Rozwiązywanie konfliktów bez przemocy – mediacje w szkole - Artykuł

Zarówno w Polsce jak i na świecie coraz większą popularność zyskuje instytucja sprawiedliwości naprawczej [SN]. Zwolennicy podkreślają, że dzięki niej można inaczej reagować na popełnione przestępstwo i ta reakcja może lepiej wypełniać idee sprawiedliwości ponieważ jest bliższa oczekiwaniom stawianym przez współczesne społeczeństwo.

Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie zagadnień związanych z instytucją sprawiedliwości naprawczej, ze szczególnym uwzględnieniem mediacji jako narzędzia wykorzystywanego także do tworzenia profilaktyczno – edukacyjnych programów propagujących ideę rozwiązywania sporów bez przemocy wśród młodszej części społeczeństwa.

Mediacja

Reklama

Z punktu widzenia otaczającej rzeczywistości, można przyjąć, że człowiek funkcjonuje w świecie nieustannych konfliktów. Są one obecne nieprzerwanie życiu i stanowią jego integralną część. Ich podłożem są zazwyczaj różnice w postawach, poglądach oraz w wyznawanych systemach wartości. Często konflikt jest wynikiem słabej lub niewystarczającej informacji, bądź zaburzeń w komunikacji między ludźmi. Istnieje wiele określeń definiujących czym jest konflikt.

Na ogół przyjmuje się, że konflikt jest rozbieżnością interesów lub przekonań stron, których aktualne dążenia nie mogą być realizowane jednocześnie.

Sytuacje konfliktowe uruchamiają w uczestnikach pokłady silnych negatywnych emocji, które z kolei prowadzą do ograniczenia procesów wzajemnej komunikacji, zniekształcają spostrzeganie rzeczywistości, deformują obraz świata oraz innych ludzi. Dość często prowadzą do niepożądanych zachowań, a w dalszej konsekwencji do eskalacji problemu.

Konflikt często jest spostrzegany jako zjawisko posiadające wyłącznie negatywny wydźwięk, przynoszące jedynie destrukcyjne efekty. Rzadko bierze się pod uwagę, iż rozwiązanie konfliktu przeprowadzone w odpowiedni, konstruktywny sposób może mieć również aspekt pozytywny. Może doprowadzić m.in. do wzmocnienia tożsamości osoby lub grupy, spowodować jej spójną integrację, a czasem wręcz zmotywować do podejmowania działań związanych z zapobieganiem konfliktom.

Jednym z narzędzi wykorzystywanych do konstruktywnego rozwiązywania konfliktów oraz spornych sytuacji jest mediacja. Coraz więcej osób i organizacji dostrzega fakt, że oddanie sporu do sądu z reguły bywa kosztowne, czasochłonne oraz często nieskuteczne. Decydując się na mediacje, strony poddają się procesowi pojednania przy wzajemnym poszanowaniu swoich praw.

Mediacja polega na dobrowolnym porozumieniu się osób będących w konflikcie w obecności osoby trzeciej – mediatora zaakceptowanego przez strony, neutralnego oraz bezstronnego.

Nadrzędnym celem mediacji jest udzielenie przez mediatora jej uczestnikom pomocy w osiągnięciu własnego, wzajemnie akceptowalnego porozumienia dotyczącego przedmiotu sporu.

Mediacja pozwala na to, by jej uczestnicy mieli bezpośredni wpływ na rozwiązanie konfliktu, na podejmowanie decyzji o formie zadośćuczynienia czy też na określenie dalszych zasad postępowania; umożliwia odreagowanie emocji, redukcję lęku, a także przyjęcie odpowiedzialności za siebie.

Mediacja są procedurą całkowicie poufną, dostosowaną do potrzeb stron, pozwalającą zaoszczędzić czas i pieniądze, a także uniknąć formalności nieodłącznie związanych z drogą sądową. Zakończona sukcesem daje możliwości odbudowania naruszonego w trakcie konfliktu między stronami zaufania, czego nie umożliwia postępowanie sądowe. Ma to duże znaczenie szczególnie w sytuacjach, kiedy strony z różnych względów muszą pozostawać ze sobą w dalszych kontaktach, są spokrewnione lub gdy mediacje dotyczą sporów między współpartnerami.

