Publicystyka - ngo.pl

Dnia 11 września 2015 roku Sejm przyjął ustawę o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy o grach hazardowych. Prezydent podpisał ustawę w dniu 5 października br. Większość zmian zacznie obowiązywać w pierwszych dniach listopada, za wyjątkiem kilku przepisów, które wejdą w życie 1 stycznia 2016 roku.

W dużej części zmiany są porządkowe, nie rewolucjonizują prawa autorskiego. W dalszej części omawiamy dwie najistotniejsze z nich.

Niestety, pomimo sygnalizowanych przez Ministerstwo Kultury planów w tym zakresie (na początku prac związanych z nowelizacją), nie zawiera ona zapisów, które poprawiłyby w praktyce dostęp organizacji pozarządowych do utworów chronionych prawem autorskim.

Autorzy ustawy przyjęli, iż ważniejszy jest interes twórców, niż organizacji społecznych i nie wprowadzili organizacji pozarządowych do katalogu podmiotów, które mogą bezpłatnie korzystać z utworów w ramach tzw. dozwolonego użytku. Chodzi o omawiany już w portalu ngo.pl art. 27 ustawy (Dozwolony użytek edukacyjny nie dla NGO?), który zdaniem komentatorów w dotychczasowym brzmieniu dawał organizacjom pozarządowym prawo do dozwolonego, bezpłatnego użytku w ramach działań oświatowych czy naukowych.

W uzasadnieniu nowelizacji tak zdefiniowano „dozwolony użytek”: To zbiorcze, doktrynalne pojęcie określa dopuszczone przez przepisy prawa przypadki, uzasadnione istnieniem ważnego interesu publicznego, w których korzystanie z utworu bądź przedmiotu prawa pokrewnego nie wymaga zgody uprawnionego. Dotyczy to przede wszystkim korzystania z chronionych treści w celach edukacyjnych, naukowych i informacyjnych oraz związanych z korzystaniem z utworów i przedmiotów praw pokrewnych przez określone instytucje publiczne w celu realizacji ich zadań statutowych.

W ramach dozwolonego użytku zdefiniowano w obecnej nowelizacji  pewne podmioty, uprawione do nieodpłatnego korzystania z utworów, co eliminuje trudności interpretacyjne i stawiane w przeszłości pytania, ale z punktu widzenia organizacji pozarządowych nie przynosi oczekiwanych i korzystnych – zgodnie z niektórymi zapowiedziami – zmian w prawie.

Nie wystarczy działać na polu edukacji, nauki czy badań, aby móc korzystać z utworów nieodpłatnie w ramach tzw. dozwolonego użytku.

Chodzi o definicję „instytucji oświatowych”, co do których można było w przeszłości (przed opisywaną nowelizacją) zakładać, że niektóre organizacje mogą korzystać z praw przysługujących tym podmiotom. Skoro sektor pozarządowy prowadzi działania naukowe i edukacyjne, to niektórzy interpretatorzy prawa zakładali, że wolno im nieodpłatnie korzystać z utworów w ramach swojej działalności edukacyjnej. Ustawa zezwalała bowiem – niezdefiniowanym wówczas – „instytucjom oświatowym" na bezpłatne korzystanie z utworów. Wprowadzona nowelizacją definicja powoduje, że organizacje, które do tej pory bazowały na tym prawie tracą swoje uprawnienie do korzystnej interpretacji ustawy i korzystania z jej zapisów w tym zakresie. Po nowelizacji ustawy (art. 6 ust. 1 pkt 13):

instytucją oświatową są jednostki organizacyjne, o których mowa w art. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, a także szkoły, zespoły szkół oraz szkolne punkty konsultacyjne przy przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych i przedstawicielstwach wojskowych Rzeczypospolitej Polskiej, o których mowa w art. 5 ust. 3b pkt 1 lit. a tej ustawy, oraz szkoły podoficerskie i ośrodki szkolenia, o których mowa w art. 127 pkt 2 i 3 ustawy z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych.

Jak widać, nie wystarczy działać na polu edukacji, nauki czy badań, aby móc korzystać z utworów nieodpłatnie w ramach tzw. dozwolonego użytku. Definiując w ustawie o prawie autorskim „instytucje oświatowe” ustawodawca wyeliminował pewną swobodę interpretacyjną, z której do dnia nowelizacji organizacje pozarządowe mogły ewentualnie  korzystać.

Jednocześnie wprowadzono nowelizacją szereg korzystnych dla nas wszystkich zmian w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych w zakresie tzw. utworów osieroconych.

