Publicystyka - ngo.pl

Kwiecień to czas, kiedy media zdecydowanie bardziej niż zwykle interesują się sektorem pozarządowym, a przede wszystkim organizacjami pożytku publicznego (OPP). Ma to swoje oczywiste dobre strony, choć powoduje też sytuacje trudne, kiedy zainteresowanie dziennikarzy dotyczy spraw kontrowersyjnych. Te sprawy to na przykład pytania o kwoty, jakie OPP przekazują na kampanie informacyjne i reklamowe. Zadając je, dziennikarze powołują się na przykłady kilku organizacji, które faktycznie wydały na ten cel krocie. I w takich sytuacjach chciałoby się powołać na twarde, obiektywne dane, które pokażą, że zdecydowana większość OPP tak nie robi. Że to tylko pojedyncze przypadki.

Takie twarde, obiektywne dane chcieliśmy znaleźć w bazie sprawozdań OPP (tworzonej zgodnie z nowo obowiązującym od zeszłego roku wzorem sprawozdań merytorycznych). Niestety, nie znaleźliśmy ich tam. Sposób zbierania przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej danych budził liczne kontrowersje już w okresie konsultacji formularza i składania sprawozdań. Formularz przeznaczony dla organizacji jest nieprecyzyjny, źle zaprojektowany, a organizacje wielokrotnie zgłaszały nam, że mają problemy z jego wypełnieniem (przede wszystkim ze względu na brak jednoznacznych wytycznych). W rezultacie niektóre pytania i sformułowania mogły być interpretowane przez organizacje w różny sposób.

To podstawowe przyczyny problemów z zebranymi w bazie sprawozdań informacjami. Sam formularz sprawozdania nie zwiększa spójności czy jednoznaczności danych – np. nie wymusza, by kwoty poszczególnych kategorii przychodów czy kosztów się sumowały do kwot podanych jako sumy całości, tylko w niektórych polach są weryfikowane  ze sprawozdaniem finansowym (rachunkiem zysków i strat). Oczywiście, są w bazie sprawozdań dane, które warto przeanalizować – przedstawimy je w artykule, jednocześnie wskazując na problemy, które uniemożliwiają omówienie innych, ciekawych zagadnień.

W 2012 roku sprawozdanie złożyło ponad siedem tysięcy organizacji pożytku publicznego. Choć sposób zbierania danych o ich aktywności (opisowa informacja o celach statutowych, sposobie ich realizacji, opis działalności pożytku publicznego itp.) pozwala na zapoznanie się z działalnością poszczególnych OPP, to jednak bardzo utrudnia ich statystyczne podsumowanie. Dlatego w artykule skoncentrujemy się na danych finansowych, choć i one pozostawiają wiele wątpliwości, o których pisaliśmy wyżej i do których będziemy odnosić się jeszcze w tekście.

Organizacje pożytku publicznego wyróżniają się na tle całego sektora zdecydowanie większymi budżetami. Przeciętna OPP miała w 2011 roku przychody w wysokości ok. 93 tys., podczas gdy w całym sektorze było to 18 tys. zł. Środkami mniejszymi niż 10 tys. zł dysponowało tylko 13% OPP i aż 42% wszystkich stowarzyszeń i fundacji, podczas gdy kwotę ponad 100 tys. miała do dyspozycji prawie połowa (48%) OPP i 22% całego sektora.

Organizacje pożytku publicznego są więc zdecydowanie bardziej zasobne niż ogół organizacji pozarządowych w Polsce. Jak jednak zobaczymy – to wcale nie środki pochodzące z 1% decydują o tej zamożności.

Dlaczego środki pochodzące z 1% nie są kluczowe dla budżetów tych organizacji? Przede wszystkim dlatego, że kwoty pozyskiwane przez organizacje pożytku publicznego z 1% są stosunkowo niskie – przeciętna organizacja pozyskała w ten sposób w 2011 roku tylko 3,5 tys. zł. Prawie jedna czwarta (23%) podmiotów, które złożyły sprawozdanie, nie odnotowała w 2011 roku żadnych przychodów z tego źródła (można przypuszczać, że nie było ich w 2011 roku na liście organizacji uprawnionych do otrzymania 1%).