Postępowaniu mediacyjnemu można poddać praktycznie każdy rodzaj konfliktu, ważne jest jednak by strony sporu wyraziły zgodę na zastosowanie procedury mediacyjnej.

Siła mediacji tkwi w ludziach - zarówno w mediatorach odpowiedzialnie podchodzących do swoich obowiązków, jak i w uwikłanych w konflikt osobach, które chcą go rozwiązać w sposób konstruktywny, dochodząc do porozumienia.

Należy tu podkreślić, że mediacja nie jest ani formą resocjalizacji ani terapii, nie zastępuje wymiaru sprawiedliwości ani też nie jest nastawiona na wychowywanie stron konfliktu, nie mniej jednak zdarza się, że efekty postępowania mediacyjnego miewają charakter zarówno terapeutyczny jak i wychowawczy.

Badania przeprowadzone w różnych krajach pokazały, że mediacja przynosi wiele korzyści dla poprawy funkcjonowania jednostki:

- ma wpływ na efektywność komunikacji interpersonalnej;

- redukuje konflikty na drodze dialogu;

- prowadzi do polubownych rozstrzygnięć;

- skraca czas konieczny do osiągnięcia zadawalających obie strony rozwiązań.

W Polsce najczęściej mediacja ma zastosowanie w sprawach rodzinnych, nieletnich, karnych, gospodarczych, pracowniczych czy w sporach sąsiedzkich.

Przemoc i agresja

Przemoc to każde zachowanie, które poniża, ogranicza wolność, narusza prawa jednostki oraz powoduje jej psychiczne lub fizyczne cierpienie.

Relacje o przemocy wypełniają serwisy informacyjne całego świata. Jej ofiarą padają ludzie na wszystkich kontynentach, niezależnie od kultury, rasy czy środowiska. Obecnie przemoc rozprzestrzenia się niebywale szybko i przyjmuje najróżniejsze formy. Powszechny wzrost przestępczości oraz innych zjawisk związanych z tzw. brutalizacją życia zauważalny jest także w Polsce. Ostatnie kilkanaście lat to czas różnych przemian ustrojowych, ekonomicznych oraz gospodarczych. Obok wielu pozytywnych zjawisk związanych z procesem demokratyzacji, takich jak wzrost poczucia wolności, poprawa sytuacji materialnej wielu obywateli, obserwuje się także narastanie zjawisk budzących zrozumiały niepokój społeczny.

Wyniki badań opinii publicznej wskazują na wzrost poczucia zagrożenia wśród obywateli, zwłaszcza mieszkańców dużych miast. Powszechne staje się przekonanie, że wiele miejsc i sytuacji uważanych dotąd za bezpieczne zaczyna kojarzyć się z poczuciem zagrożenia. Do cech charakterystycznych przestępczości

występującej w Polsce od 1989 roku, obok nasilającej się brutalności czynów i agresywności sprawców, należy też wzrost zagrożenia przestępczością nieletnich. Dotyczy to zarówno wzrostu liczby sprawców, jak również popełnionych przez nich czynów karalnych. W roku 1997 na terenie kraju ujawniono 58 730 nieletnich sprawców, którym zarzucono popełnienie 72 989 czynów karalnych. W stosunku do roku 1987 liczba nieletnich sprawców wzrosła o 66%.

Statystyki dowodzą, że w ostatnich latach mamy do czynienia z niespotykanym od kilkudziesięciu lat wzrostem udziału nieletnich w przestępstwach o charakterze najbardziej agresywnym takich jak zabójstwa, pobicia, kradzieże rozbójnicze czy rozboje. Ofiarami tych przestępstw są dorośli, ale też coraz częściej rówieśnicy sprawców. Skala przemocy oraz popełnionych zbrodni wskazuje na zdominowanie zachowań nieletnich przez nienawiść i okrucieństwo. Ponadto, przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu nacechowane są brutalnym, bezwzględnym a czasem wręcz sadystycznym działaniem.

