Publicystyka - ngo.pl

Lektura recenzji, które wpływają do Fundacji Science Watch Polska, jak również tych zamieszczonych na stronie internetowej Centralnej Komisji ds. Stopni i Tytułów rodzi niejednokrotnie przekonanie, że osoby sporządzające recenzje w postępowaniach awansowych uprawiają radosną i spontaniczną twórczość.

Autorom można pozazdrościć zarówno weny, jak i kreatywności, czy też swobody i kwiecistego języka, a nawet dystansu do powierzonych obowiązków. Dobrym przykładem tego zjawiska jest artykuł dr J. Gruba pt. "Seks to nie wszystko!" O spontanicznej twórczości naukowców w recenzjach awansowych”. W tekście autorka podejmuje rozważania, czy istnieje granica między prawem do krytyki naukowej, a absurdalną twórczością w recenzjach awansowych przyglądając się pracy trzech recenzentów i rozliczających ich poniekąd z obowiązków wynikających z powierzonej im roli.

Wbrew pozorom, nie jest to rola, której wypełnianie zależy jedynie od zwyczajów czy obyczajów czy też lepszego lub gorszego nastroju, a także lepszych i gorszych relacji z ocenianą osobą. Jednak czasami  trudno nie odnieść wrażenia, że takie zasady rządzą prawami pisania recenzji. Na szczęście są i tacy, którzy starają się sprostać roli recenzenta  w sposób odpowiedzialny i profesjonalny. Lektura ich recenzji pozwala na konstatację, że znane są im przepisy prawa w tej materii, zasady etyki, a także dobre praktyki w zakresie recenzowania. Co istotne, recenzje sporządzane przez odpowiedzialnych recenzentów pozostają w zgodzie z utrwaloną linią orzecznictwa  dotyczącą roli recenzenta i  statusu recenzji. I właśnie tym recenzentom należą się wyrazy uznania i podziękowanie za dobre wzorce. Tym pierwszym z kolei słowa zachęty do zgłębienia regulacji prawnych i etycznych.

Zgodnie z rozdziałem 3.4 Kodeksu zatytułowanym „Praktyki dotyczące recenzowania i opiniowania”:

• "recenzenci i opiniujący nie mogą podejmować się zadania związanego z oceną prac naukowych, dorobku naukowego lub koncepcji badawczych innych naukowców, gdy wykracza ono poza zakres ich naukowego doświadczenia i kompetencji;
• recenzenci i opiniodawcy biorący udział w ocenie projektów badawczych, publikacji, dorobku naukowego, wniosków o objęcie stanowiska w instytucjach naukowych bądź innych form uznania, powinni odmówić udziału w procesie oceniania we wszystkich tych przypadkach, gdy występuje konflikt interesów pomiędzy nimi a osobą ocenianą;
• recenzje i opinie powinny być skrupulatne, dokładne i obiektywne, a oceny uzasadnione. Nieuzasadnione recenzje pozytywne są równie naganne jak nieuzasadnione recenzje negatywne;
• recenzenci publikacji naukowych powinni zachować swoje opinie w poufności do chwili ukazania się tych publikacji w druku;
• zarówno recenzenci, jak i redaktorzy prac naukowych nie mogą bez zgody autora wykorzystywać danych lub koncepcji zawartych w dostarczonych im tekstach".

Na szczególną uwagę zasługuje fakt, iż sporządzenie nierzetelnej recenzji należy do przewinień, które w Kodeksie określone zostały jako rażące wykroczenie przeciwko zasadom etyki. Świadczy o tym  pkt. 4.1 Kodeksu etyki: Do rażących przewinień należy także sporządzenie nierzetelnych recenzji rozpraw doktorskich, habilitacyjnych, wniosków o tytuły profesorskie i wszelkich wniosków o zatrudnienie w instytucjach naukowych (…). Z kolei w pkt. 5.2 czytamy, iż w przypadku tego typu przewinień rzecznik dyscyplinarny, po otrzymaniu zawiadomienia, zobowiązany jest do wszczęcia postępowania wyjaśniającego z urzędu.

W części II dokumentu opracowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, poświęconej powinnościom recenzentów, wskazano między innymi, że recenzent musi dokładnie zapoznać się z recenzowanym dziełem (dokumentacją) i dochować wszelkich starań, aby rzetelnie i uczciwie ocenić jego wartość profesjonalną i poznawczą, samodzielność i nowatorstwo.  W dokumencie czytamy: "Podejmując się sporządzenia recenzji, recenzent zobowiązany jest dokładnie zapoznać się z przedstawioną mu dokumentacją. Jeśli przedmiotem recenzji jest praca naukowa lub zbiór takich prac, powinien przeczytać je z uwagą w całości. Rzetelność recenzowania wymaga dobrej znajomości aktualnego stanu badań w danej dyscyplinie, posiadania w jej zakresie własnego dorobku oraz należytego rozumienia wymagań, jakie stawia autorowi recenzowanej pracy procedura, którego jest ona przedmiotem. Przygotowując recenzję, recenzent kieruje się literą umowy z podmiotem, który ją zamówił, a także przepisami prawa, o ile takowe określają powinności recenzenta”.