Kolejne 46% uzyskało z 1% kwotę mniejszą niż 10 tys. zł. Ponad 100 tys. zł z jednoprocentowego odpisu  zebrało w 2011 roku 6% OPP, a ponad milion złotych – niecały 1% organizacji. To właśnie te organizacje (według bazy sprawozdań resortu pracy było ich 46, według danych Ministerstwa Finansów 50) zebrały w 2011 roku ponad połowę wszystkich środków z podatkowego odpisu , a rekordzista miał z tego źródła przychód sięgający niemal 90 mln zł.

Fakt, że pozyskiwane z 1% podatku kwoty są na ogół niskie, powoduje, że procentowy udział tych środków w całkowitych przychodach organizacji pożytku publicznego jest niewielki – w przeciętnej organizacji wyniósł on 3,5%. W ponad połowie organizacji pożytku publicznego (55%) udział środków pochodzących z 1% nie przekroczył 5% całości przychodów, zaś tylko w przypadku 11% OPP środki pochodzące z 1% stanowiły ponad połowę ich budżetów.

Kwota przychodu pochodząca z odpisu 1% podatku jest uzależniona od wielkości wszystkich przychodów organizacji – im większe przychody ogółem, tym większe przychody pochodzące z 1%. Można powiedzieć, że im większa organizacja (mierzona wielkością przychodów ogółem), tym więcej pozyskuje środków z 1%.

Wraz ze wzrostem przychodów ogółem, wzrasta też wysokość środków pozyskiwanych z 1%, jednak znaczenie tych środków dla organizacji jest zróżnicowane. Aby to prześledzić, należy sprawdzić, jaką część budżetu różnych organizacji stanowią środki pozyskane z 1%. Okazuje się, że najmniej istotne są one dla organizacji dysponujących najskromniejszymi budżetami (do tysiąca złotych). W tej grupie, w przeciętnej organizacji pieniądze z 1% nie są w ogóle istotną pozycją budżetową. Natomiast zdecydowanie najważniejsze są one dla tych podmiotów, które osiągają dochody do 10 tys. zł – wśród takich organizacji środki z 1% stanowią przeciętnie jedną czwartą ich przychodów.

Wśród organizacji o przychodach większych niż 10 tys. zł udział pieniędzy pochodzących z 1% systematycznie spada – wraz ze wzrostem przychodów. Wśród organizacji dysponujących przychodami pomiędzy 10 a 100 tys. zł środki z 1% stanowią już tylko 8% ich budżetu, w grupie o przychodach pomiędzy 100 tys. a milionem złotych odsetek ten wynosi zaledwie 2%, natomiast wśród najbogatszych (przychody powyżej miliona złotych) pieniądze z 1% stanowią mniej niż 1% ich budżetu.

Dotychczas opisaliśmy przychody organizacji pożytku publicznego i znaczenie, jakie mają dla budżetów OPP środki z odpisu 1% podatku. Jednak dla wszystkich podatników zastanawiających się, czy i jaką organizację swoim 1% wesprzeć, ciekawsze są informacje o kosztach, a więc o tym, na co OPP wydają zgromadzone środki, przede wszystkim te z 1%. Trzeba jednak na wstępie zaznaczyć, że analizy bazujące na danych o wydatkach są obarczone większym ryzykiem błędu, niż te dotyczące przychodów (w większości przypadków nie ma możliwości weryfikacji danych, a organizacje nie mając jasnej instrukcji, jak sprawozdanie wypełniać, części informacji nie podają).

Jak już zostało wcześniej wspomniane, 23% organizacji pożytku publicznego nie odnotowało w 2011 roku wpływów pochodzących z 1%. Kolejne 24% organizacji zadeklarowało, że nie pokryło żadnych swoich kosztów ze środków pochodzących z 1%. Oznacza to, że połowa organizacji pożytku publicznego nie wydała w 2011 roku żadnych środków z 1%. W przypadku kolejnych 26% organizacji przychody z 1% stanowiły nie więcej niż 10% wszystkich kosztów. Ponad połowę swoich wszystkich wydatków pieniędzmi z 1% pokryło w 2011 roku tylko 9% OPP.