Agresja i przemoc wśród młodzieży są dziś tematem żywej dyskusji podejmowanej nie tylko przez specjalistów zajmujących się na co dzień tymi zjawiskami. Jest to w tej chwili jeden z głównych problemów społecznych w Polsce; kwestie dotyczące agresji coraz częściej są przedmiotem wielu badań psychologicznych. Przemoc staje się obecnie zjawiskiem powszechnym, ponad kulturowym, obejmującym powoli wszystkie środowiska społeczne oraz grupy wiekowe. Zjawiska agresji, przemocy i nietolerancji, na skutek ich powszechności i ciągłości, tracą na niezwykłości i stają się trwałymi komponentami życia codziennego, systemu edukacji, kultury masowej, informacji czy też rozrywki.
Zwiększającemu się zainteresowaniu tym problemem towarzyszy również coraz mocniej podkreślana potrzeba znalezienia przyczyn, opisania mechanizmów, a przede wszystkim stworzenia skutecznych programów profilaktyczno – zaradczych.

Przyjmuje się, że powodów tego stanu rzeczy jest wiele i są one dość mocno zróżnicowane. Wśród najważniejszych czynników mających duży wpływ na kształtowanie się postaw współczesnej młodzieży wymienia się rodzinę oraz osłabienie jej roli wychowawczej, szkołę, nieodpowiednie środowisko rówieśnicze, a także transformację ustrojową, która pokazuje szereg nowych możliwości, norm postępowania, jak również zagrożeń społecznych. Także środki masowego przekazu pełne brutalnych scen nie pozostają bez wpływu na kształtowanie się światopoglądu młodego człowieka.
A zatem, można przyjąć, iż przyczyny kryzysu tkwią w zagubieniu norm oraz wartości społecznych i wychowawczych; w aksjologicznym zagubieniu jednostki.

W tym miejscu warto przypomnieć, iż moralność młodych ludzi kształtuje się w dużym stopniu w trakcie oddziaływań oraz czynników niezamierzonych, realizowanych w toku współżycia z najbliższym otoczeniem. Ogromną rolę w tym procesie odgrywają naśladownictwo oraz modelowanie; mniej lub bardziej świadomie powielane zachowania zaobserwowane u innych osób. Modelami zachowań dla młodzieży są najczęściej ludzie z najbliższego otoczenia czyli rodzice, rodzeństwo, koledzy i rówieśnicy.
Za jedno z ważniejszych źródeł demoralizacji dzieci i młodzieży uznaje się z oczywistych względów rodzinę.

Liczne badania prowadzone pod kierunkiem B. Hołysta wskazują na to, że zdecydowana większość zarejestrowanych nieletnich przestępców wychowuje się w rodzinie o skumulowanych czynnikach negatywnych, gdzie występują przestępcze wzorce zachowań, alkoholizm, brak emocjonalnej więzi rodzinnej, zachowania agresywne, porzucenie rodziny przez jednego z rodziców; brak pozytywnych wzorców stosunku do pracy oraz realizowania ról społecznych. Do tego dochodzą takie negatywne zjawiska jak prostytucja i narkomania, stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych, niski poziom wykształcenia rodziców oraz poziomu kultury, często także bieda, brak dostatecznej opieki w związku z pracą zawodową rodziców. Kolejną, równie istotną przyczynę narastania zjawisk patologicznych wśród młodzieży badacze przedmiotu upatrują w zaburzonym funkcjonowaniu szkoły oraz środowiska rówieśniczego.

Polska szkoła, w procesie trwających zmian ustrojowych powoli traci pozycję autorytetu czy też miejsca, w którym można by oczekiwać wykształcenia w młodym pokoleniu określonego systemu wartości. Od lat jest instytucją, w której dydaktyka zdominowała inne obszary działania, odsuwając funkcję wychowawczą oraz opiekuńczą na dalszy plan. I tu źródeł demoralizacji dzieci i młodzieży upatruje się w kryzysie wychowawczym wynikającym z niemocy profesjonalnego sposobu kształtowania osobowości jednostki.