Problem ten pojawiał się w działalności każdego podmiotu, korzystającego z utworów. Prawa autorskie wygasają 70 lat od śmierci twórcy (w praktyce okres ten jest dłuższy, liczy się go od końca roku kalendarzowego, w którym nastąpiła śmierć twórcy). Znalezienie spadkobierców wielu twórców często nie jest możliwe. Tymczasem nie można wykluczyć, że spadkobiercy ci odnajdą się i – już po wykorzystaniu utworu – wystąpią z roszczeniami o zapłatę wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Przypomnijmy, że nieuprawione użycie utworu wiąże się z koniecznością zapłaty dwukrotnego „odpowiedniego wynagrodzenia” (w praktyce ustala się  po prostu wynagrodzenie rynkowe). Po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z lata tego roku, nie ma już przepisu mówiącego o obowiązku zapłaty trzykrotności wynagrodzenia w razie, gdy nieprawne korzystanie było zawinione. Pozostało jednak w przepisach realne zagrożenie w postaci dwukrotności rynkowej kwoty, gdy tymczasem oczywiste jest, że znalezienie spadkobierców osoby zmarłej 70 lat temu, pomimo największych wysiłków, nie zawsze zakończy się sukcesem. Co więcej, nieuprawione korzystanie z utworów stanowi przestępstwo karne, co dodatkowo zwiększało ryzyko.

W zbiorach polskich instytucji kultury, także ze względu na burzliwe wydarzenia polskiej historii ostatnich kilkudziesięciu lat, znajduje się znaczna liczba dzieł osieroconych o różnym charakterze: literackich (książki, czasopisma), plastycznych (np. plakaty), fotograficznych (zdjęcia, pocztówki), muzycznych czy audiowizualnych.

Ustawodawca postanowił wreszcie uregulować kwestię poszukiwania spadkobierców praw autorskich i zdefiniował, jakie wysiłki należy podjąć, aby ustalić te osoby. Co ważne, po wyczerpaniu wskazanej w przepisach procedury, można będzie bez obaw korzystać z tych utworów, nie ryzykując procesu ze strony „cudownie” odnalezionego po latach spadkobiercy.

Wdrożenie tych przepisów umożliwi uprawnionym instytucjom zachowywanie i udostępnianie w internecie dzieł osieroconych, tj. utworów, do których prawdopodobnie nie wygasły autorskie prawa majątkowe i jednocześnie nie ma możliwości dotarcia do właścicieli tych praw w celu uzyskania ich zgody na legalną eksploatację.

Są to: archiwa, instytucje oświatowe, uczelnie, instytuty badawcze prowadzące działalność, o której mowa w ustawie o instytutach badawczych, instytuty naukowe Polskiej Akademii Nauk, biblioteki i muzea, a także instytucje kultury, których statutowym zadaniem jest gromadzenie, ochrona i upowszechnianie zbiorów dziedzictwa filmowego lub fonograficznego, oraz publiczne organizacje radiowe i telewizyjne.

Podmioty te mogą zwielokrotniać utwory osierocone opublikowane (a w przypadku, gdy nigdy nie były publikowane – nadane po raz pierwszy na terytorium Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego) oraz udostępniać je publicznie w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym (np. w internecie).

Korzystanie z utworów osieroconych  jest dozwolone w celu realizacji służących interesowi publicznemu statutowych zadań wymienionych podmiotów, w szczególności zachowania, odnawiania i udostępniania w celach kulturalnych i edukacyjnych utworów znajdujących się w ich zbiorach. Podmioty te mogą uzyskiwać przychody z takiego korzystania, pod warunkiem, że zostaną przeznaczone na pokrycie bezpośrednich kosztów digitalizacji i publicznego udostępniania utworów osieroconych. Ustawodawca zatem zdecydował o przeznaczeniu tych środków na konkretny cel.

Powyższy zakres nowelizacji nie odnosi się bezpośrednio do organizacji pozarządowych – jest jednak bardzo cenną zmianą, pozwalającą nam wszystkim na uzyskanie bezpośrednich korzyści wynikających z upublicznienia wartościowych, a nieznanych utworów, znajdujących się w archiwach m.in. Filmoteki Narodowej (kilkaset filmów) lub Biblioteki Narodowej (kilkaset tysięcy pozycji!).

Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy o grach hazardowych – tekst ustawy przyjętej przez Sejm i podpisanej przez Prezydenta

• Stare brzmienie art. 27:

Art. 27. Instytucje naukowe i oświatowe mogą, w celach dydaktycznych lub prowadzenia własnych badań, korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz sporządzać w tym celu egzemplarze fragmentów rozpowszechnionego utworu.

• Nowe brzmienie artykułu 27:

Art. 27. 1. Instytucje oświatowe, uczelnie oraz jednostki naukowe w rozumieniu ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki (Dz. U. z 2014 r. poz. 1620 oraz z 2015 r. poz. 249) mogą na potrzeby zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych lub w celu prowadzenia badań naukowych, korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz zwielokrotniać w tym celu rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów.

2. W przypadku publicznego udostępniania utworów w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym korzystanie, o którym mowa w ust. 1, jest dozwolone wyłącznie dla ograniczonego kręgu osób uczących się, nauczających lub prowadzących badania naukowe, zidentyfikowanych przez podmioty wymienione w ust. 1.”

Więcej informacji, jak przestrzegać prawa w NGO, jakie przepisy są ważne dla NGO – znajdziesz w serwisie poradnik.ngo.pl.