Publicystyka - ngo.pl

W 2023 największy spadek autonomii lokalnej do­tyczył siły politycznej samorządu, w tym obszarze wskaźnik obniżył się w ciągu roku ponad dwukrotnie. Oprócz analizy danych z roku 2023, opracowanie zawiera także ocenę kondycji samorządności po dwóch kadencjach rządów PiS. 

Wyraźny spadek wartości Indeksu obrazuje pogłębiający się proces recentralizacji kraju, czyli skupiania władzy na szczeblu centralnym. Przed rządzącymi stoi poważne wyzwanie konstruktywnej odbudowy prerogatyw samorządu.

Fundacja Batorego publikuje trzecią edycję Indeksu Samorządności, opracowanego w oparciu o dane za rok 2023 oraz podsumowanie kondycji samorządności w dekadzie 2014-2023. Zespół autorów Indeksu – dr hab. Marta Lackowska, dr Radomir Matczak, prof. dr hab. Paweł Swianiewicz, dr hab. Dawid Sześciło oraz dr Katarzyna Wojnar – zbadał siłę i sprawczość samorządu lokalnego w trzech obszarach:

W 2023 roku nastąpiło dalsze i dość spektakularne pogorszenie wskaźnika podmiotowości samorządu w procesie legislacyjnym. Blisko 2/3 ustaw uchwalono pomijając Komisję Wspólną Rządu i Samorządu Terytorialnego (najczęściej z wykorzystaniem tzw. ścieżki poselskiej). Dodatkowym negatywnym impulsem było ustawowe „przemeblowanie” składu strony samorządowej KWRiST i uzupełnienie go o organizacje o wątpliwym statusie formalnym.

Pod koniec 2023 roku rząd zawiesił największy program wsparcia inwestycji samorządowych, który nie był realizowany zgodnie z zasadami przejrzystości, pomocniczości i partnerstwa. W zamian zapowiedział wzmocnienie mechanizmu subwencji rozwojowej i wzrost dochodów własnych JST.

W zakresie autonomii realizacji zadań samorządowych w 2023 roku eksperci nie zanotowali istotnych zmian – pozostaje ona silnie ograniczona wskutek zmian z ostatnich lat. Warto jednak podkreślić nowelizację prawa dotyczącego zarządzania przestrzenią. Przywróciła ona radzie gminy część władztwa planistycznego, zwiększając podmiotowość JST m.in. wobec rządowych planów inwestycyjnych. Ubiegły rok był kolejnym, w którym nastąpiło pogorszenie warunków finansowania zadań JST. Bolesny był zwłaszcza spadek nadwyżki operacyjnej (najbardziej odczuwalny w powiatach grodzkich) oraz realne zmniejszenie strumienia funduszy pozostających w dyspozycji JST. 

Stawia to pod dużym znakiem zapytania samorządowe plany inwestycyjne. Udział JST w całości wydatków publicznych spadł kolejny rok z rzędu, co potwierdza malejące znaczenie samorządów w realizacji zadań publicznych. Coraz wyraźniej widać, że polski system finansowania JST niedostatecznie uwzględnia ich realne potrzeby wydatkowe. Paradoksalnie w 2023 roku – dzięki spadkowi dochodów z dotacji, nieznacznemu wzrostowi dochodów własnych i wyraźnemu wzrostowi subwencji ogólnej – poprawił się wskaźnik autonomii finansowej JST.

Rok 2023 nie przyniósł istotnych zmian w obszarze ustrojowej siły samorządów. Konstytucyjna ochrona ich samodzielności pozostaje wyzwaniem – przy braku realnej perspektywy przywrócenia niezależnego i sprawnie funkcjonującego Trybunału Konstytucyjnego. Aktualne pozostają też problemy związane z niską jakością nadzoru nad samorządem, choć można tu odnotować lekką poprawę – w 2023 roku mniej niż 1/3 zaskarżonych przez JST rozstrzygnięć nadzorczych wojewodów i RIO była kwestionowana przez sądy. Warto jednak pamiętać, że jest to sytuacja dużo gorsza niż przed 2016 rokiem.

Podsumowanie kondycji samorządności w dekadzie 2014–2023 stanowi jednocześnie bilans dwóch kadencji rządów PiS. Monitoring sięga 2014 roku, czyli ostatniego pełnego roku kalendarzowego przed przejęciem przez PiS władzy, a kończy się dwa miesiące po październikowych wyborach 2023 roku. Bilans ten wypada dla samodzielności gmin i miast na prawach powiatu zdecydowanie niekorzystne. W ciągu 10 lat wskaźnik autonomii lokalnej spadł z 73,6 pkt (na 100 możliwych) do 47,8 pkt. Największe zmiany zanotowaliśmy w latach 2014-2021. Kolejne lata przyniosły niewielkie korekty. Wyjątek stanowiły tu zmiany w funkcjonowaniu KWRiST, które wydatnie przyczyniły się do znacznego spadku wartości Indeksu w 2023 roku