Współczesna szkoła jest miejscem, w którym zasady współpracy, wzajemnego wspierania się często zostają zastąpione zasadami agresji, rywalizacji czy dominacji. Przemoc fizyczna różnicuje pozycje oraz role w grupie, sprzyjając w ten sposób powstawaniu hierarchii opartej na wzajemnej dominacji lub uległości jej członków. Wszechobecna agresja sprzyja tworzeniu się określonej struktury grupowej, a także staje się wartością motywującą i napędzającą działanie jednostki.

System nauczania, z założenia promuje rywalizację, sprzyjając tym samym treningowi w realizacji celów pochodzących z zewnątrz. Często działa hamująco na rozwój indywidualnej motywacji. Stwarza okazję do kształtowania się konformistycznych postaw. Celem w szkole, staje się zatem osiągnięcie wyznaczonego standardu, a realizacja indywidualnych potrzeb czy też samodzielne planowanie własnego rozwoju traci na znaczeniu.

Procesy zachodzące obecnie w szkole są niepokojące, a intensywność przemocy z jaką młodzież styka się w otaczającej rzeczywistości skłania do zwrócenia szczególnej uwagi na zaistniały problem.

Mediacja w szkole

Szkoła jest drugim, po rodzinie czynnikiem mającym duże znaczenie dla kształtowania się osobowości dzieci i młodzieży. Jako instytucja wychowawczo – dydaktyczna ma za zadanie przygotować jednostkę do funkcjonowania w świecie zgodnie z przyjętymi zasadami i normami społecznymi.

Szkoła jest to miejsce, w którym młodzi ludzie spędzają dużo czasu i nie tylko zdobywają tu wiedzę, ale także kształtują swoje postawy, relacje z drugim człowiekiem; uczą się funkcjonowania w grupie oraz wielu innych zachowań, w tym także niepożądanych. Jak to bywa w dużych społecznościach, młodzi ludzie czasem prezentują wobec siebie wrogie zachowania, wdają się w konflikty oraz spory.

A nie potrafiąc inaczej, próbują swoje problemy rozwiązać po przez działania agresywne lub konfrontacyjne.

Coraz częściej nauczyciele zaczynają dostrzegać zjawisko przemocy w szkole, zwracając uwagę na nasilające się nieprawidłowości w zachowaniach; na agresję psychiczną, fizyczną, na niszczenie czyjegoś mienia czy wymuszanie pieniędzy.
Problem przemocy w środowisku szkolnym oraz rówieśniczym jest tak stary jak sama szkoła, z tą jednak różnicą, że w ciągu ostatnich lat znacznie zmieniły się jej uwarunkowania oraz normy. Właśnie ta zmienność, bardzo trudna do uchwycenia i przewidzenia, utrudnia wprowadzanie uniwersalnych metod przeciwdziałania jej.

Powstające konflikty w szkole można rozpatrywać z różnych punktów widzenia. Mogą one powstawać zarówno na płaszczyźnie stosunków między nauczycielami a uczniami, jak też w kwestii funkcjonowania w grupie rówieśniczej. Mogą być związane z trudnościami adaptacyjnymi ucznia, który znalazł się w nowej sytuacji lub z problemami z dostosowaniem się jednostki do reguł oraz wymogów panujących w danej placówce.

