Ile jest NGO w Polsce? W której części Polski jest ich najwięcej? Czym zajmują się polskie stowarzyszenia i fundacje? Jaki jest zasięg terytorialny ich działań?
Liczba organizacji pozarządowych w Polsce
Ustalenie wielkości polskiego sektora pozarządowego nie jest proste, co wynika z różnorodnego definiowania w naszym kraju organizacji pozarządowych. Ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie z 2013 roku stosuje szeroką definicję sektora społecznego. Pojęcie organizacji pozarządowej obejmuje w niej wszystkie podmioty, które nie są jednostkami albo organami administracji publicznej oraz których działalność nie jest nastawiona na osiąganie zysku. W takim ujęciu organizacjami pozarządowymi są zatem nie tylko stowarzyszenia zarejestrowane i fundacje, lecz także np. stowarzyszenia zwykłe, koła gospodyń wiejskich, partie polityczne i tworzone przez nie fundacje, związki zawodowe, organizacje pracodawców czy samorządy zawodowe. Tak szeroko rozumiany sektor pozarządowy łączy w sobie wiele różnych podmiotów, które ze względu na odmienne formy prawne działają na różne sposoby. Część z nich może prowadzić działalność gospodarczą, a część nie, nie wszystkie też mogą otrzymywać dotacje czy też uzyskać status organizacji pożytku publicznego.
Największą grupę organizacji pozarządowych w Polsce stanowią stowarzyszenia i fundacje i to one podpadają pod tzw. wąską definicję sektora pozarządowego. Przyjęcie tej zawężonej definicji pozwala na przyjrzenie się podmiotom, które działają na zbliżonych zasadach i stanowią rdzeń sektora pozarządowego. Szczególnym przypadkiem są tu Ochotnicze Straże Pożarne (OSP), które w Polsce mają wprawdzie formę prawną stowarzyszeń, ale ze względu na swoją specyfikę (sposób finansowania OSP jest inny niż większości stowarzyszeń, gdyż każda gmina ma obowiązek ich dotowania) wykraczają poza wąską definicję organizacji pozarządowych.
W tym raporcie będziemy analizować organizacje mieszczące się w wąskiej definicji organizacji pozarządowych, czyli fundacje i stowarzyszenia (z wyłączeniem OSP). Na podstawie oficjalnych rejestrów (REGON, stan na grudzień 2014 roku) ustaliliśmy, że w Polsce jest zarejestrowanych 17 tys. fundacji i 86 tys. stowarzyszeń. Ponad 100 tys. zarejestrowanych w Polsce organizacji nie oznacza, że tyle właśnie prowadzi działalność. Stowarzyszenie Klon/Jawor, realizując badania „Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce”, stara się dotrzeć do jednostek wylosowanych do badań i w ten sposób sprawdzić, jaka część organizacji figurujących w rejestrze faktycznie jest aktywna. Szacujemy, że około 70% zarejestrowanych organizacji rzeczywiście prowadzi działalność. Pozostałe ją zawiesiły bądź zakończyły, jednak nie wyrejestrowały się z REGON-u. Na podstawie tych informacji możemy stwierdzić, że w Polsce faktycznie działa około 70 tys. stowarzyszeń i fundacji i właśnie nich dotyczy poniższy raport.
Geografia sektora pozarządowego
Liczba zarejestrowanych stowarzyszeń i fundacji różni się w zależności od regionu Polski – zdecydowanie najwięcej jest ich na Mazowszu, niemal 20 tys., w tym połowa w samej Warszawie. Po około 10 tys. organizacji jest zarejestrowanych w Wielkopolsce, Małopolsce, na Śląsku oraz na Dolnym Śląsku. Zdecydowanie najmniej stowarzyszeń i fundacji działa w województwie opolskim i podlaskim – po około 3 tys.
Mapa 1. Liczba stowarzyszeń i fundacji (stan na grudzień 2014 roku)
Bezwzględna liczba stowarzyszeń i fundacji w poszczególnych województwach nie odpowiada w pełni na pytanie o regionalne zróżnicowanie wielkości sektora pozarządowego, gdyż duża liczba organizacji w niektórych województwach wynika po prostu ze znacznego zagęszczenia ludności na ich terenie. Z tego względu ciekawych wniosków może dostarczyć zestawienie liczby zarejestrowanych organizacji z liczbą mieszkańców województw. Okazuje się, że tak mierzona obywatelska aktywność jest zdecydowanie największa na Mazowszu, jest też wysoka w województwach: dolnośląskim, warmińsko-mazurskim, zachodniopomorskim i lubelskim, najmniejsza zaś na Śląsku.
