Publicystyka - ngo.pl

Piotr Krośniak słusznie stwierdził, iż „nikt w zasadzie nie interesuje się tym, co w ramach projektów zostało osiągnięte w stosunku do założeń, kontrola merytoryczna ogranicza się do sprawdzenia przez dwoje audytorów wniosku i założeń, a jeżeli w finansach wszystko się zgadza, to projekt uznawany jest za w pełni zrealizowany”. W mediach mowa jest o środkach „wydatkowanych”, „zakontraktowanych”, ale jak to się przekłada na rzeczywistość (i czy w ogóle!) w istocie mało kto mówi.

Receptą na taki stan rzeczy miałoby być opóźnienie płatności do momentu osiągnięcia rezultatu projektu (o tym szczegółowo niżej). Tutaj nasunęło mi się jednak następujące pytanie: czy rezultaty projektów nie są osiągane lub są osiągane w niewystarczającym stopniu (taka jest wymowa artykułu)? Czy też może nie wprowadzają one pożądanej (i chyba zakładanej w Programach i Działaniach) zmiany społecznej? Jeśli mielibyśmy do czynienia z drugą ewentualnością, sprawa byłaby dużo bardziej skomplikowana i nie płacenie za rezultat, a rzetelne diagnozy i ewaluacje ex-ante mogłyby to zmienić.

Na podstawie mojego, a więc jednostkowego, przyznaję, doświadczenia (ale nie ma stosownych badań), mogę powiedzieć, iż rzadko zdarza się, aby w projektach PO KL nie osiągano zakładnych rezultatów. Efekty udaje się osiągnąć, nazwijmy to, uczciwie, lub mówiąc kolokwialnie, dzięki „kombinowaniu”. Aby osiągnąć założone we wniosku wskaźniki i rezultaty beneficjenci czasem stosują różne operacje (być może część z nich wyłącznie na papierze) i „wszystko się zgadza”.

Podczas kontroli merytorycznej i finansowej sprawdzane są odpowiednie dokumenty. Trudno sobie wyobrazić, jak inaczej takie kontrole miałyby przebiegać, nawet gdyby kontrolerów rezultaty ze wszech miar interesowały. Wizje lokalne czy wywiady środowiskowe, ze względu na dużą liczbę realizowanych projektów, nie wchodzą zapewne w rachubę.

Jeśliby zatem przyjąć zasadę płacenia ze efekty (i za stopień ich osiągnięcia, o czym pisze Autor), trzeba by z pewnością zmienić system kontroli. Jestem zdania, że nie udałoby się tutaj bez kolejnych, nowych przepisów, pogłębiających jeszcze bardziej gąszcz biurokracji. Chyba nie tędy droga…

Autor artykułu, który zachęcił mnie do dyskusji, zwrócił uwagę, iż płacenie w momencie osiągnięcia rezultatu oznacza opóźnienie płatności, co dla wielu organizacji może być poważną barierą w realizacji projektów. Rozwiązanie takie przyczyniłoby na pewno do faworyzowania dużych, bogatych organizacji kosztem tych mniejszych. Jasne jest, że taki obrót spraw nie jest korzystny ani pożądany.

Ponadto, jeśliby zagwarantować, jak chce Autor, np. 20% środków na początek realizacji projektu, mielibyśmy do czynienia z sytuacją, w której wnioskodawca otrzymuje pieniądze wcale nie na działania merytoryczne, czyli decydujące o rezultacie! Te 20% musiałby zostać przeznaczone na zarządzanie i na – wszechobecną w projektach UE (ale to kolejny temat) – promocję! Wszystkie pomieszczenia, w których realizowany jest projekt, zostałyby więc poprawnie oznakowane, zatrudnienie trenerów i przeprowadzenie profesjonalnych szkoleń byłoby już jednak wyzwaniem finansowym.

Z płaceniem za efekt wiążą się jednak i inne zagadnienia. Nie wszystkie działania w projekcie są tak samo postrzegane przez poszczególne osoby go realizujące. Perspektywę „całościową” ma (lub powinien mieć) realizator projektu. On zna założenia swego przedsięwzięcia i wie np., że w rezultacie prowadzonych szkoleń co najmniej połowa osób ma podnieść swoje kompetencje zawodowe. Ale jak na to patrzą zatrudnieni trenerzy, eksperci prowadzący szkolenia i warsztaty? Oni po prostu przekazują uczestnikom wiedzę, nie muszą mieć tej szerszej perspektywy. A już na pewno nie mają obowiązku przyjmować owej wydłużonej „perspektywy finansowej” i na wynagrodzenie czekać, aż ich słuchacze znajdą pracę! Trenerom trzeba będzie więc zapłacić po zakończeniu przez nich szkoleń. Problem płynności finansowej zatem wraca.