Do szkoły młodzi ludzie trafiają w okresie wzmożonego rozwoju fizycznego, intelektualnego i emocjonalnego. Wywierają wpływ na życie społeczne szkoły swoim sposobem funkcjonowania, po przez wartości oraz cechy osobowe. Jeśli postawa ucznia odbiega od standardów uznawanych w szkole, jednostka spotyka się z ignorancją, czy wręcz z odrzuceniem ze strony rówieśników oraz nauczycieli. Jego sposoby zachowania mogą być wyśmiane lub zlekceważone.
Z drugiej strony do szkoły trafia znacząca grupa młodych ludzi wywodzących się z określonych subkultur młodzieżowych lub będących pod ich wpływem. Zderzenie tych dwóch światów szkolnego i rówieśniczego prowadzi do nieuchronnych konfliktów. Ich powstawaniu sprzyja też powszechna liberalizacja obyczajów, zmiany w mentalności oraz lansowanie określonych postaw przez media. Konflikt między wartościami wyniesionymi z domu czy grupy rówieśniczej, a tym czego oczekuje szkoła działa destrukcyjnie na środowisko, zarówno uczniowskie jak i nauczycielskie. Uświadomienie przez nauczyciela przyczyn konfliktu oraz znalezienie sposobów rozwiązania - to klucz do poprawnych stosunków między nauczycielami a uczniami. W rozwiązywaniu konfliktów, nauczyciel spełnia szczególną rolę, która wynika z jego pozycji w hierarchii szkolnej.

Rola nauczyciela powinna wiązać się z rozpoznawaniem odpowiednio wcześniej zagrożeń oraz zapobiegania powstawaniu konfliktów.

Wiedza na temat agresji czy przemocy jest dość specyficzna, odległa od potocznych wyobrażeń na ten temat, dlatego dość często napotyka się problemy z identyfikacją czy ze rozumieniem tego rodzaju zjawisk, a co za tym idzie – z właściwym reagowaniem na nie. Edukacja odnośnie tychże kwestii potrzebna jest zarówno uczniom jak i nauczycielom.

Jak wynika z wielu opracowań działalność naprawczą można stosować w różnego rodzaju konfliktach. A zatem wydaje się być ona również odpowiednia przy rozwiązywaniu sporów rówieśniczych, w różnorakich konfliktach między uczniami, które doprowadzają do stosowania przemocy choćby na werbalnym poziomie. Także w sytuacjach związanych z bójkami, drobnymi kradzieżami czy niszczeniem mienia.

Mediacja uczy bowiem rozwiązywania sporów bez przemocy, jednocześnie daje możliwość zrozumienia własnych czynów, a także pomaga przyjąć za nie odpowiedzialność. Dodatkowo, uwrażliwia na uczucia oraz prawa drugiego człowieka, co w dalszej konsekwencji może skutkować uaktywnieniem całej społeczności szkolnej.

A zatem, w wielu przypadkach, mediacja może być nieocenionym narzędziem pozwalającym spojrzeć na problem z szerszej perspektywy; wskazać na rozwiązanie w inny, konstruktywny sposób. Uświadomić, że konflikt ma niejako dwie twarze, a w związku z tym nie tylko nie musi być polem walki, ale wręcz powinien być próbą bądź zachętą do negocjacji.

Fachowo przeprowadzone postępowanie mediacyjne może być dla uczniów oraz nauczycieli źródłem wiedzy o agresji i przemocy, a także o jej następstwach.

Może stać się okazją do przećwiczenia ważnych umiejętności interpersonalnych i społecznych, między innymi takich właśnie jak rozwiązywanie sporów bez przemocy, kontrolowanie własnej złości, obrony siebie oraz innych w sytuacjach trudnych.

Spojrzenie na konflikt z perspektywy mediacji czyli jako na problem do rozwiązania a nie na walkę, jest doskonałym momentem, w którym jednostka ma szanse i okazję do zmiany postaw. Dodatkowo, w ten sposób nabytą wiedzę, w przyszłości będzie mogła wykorzystać w relacjach z innymi ludźmi, w związkach interpersonalnych.

Zakończenie

Idea sprawiedliwości naprawczej ma w Polsce stosunkowo krótką tradycję i w gruncie rzeczy mało jest osób rozumiejących to, na czym jej istota polega.

W 2001 roku została przeprowadzona przez lubelskiego mediatora Macieja Zydlewicza sonda wśród uczniów szkół średnich na temat tego, jak rozumieją słowo *mediacja*. Ponad połowa z nich stwierdziła, że w ogóle nie zna tego słowa, blisko 34% kojarzyła mediację z mediami, a tylko nieliczni byli blisko prawdy.