Mapa 2. Liczba stowarzyszeń i fundacji na 10 tys. mieszkańców (stan na grudzień 2014 roku)
Demografia sektora pozarządowego
Obserwując przyrost nowych stowarzyszeń i fundacji w ciągu ostatnich pięciu lat, zauważamy, że co roku powstaje około 5 tys. nowych podmiotów. Choć ciągle rejestruje się więcej stowarzyszeń niż fundacji, to zainteresowanie tymi drugimi istotnie wzrasta. Prawdopodobną przyczyną tego stanu rzeczy są rozwiązania prawne, w wyniku których łatwiej jest założyć fundację niż stowarzyszenie.
Wykres 1. Nowo powstające stowarzyszenia i fundacje
Powstawaniu nowych stowarzyszeń i fundacji towarzyszy proces „wymierania” organizacji już istniejących, choć jego skala jest trudna do oszacowania, gdyż na ten temat nie gromadzi się jakichkolwiek informacji. Dopełnieniem danych o nowo powstających organizacjach pozarządowych może być analiza struktury „wieku” sektora pozarządowego – przy uwzględnieniu tylko tych podmiotów, które są aktywne (czyli tych, które w omawianych badaniach zidentyfikowano jako działające).
Już w kilku edycjach naszych badań obserwujmy wzrost odsetka najstarszych organizacji – obecnie stowarzyszenia i fundacje istniejące 11 lub więcej lat stanowią już 43% sektora. Jednocześnie systematycznie zmniejsza się grupa organizacji „najmłodszych”, działających nie więcej niż 5 lat. Przesunięcia w poszczególnych kategoriach wiekowych są niewielkie, jednak ich kierunek wyraźnie wskazuje na proces „krzepnięcia” polskiego sektora pozarządowego.
Organizacje działające w różnych obszarach są zróżnicowane pod względem długości swojego istnienia. Do najmłodszych należy branża zajmująca się rozwojem lokalnym – niemal połowa organizacji (46%) specjalizujących się w tej dziedzinie działają nie dłużej niż 5 lat, a staż przeciętnej organizacji reprezentującej tę branżę wynosi 6 lat. Zbliżoną strukturę „wieku” mają organizacje kulturalne oraz edukacyjne, a ich przeciętny okres działalności to 7 lat. Wyraźnie starsze są organizacje funkcjonujące na polach sportu, turystyki, rekreacji i hobby oraz usług socjalnych i pomocy społecznej; przeciętnie organizacje te prowadzą działalność od 10 lat. Najstarszą branżą jest jednak ochrona zdrowia – ponad połowa organizacji (52%) działających w tym obszarze jest aktywna od 11 lub więcej lat. Tyle też wynosi „wiek” przeciętnej organizacji aktywnej na tym polu – jest to niemal dwukrotnie więcej niż „wiek” przeciętnej organizacji działającej w obszarze rozwoju lokalnego.
Wykres 2. Zróżnicowanie „wieku” organizacji ze względu na branże
Pola działania organizacji
Zagadnienie pól działania organizacji analizujemy dwojako. Z jednej strony przyglądamy się, w jakich branżach w ogóle działają organizacje (wszystkie pola działania organizacji), a z drugiej strony obserwujemy, która z nich jest dla organizacji branżą podstawową (główne pole działania organizacji). Zacznijmy od tych obszarów, które są przez organizacje wskazywane jako najważniejsze.
Zestaw sześciu głównych dziedzin, w których działa sektor pozarządowy w Polsce, od lat nie ulega zmianie. Największą branżą jest „sport, turystyka, rekreacja i hobby” – jest to najważniejsze pole działalności 34% organizacji. Drugą co do wielkości dziedziną jest „edukacja i wychowanie” – 15% stowarzyszeń i fundacji wskazuje ją jako obszar ich specjalizacji. 13% organizacji działa przede wszystkim w zakresie „kultury i sztuki”, 8% uznaje za priorytetową branżę „ochrona zdrowia”, a 7% – branżę „usługi socjalne i pomoc społeczna”. Dla 6% organizacji najważniejsza jest dziedzina „rozwój lokalny”. W naszym raporcie, mówiąc o branżach sektora pozarządowego, będziemy się odwoływali właśnie do tych sześciu głównych dziedzin działalności organizacji.
Podobnie jak przez trzema laty tak i teraz największą branżą polskiego sektora pozarządowego jest „sport, rekreacja, turystyka, hobby”, choć odsetek organizacji specjalizujących się w tej dziedzinie jest o 4 pkt. proc. mniejszy niż trzy lata wcześniej. W 2012 roku drugą w rankingu była branża „kultura i sztuka”. Kurcząc się o 4 pkt. proc, a tym samym powodując załamanie kilkuletniego wzrostowego trendu, dziś zajmuje ona już trzecie miejsce, a drugim co do wielkości obszarem działań organizacji jest „edukacja i wychowanie” (wzrost o 1 pkt. proc. w porównaniu do 2012 roku).