By recenzja była sprawiedliwa konieczna jest bezstronność recenzenta w formułowaniu ocen, jako niedopuszczalne traktuje się recenzje utrzymane w tonie emocjonalnym, jawnie nieobiektywne, a zwłaszcza złośliwe lub złożone z pochwał bez pokrycia.

W dokumencie pojawiają się także istotne wytyczne dotyczące zachowania poufności w procedurach recenzyjnych. "Wymagane jest zachowanie pewnej poufności przebiegu procesu recenzyjnego do czasu zgromadzenia przez kompetentne osoby lub organ wszystkich wymaganych recenzji. W tym okresie treść i konkluzje recenzji powinny w zasadzie pozostawać niejawne dla wszystkich osób postronnych. Ewentualne prawo do informacji osób postronnych, a szczególnie osób bezpośrednio zainteresowanych, na przykład autorów recenzowanej pracy, projektu albo wniosku, powinno być z góry rozstrzygnięte przez regulamin pracy podmiotu przeprowadzającego procedurę lub inne rozporządzenie regulujące bieg jego prac. Brak poufności na etapie gromadzenia recenzji może przyczynić się do zakłócenia niezależnej pracy recenzentów, a nawet dać sposobność do wywierania na nich nacisków bądź stosowania innego rodzaju manipulacji"– jak czytamy na stronie 8.

Rola dokumentu recenzji w postępowaniu habilitacyjnym jest szczególna. Recenzja jest opinią specjalisty z danej dziedziny lub pokrewnej, którą zajmuje się kandydat do tytułu naukowego, i jako taka, niewątpliwie determinuje wynik postępowania habilitacyjnego (zob. wyrok NSA z dnia 10 kwietnia 2008 r., I OSK 58/08, LEX nr 506434, wyrok NSA z dnia 22 maja 2013 r., I OSK 312/13, LEX nr 1339636; wyrok NSA z dnia 26 kwietnia 2006 r., I OSK 1364/05, LEX nr 209495). Ponadto jak zauważył Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z dnia 29 listopada 2016 r. (II SA/Wa 379/16, LEX nr 2337019), ma ona szczególny wpływ na wynik głosowania w sprawie nadania stopnia doktora habilitowanego. Znajduje to potwierdzenie w orzecznictwie sądów administracyjnych. Opinie recenzentów mają walor opinii biegłego, a zarazem dowodu w rozumieniu art. 75 § 2 k.p.a. (wyroki NSA z dnia 26 kwietnia 2006 r. sygn. akt I OSK 1364/05, z dnia października 1993 r. sygn. akt I SA 1270/93, z dnia 23 marca 2007 r. sygn. akt I OSK 2030/06).

Należy podkreślić, iż recenzent powoływany w postępowaniu o nadanie stopnia lub tytułu naukowego pełni rolę eksperta i specjalisty a recenzja jest opinią specjalisty. W związku z powyższym powinna być obiektywna, rzetelna, przejrzysta i bezstronna (tak wyrok NSA z dnia 26 kwietnia 2006 r. sygn. I OSK 1364/05, LEX nr 209495). Recenzja w postępowaniu habilitacyjnym ma walor dokumentu urzędowego, zwiera bowiem oświadczenie wiedzy uprawnionej osoby, wyrażające się w ocenie dorobku naukowego habilitanta, która determinuje uchwałę komisji habilitacyjnej i wydana zostaje przez osobę wykonującą zawód nauczyciela akademickiego, a więc zawód zaufania publicznego (wyrok NSA z dnia 16 stycznia 2018 r., I OSK 1877/16, LEX nr 2449591). Z kolei jak zauważył SN w postanowieniu z dnia 25 czerwca 2004 r., V KK 74/04, LEX nr 119766, wykonywanie zawodu nauczyciela akademickiego spełnia kryterium sprawowania funkcji publicznej. Zaś w wyroku z dnia z 29 listopada 2019 r. (sygn. akt V Aca 266/18) Sąd Apelacyjny w Katowicach uznał, że fałszywa opinia biegłego stanowi przestępstwo z art. 233 par. 4 Kodeksu karnego.

Jaskrawym przykładem tego, jak dalece recenzent może zagalopować się w radosnej twórczości sporządzając recenzje dorobku naukowego, ignorując tym samy regulacje prawne i etyczne, orzecznictwo sądu, są przykłady omówione we wspomnianym we wstępie artykule J. Gruba. Jednak apogeum tej ignorancji stanowi zdanie jednego z bohaterów artykułu, który w odpowiedzi na zastrzeżenia habilitanta do recenzji postanowił uchylić rąbka tajemnicy na temat rozumianej roli recenzenta i ochoczo oświadczył:

Cały tekst dostępny pod linkiem: https://sciencewatch.pl/index.php/204-recenzja-opina-bieglego-czy-radosna-tworczosc-recenzenta

*pogrubienia własne

dr Monika Mularska-Kucharek
Wiceprezes Fundacji
Science Watch Polska
email: monika.kucharek@sciencewatch.pl