W poprzedniej części opisaliśmy ogólny udział środków z 1% w kosztach OPP. Nie zaskakuje fakt, że podobnie jak przychody, także wydatki ze środków z 1% nie mają dużego udziału ogólnej strukturze wydatków. To, co wydaje się ciekawsze, to odpowiedz na pytanie, jakie typy kosztów są pokrywane z 1% i w jakiej proporcji.

Tu niestety zaczynają się schody. Nie można z bazy sprawozdań dowiedzieć się, ile w sumie OPP wydały ze środków pochodzących z 1% w 2011 roku. W sprawozdaniu są dwa pola, w których wpisuje się informację o kosztach poniesionych z 1%: „wysokość kwoty pochodzącej z 1% podatku dochodowego od osób fizycznych wydatkowanej w okresie sprawozdawczym ogółem” i „informacja o poniesionych kosztach w okresie sprawozdawczym ogółem – wysokość kosztów finansowania z 1% podatku dochodowego od osób fizycznych”. Tylko 70% OPP podały w obu polach tą samą kwotę – pozostałe wpisały inne wartości w obu polach albo wypełniły tylko jedno z nich. W związku z tymi rozbieżnościami suma środków z 1% wydana przez OPP w 2011 roku waha się między 320 a 440 mln zł.

Nie lepiej wygląda informacja o kwotach, jakie OPP wydały z 1% w poszczególnych kategoriach kosztów. W sprawozdaniu wyróżnione jest ich pięć: „koszty z tytułu prowadzenia nieodpłatnej działalności pożytku publicznego”, „koszty z tytułu prowadzenia odpłatnej działalności pożytku publicznego”, „koszty administracyjne, w tym: zużycie materiałów i energii, usługi obce, podatki i opłaty, wynagrodzenia oraz ubezpieczenia oraz inne świadczenia, amortyzacja”, koszty kampanii informacyjnych lub reklamowych związanych z pozyskiwaniem 1% podatku dochodowego od osób fizycznych” i „pozostałe koszty ogółem”. Tabela tych kosztów jest tak skonstruowana, że poszczególny koszt może być wpisany np. w dwie pozycje (gdyż kategorie kosztów nie muszą być rozłączne), ponadto suma pozycji we wszystkich kategoriach nie sumuje się do 100%. Okazuje  się więc, że podczas wypełniania tabeli kosztów OPP gubią gdzieś 100 mln zł – tj. suma kosztów rozpisanych na poszczególne kategorie jest o 100 mln mniejsza niż kwota wpisana jako koszty ogółem (abstrahując już od tego, co zostało opisane w akapicie wyżej, że i ta kwota nie jest do końca pewna).

Trudno więc poważnie traktować informacje o kosztach w poszczególnych kategoriach, jeśli jasne jest, że jakieś wydatki nie zostały w tej części sprawozdania uwzględnione. Nie da się w tym momencie rozstrzygnąć, czy sytuacja ta jest spowodowana wyłącznie problemami związanymi z brakiem jasnych wytycznych dla sprawozdających się OPP czy też niechęcią części z nich do ujawniania informacji o poszczególnych typach kosztów – przede wszystkim tych dotyczących kampanii informacyjno-reklamowych – i podciągania ich pod koszty działalności pożytku publicznego (zresztą granice mogą być tu faktycznie rozmyte i niejasne).

Trudno więc wyników analiz bazy sprawozdań OPP używać jako argumentów w rozmowach z dziennikarzami. Trudno ich, a za ich pośrednictwem podatników, odsyłać do bazy, jako źródła wiedzy o tym, jak i na co organizacja wydała środki z 1%. A jeśli chcemy, żeby podatnicy wybierali OPP w sposób coraz bardziej świadomy i przemyślany, to takie rzetelne źródło informacji o ich działaniach i wydatkach jest niezbędnie potrzebne.