Od tamtego czasu zostały zrealizowane różnego typu projekty, których celem było zapoznanie dzieci oraz młodzież z pojęciem sprawiedliwości naprawczej, z kwestiami zadośćuczynienia oraz przywracania ładu społecznego, który następuje poprzez naprawienie wyrządzonej szkody.

Efektem jednej z takich inicjatyw był zorganizowany w 2002 roku konkurs dla gimnazjalistów pod tytułem *Rozwiązuje spory bez przemocy czyli co wiem o sprawiedliwości naprawczej w Polsce* mający na celu promowanie idei mediacji oraz przeciwstawienie się przemocy w szkołach. Motywem przewodnim tego programu była potrzeba kształcenia młodych ludzi w kierunku zmiany ich postaw wobec konfliktu, przekazanie im wiedzy dotyczącej mediacji oraz tego, co różni sprawiedliwość naprawczą od odwetowej. Niezmiernie istotne było to, że w projekcie uczestniczyła szkoła [dyrekcja, nauczyciele i uczniowie] a także rodzice.

Sam konflikt był rozstrzygany aktywnie i konstruktywnie w gronie rówieśników.

Wiele dzieci biorących udział w tym konkursie postulowało, by w placówce zatrudniony był na stałe mediator. Zauważyły bowiem, iż w szkole większość konfliktów rozwiązywanych jest metodami siłowymi.

Jak pokazują liczne przykłady, rozwiązywanie sporów poprzez mediacje przynosi pozytywne efekty, zarówno jeśli chodzi o zmiany w sposobie myślenia, wewnętrzny rozwój jednostki, jak też wzajemne zrozumienie, komunikowanie się oraz umacnianie więzi międzyludzkich.

Mediacja daje możliwość autentycznego dialogu, wypowiedzenia się każdej ze stron konfliktu na co w sadzie najczęściej nie ma czasu ani miejsca Jednocześnie nie umniejsza wyrządzonemu złu. Wręcz przeciwnie, jest okazją do przedstawienia go we właściwym świetle.

A zatem, powinna być powszechnie traktowana jako prawidłowy sposób rozwiązywania konfliktów, a także jako narzędzie wspierające konstruktywną komunikację międzyludzką.

Wobec powyższego, pozostaje mieć nadzieję, że idea mediacji zainteresuje coraz szersze kręgi społeczeństwa oraz instytucje z wymiarem sprawiedliwości związane.

Bibliografia

· Analiza przestępczości nieletnich w 1992 r. na tle podstawowych uwarunkowań społecznego nieprzystosowania, Wydział II Prewencji Komendy Głównej Policji, Warszawa 1993

· Analiza za rok 1997 dotycząca demoralizacji i przestępczości nieletnich, Komenda Główna Policji, Warszawa 1998

· Fisher R., Ury W., Dochodząc do tak. Negocjowanie bez poddawania się. Warszawa 1991

· Hołyst B., Przestępczość nieletnich. (w:) Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993

· Kossowska A., Warunki funkcjonowania kontroli społecznej zachowań przestępczych. Analiza kryminologiczna, Warszawa 1992

· Rosiński D., Agresja i przemoc wśród młodzieży – próba analizy zjawiska. (w:) Psychologia rozwiązywania problemów społecznych. Wybrane zagadnienia. (red.) J. Miluska Poznań 1998

· Zimbardo P., Psychologia i życie. Warszawa 1988

· www.mediator.org.pl

Autorka jest słuchaczką Szkoły Sprawiedliwości Naprawczej prowadzonej przez Instytut Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk oraz Stowarzyszenie Interwencji Prawnej w Warszawie. Artykuł powstał w ramach akcji propagującej idee Sprawiedliwości Naprawczej.

Publicystyka - ngo.pl

Rozwiązywanie konfliktów bez przemocy – mediacje w szkole

Tagi

Komentarze