebla gminnego wynika z przeświadczenia wśród urzędników i decydentów, że za działania na rzecz osób z niepełnosprawnością odpowiadają powiaty. 

Większość monitorowanych jednostek samorządu terytorialnego nie ma w zwyczaju konsultowania z przedstawicielami środowiska osób z niepełnosprawnościami czy z ich najbliższym otoczeniem inwestycji lokalnych czy podejmowanych decyzji, które mają duży wpływ na ich funkcjonowanie i jakość życia. Dzieje się tak nie tylko w gminach, ale także w większości powiatów i miast na prawach powiatów, gdzie od lat działają powiatowe społeczne rady ds. osób niepełnosprawnych, które (najczęściej w teorii) powinny być ciałem dialogu pomiędzy władzą a środowiskiem osób z niepełnosprawnościami.

Słabo funkcjonują również organizowane przez samorządy procesy konsultacji społecznych z organizacjami pozarządowymi, prowadzone na podstawie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Prawie zawsze ograniczają się one do udostępnienia określonego aktu prawa miejscowego w internecie i oczekiwania jeden lub dwa tygodnie na ewentualne uwagi, których z reguły nigdy nie ma. Organizacja ewentualnych otwartych spotkań, podczas których można dyskutować nad określonym projektem aktu prawnego ogranicza się jedynie do konsultacji dotyczących programu współpracy z organizacjami pozarządowymi i to też tylko w nielicznych jednostkach samorządu terytorialnego. Jeszcze gorzej wygląda prowadzenie konsultacji społecznych z mieszkańcami, które nie są obligatoryjne. Takie działania realizowało zaledwie kilka z wszystkich zmonitorowanych instytucji. 

Bardzo dużym problemem podczas organizacji procesu konsultacji w gminach i podczas samego badania jest niedostępność treści umieszczanych w internecie dla osób z niepełnosprawnością. 

Samo badanie w ramach projektu „Śląskie bez barier”, wymusiło konieczność organizacji spotkań konsultacyjnych spowodowało, że bardzo wiele środowisk zaangażowało się w konsultacje i dużo osób w nich uczestniczyło. Na tych spotkaniach uczestnicy konsultacji poruszali bardzo dużo kwestii, które nie mogły zostać rozwiązane podczas badania, a są istotnymi kwestiami z punktu widzenia życia osób z niepełnosprawnością i, co za tym idzie wdrażania Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. 

Postrzeganie niepełnosprawności wyłącznie przez pryzmat osób poruszających się na wózkach jest znanym i szczegółowo opisanym problemem w skali kraju, i dane ilościowe oraz jakościowe zebrane podczas projektu potwierdzają ten fakt. Z kolei nie nagłaśnia się problemu dostępności dokumentów elektronicznych, dostępności tłumaczy migowych, czy oznaczeń dla osób niewidomych i niedowidzących. Dlatego wielu przedstawicieli samorządów uczestniczących w badaniu przeważnie nie wie, co to jest pętla induktofoniczna, jak prawidłowo umieszczać treści (dokumenty i zdjęcia) na www, najczęściej nie dysponuje wiedzą, czy w danej jednostce jest osoba władająca językiem migowym i w jakim stopniu oraz nie wie, jak w danej jednostce jest realizowana zasada edukacji włączającej.

68,29% śląskich samorządów (54 instytucje) było otwartych na udział w badaniu, a co za tym idzie, było gotowych przyjąć rekomendacje, których wdrożenie znacząco poprawi jakość życia osób z niepełnosprawnością. W projekcie przeprowadzono 329 audytów budowlanych. W ich wyniku przygotowano 5067 rekomendacji budowlanych, z których 470 zostało wdrożonych do końca lutego 2019 r. 

Wśród rekomendacji budowlanych najczęściej pojawiające się rekomendacje to: konieczność montażu pętli induktofonicznej w recepcji, konieczność dostosowania toalety do potrzeb osób z niepełnosprawnością, w tym jej doposażenia w instalację alarmową, konieczność oznaczenia schodów kontrastowym kolorem, konieczność zapewnienia dostępu do tłumacza języka migowego, konieczność dostosowania strony www do standardu WCAG 2.0, konieczność wyznaczenia miejsc parkingowych dla osób z niepełnosprawnością, konieczność wyposażenia budynku w windę – 157 rekomendacji, co stanowi 3,09% wszystkich rekomendacji.

Jeżeli chodzi o główne kryteria dostępności to najlepiej w jest spełnione kryterium 2.1 dotyczące dostępności przynajmniej jednego z wejść do budynku. Wejście do obiektu jest dostępne w 64,44% przypadków. 40,43% obiektów ma toaletę dostosowaną do potrzeb osób z niepełnosprawnością, w tym nieliczne idealnie. Tylko 28,27% badanych obiektów jest wyposażonych w windy, jednak aż 24% badanych obiektów nie musi być w nie wyposażonych, ze względu na to, że są parterowe lub całość działań związanych z obsługą klienta jest prowadzona na parterze. Zebrane dane potwierdzają fakt, że myślenie o dostępności dla osób z niepełnosprawnością jest często utożsamiane z dostępnością architektoniczną dla osób mających trudności w poruszaniu się, co jest krzywdzące dla osób niepełnosprawnych z innych przyczyn.

Najtrudniejszą sytuację, jeżeli chodzi o ułatwienia w komunikacji mają osoby niedosłyszące – tylko 2,43% badanych obiektów było wyposażonych w pętlę induktofoniczną.