Tabela1. Główne dziedziny działania organizacji
Charakterystyka polskiego sektora pozarządowego jedynie na podstawie głównego obszaru działań jest jednak niepełna, ponieważ organizacje pozarządowe często prowadzą rozbudowaną działalność, nie ograniczając się do jednego tylko obszaru. I tak, jakąkolwiek aktywność związaną ze sportem, turystyką, rekreacją i hobby podejmuje ponad połowa (55%) polskich organizacji. Nieco mniej (53%) działa między innymi na polu edukacji i wychowania, a 35% organizacji jest zaangażowane w działalność kulturalną. Po 21% organizacji jest aktywnych na polu rozwoju lokalnego, usług socjalnych i pomocy społecznej, 20% zajmuje się ochroną zdrowia.
Polskie organizacje pozarządowe działają wielobranżowo. Oznacza to, że będąc aktywne na jakiś polu, podejmują też działania w innym obszarze. 70% stowarzyszeń i fundacji działa na więcej niż jednym polu. W 2012 roku takich organizacji było 55% (zauważmy jednak, że w tegorocznej edycji badań wyróżniono nowe pole – „ratownictwo, bezpieczeństwo, obronność” – co mogło wpłynąć na liczbę wskazywanych przez organizacje pól działania, jednak tylko w przypadku 3% organizacji, które to pole wskazały). Organizacje są przeciętnie aktywne w niemal trzech obszarach, jednak wskaźnik ten jest różny w zależności od podstawowej branży wskazanej przez organizację. Najbardziej wielobranżowe są organizacje, których głównym polem działania jest rozwój lokalny. Aktywność w tej dziedzinie najczęściej łączy się z prowadzeniem projektów edukacyjnych oraz projektów z zakresu kultury i sztuki, nieco mniej organizacji realizuje też zadania z obszaru sportu, turystyki, rekreacji i hobby. Wielobranżowa jest także dziedzina edukacji i wychowania; organizacje wskazujące tę dziedzinę jako podstawowy obszar aktywności często równolegle realizują projekty kulturalne oraz sportowe, rzadziej z kolei podejmują aktywność w zakresie rozwoju lokalnego oraz usług socjalnych. Najsilniej jednobranżowe są organizacje sportowe – średnio wskazujące tylko dwa pola aktywności. Drugą dziedziną ich aktywności jest najczęściej edukacja i wychowanie, zdecydowanie rzadziej kultura i sztuka lub ochrona zdrowia.
Teren działań organizacji
37% organizacji nie wykracza w swoich działaniach poza poziom lokalny – działa na terenie najbliższego sąsiedztwa, gminy bądź powiatu. Regionalny zasięg działalności deklaruje 25% organizacji, działania w skali całego kraju zgłasza nieco więcej organizacji – 28%. Na arenie międzynarodowej jest aktywne 10% organizacji. Zasięg działań organizacji nie zmienił się znacząco w porównaniu do lat poprzednich. Warto jednak pamiętać, że większość organizacji prowadzi równolegle działania na różną skalę. Na przykład działając na poziomie województwa, organizacje są aktywne także na szczeblu gminnym. Kiedy spojrzymy na wszystkie szczeble, na jakich działa dana organizacja, zauważymy pewną różnicę w porównaniu do wcześniejszych edycji badań. Mianowicie, nie zmienia się odsetek organizacji, które działają w skali całej Polski oraz na terenie innych krajów, jednak istotnie zwiększa się odsetek organizacji działających na poziomie najbliższego sąsiedztwa (2015 – 43%, 2012 – 33%), gminy lub powiatu (2015 – 63%, 2012 – 55%) oraz województwa (2015 – 43%, 2012 – 36%). Oznacza to, że organizacje działające na skalę ogólnopolską i międzynarodową coraz częściej schodzą ze swoimi działaniami także na poziom regionalny i lokalny, inaczej mówiąc, są aktywne na coraz większej liczbie szczebli.
Wykres 3. Terytorialny zasięg działalności organizacji pozarządowych (najszerszy teren działań wskazany przez organizacje)
Zasięg działań organizacji jest zróżnicowany ze względu na branże sektora. Lokalny zasięg jest najbardziej charakterystyczny dla organizacji zajmujących się rozwojem lokalnym – dokładnie połowa organizacji z tej branży działa na obszarze nie większym niż powiat. Przede wszystkim lokalnie działają także organizacje sportowe – aktywność 46% z nich nie wykracza poza sąsiedztwo, gminę lub powiat. Z kolei działalność ogólnopolską lub międzynarodową najczęściej podejmują organizacje kulturalne (45%) oraz zajmujące się ochroną zdrowia (42%).
Wykres 4. Terytorialny zasięg działalności organizacji pozarządowych w zależności od branży
Co to jest NGO? Ile jest w Polsce NGO? Czym zajmują się NGO? Dowiesz się w serwisie fakty.ngo.pl.
Badanie zostało zrealizowane w ramach programu Obywatele dla Demokracji, finansowanego z Funduszy EOG, a także z Funduszu Inicjatyw Obywatelskich oraz środków Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności.