Równie trudną sytuację mają osoby niesłyszące i głuche tylko 20,67% badanych obiektów posiada dostęp do tłumacza języka migowego. Niestety w większości są to osoby po szkoleniach, na co dzień nie korzystające z języka migowego i potrafiące obsłużyć klienta w podstawowych sprawach wspomagając się pismem. 

Dość dobrze wypada dostępność stron www na poziomie WCAG 2.0 - 40,12% badanych stron www spełnia te kryteria i osiągnęło wynik w utilitia.pl na poziomie 7 pkt./10 lub wyżej. Niestety ciągle większość dokumentów na www i BIPach to skany uchwał, zarządzeń, regulaminów i programów niemożliwe do odczytania przez programy. Brak dostępnych formatów plików powoduje, że problem z odbiorem treści mają również osoby niedowidzące, które nie mogą wydrukować dokumentu z powiększoną czcionką.

Zebrane dane jawnie pokazują, że główną barierą w dostępności obiektów użyteczności publicznej jest brak środków na takie działania – obiekty są najlepiej dostosowane w powiatach i w miastach na prawach powiatu, czyli w typach samorządów, które są stosunkowo bogate i dysponują środkami PFRON.

Kolejną barierą we udostępnianiu obiektów jest brak wiedzy o nowych rozwiązaniach technologicznych, jakim jest np. pętla induktofoniczna.

Zebrane dane pokazują również, że na poziomie gminy jest utrudniony dostęp do szkoleń i osób władających językiem migowym. Dane liczbowe potwierdzają dane jakościowe zebrane w dalszym toku badania – prowadzonego w innych obszarach monitoringu, gdzie przedstawiciele gmin często skarżyli się na wysoki koszt szkoleń specjalistycznych i ich niską dostępność, w tym, na konieczność dojazdu na te szkolenia.

W sumie zespoły monitoringowe zebrały 7548 odpowiedzi w innych obszarach monitoringowych, 
a na 2074 pytań nie udzielono odpowiedzi z powodu braku danych lub z powodu braku kompetencji instytucji monitorowanej do wykonywania czynności w danym temacie (np. brak możliwości tworzenia aktów prawnych przez jednostki administracji zespolonej). W sumie 55,63% kryteriów zawartych w pytaniach można uznać za spełnione, a 24,15% za częściowo spełnione, co jest dość dobrym wynikiem.

Najlepiej są spełnione kryteria dla obszarów: „bezpłatny transport dzieci do szkoły/przedszkola i opieka”, „współpraca na rzecz odpowiednich warunków życia i ochrony socjalnej”, „organizacja oświaty”, „działania na rzecz usług wspierających osoby niepełnosprawne w ich samodzielności”. Najgorzej są spełnione kryteria obszarów „dostosowanie formy informacji do potrzeb osób niepełnosprawnych”, „wypełnianie obowiązków ogólnych”, „kompetencje pracowników instytucji”.

Realizacja projektu okazała się wartościowa na wielu płaszczyznach: edukacyjnej, badawczej i  rozwojowej.

Wartość edukacyjna projektu przejawiała się głównie podczas spotkań i rozmów w samorządach z przedstawicielami władz, urzędnikami i mieszkańcami, którzy uczestniczyli w konsultacjach społecznych. Członkowie zespołów badawczych z dużą cierpliwością tłumaczyli mieszkańcom m.in. co może zrobić dany samorząd, a czego nie może, ponieważ nie ma takiej możliwości prawnej, co to jest pętla induktofoniczna, na czym polegają racjonalne usprawnienia, itp. Przedstawiciele samorządów dzielili się z badaczami swoimi przemyśleniami i planami na przyszłość związanymi z dostępnością. Realizacja tych planów zawsze w mniejszym lub większym stopniu jest uzależniona od posiadanych środków finansowych. Brak środków jest jedną z głównych barier we wdrażaniu Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. Kolejną barierą jest nieuświadomiony brak wiedzy w zakresie nowych rozwiązań ułatwiających życie osób z niepełnosprawnością.

Pomimo tego, że projekt wniósł olbrzymią wartość edukacyjną, jego głównym założeniem było zbadanie tego, jak śląskie samorządy są dostosowane do potrzeb osób z niepełnosprawnością. Badanie było prowadzone w okresie 1 lipca 2017 r. – 15 lutego 2019 r. Zbierane dane pochodzą z tego okresu lub z okresów wcześniejszych. Co do zasady, większość danych była ogólnodostępna i możliwa do wyszukania w BIPach, ale były takie dane, których zebranie wymagało ścisłej współpracy z samorządem. Warto podkreślić, że część zebranych danych mogła się już częściowo zdezaktualizować – śląskie samorządy bardzo szybko się rozwijają, aktywnie pozyskują środki i wprowadzają zmiany tak, aby być bardziej dostępnymi dla potrzeb osób z niepełnosprawnością. Jest to cecha bardzo pozytywna i budząca nadzieję na to, że nasze województwo będzie coraz bardziej dostępne.

Sam projekt stwarzał też miejsce do głębszej refleksji na temat tego, w którą stronę zmierza dostępność i wdrażanie Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. Taka refleksja odbywała się podczas licznych spotkań w różnych zespołach, w których prace zaangażowały się osoby dla których wyzwania niepełnosprawności nie są obojętne.

Serdecznie dziękujemy wszystkim, którzy okazali swoją pomoc podczas badania i planowania prac projektowych.

Z całym raportem z badania można się zapoznać na stronie projektu: www.slaskiebezbarier.pl oraz na stronie Stowarzyszenia MOST.

Badanie zostało dofinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach programu Wiedza Edukacja Rozwój.