Piotr Krośniak, mówiąc o płaceniu za rezultaty w projektach UE, stwierdził, iż „ system taki wydaje się być możliwy do zastosowania w wielu przypadkach. Można sobie wyobrazić podobne podejście do projektów z zakresu integracji społecznej oraz edukacji. Pod uwagę mogłyby być brane wyniki na egzaminach, jakie po projekcie osiągnęłaby dana grupa w stosunku do grupy kontrolnej. W przypadku projektów z 7.2.2 rezultatem dla ośrodków wsparcia ekonomii społecznej mogłaby być liczba funkcjonujących co najmniej 12 miesięcy podmiotów ekonomii społecznej lub liczba podmiotów, które osiągnęły płynność finansową.” [podkreślenie moje].

W tym momencie Autor gładko od płacenia za rezultat przechodzi do płacenia za oddziaływanie projektu. Rezultat to efekt projektu osiągany natychmiast po jego zakończeniu, na oddziaływanie zaś trzeba poczekać, rok, dwa, trzy lata. Nie mówię tego po to, aby odwoływać się do niuansów terminologii unijnej, której sama staram się nie stosować, ale po to, aby zwrócić uwagę na praktyczne konsekwencje takiego rozwiązania. Najprościej rzecz ujmując, płacenie za efekty projektu oddalone w czasie od jego zakończenia jest po prostu niemożliwe, nie tylko ze względów „organizacyjnych” (rozciągnięcie płatności w czasie nawet na kilka lat po zakończeniu projektu). O drugim, ważniejszym powodzie powiem niżej, tutaj jeszcze szczegółowe rozważania Autora w tej kwestii: „Wyobraźmy sobie jednak alternatywną sytuację: organizacja składa opisany wyżej wniosek, ale pieniądze dostaje dopiero, gdy np. połowa z deklarowanej grupy znajdzie pracę i utrzyma ją co najmniej przez 12 miesięcy. Dlaczego nie?” Otóż „dlatego nie”, że ewidentnie mowa jest już o płaceniu za coś za co realizator projektu nie może ponosić odpowiedzialności! Rezultatem projektu szkoleniowego skierowanego do bezrobotnych nie jest bowiem „znalezienie pracy przez połowę tej grupy”, ale nabycie kompetencji pozwalających zdobyć pracę, poprawiających sytuację uczestników projektu na rynku pracy. To jest właśnie rezultat projektu! I to – przyznajmy – jest sprawdzane m.in. w różnorodnych testach kompetencji (abstrahuję tu już od ich jakości). Natomiast to, czy przeszkoleni w projekcie bezrobotni pracę znajdą i utrzymają przez co najmniej 12 miesięcy (!) zależy od bardzo wielu, zewnętrznych czynników, na które realizator projektu nie ma i nie może mieć wpływu.

Ten slogan promujący ideę Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki nie może być jedynym argumentem za inwestowaniem pieniędzy unijnych w tzw. projekty miękkie, czyli kierowane bezpośrednio do ludzi. Tymczasem rzeczywiście o rezultatach takich przedsięwzięć wiemy zdecydowanie za mało. Być może nie są one, jak chce Autor, osiągane (w wystarczającym stopniu), być może jednak problem tkwi w tym, że, mimo że udaje się je osiągnąć, nie powodują one oczekiwanych zmian? Na wysunięcie takiego przypuszczenia pozwalają wyniki ewaluacji programów unijnych publikowane np. na stronie www.ewaluacja.gov.pl. Nie odwołując się nawet do tych ekspertyz, wielu z nas ma odczucie, że realizujemy projekty, wydajemy „na czas” unijne pieniądze, a efektów nie widać.

Nie wydaje się, aby powodem było tu tylko „kombinowanie” i osiąganie efektów wyłącznie na papierze, choć takie przypadki bez wątpienia mają miejsce. Poważniejszym problemem jest moim zdaniem, pisanie projektów „pod konkursy”. Takie przedsięwzięcia nie są zakorzenione w realnych potrzebach, a wpisują się reguły podane w dokumentacji konkursowej. Wówczas nie ma znaczenia, czy rezultat osiągniemy naprawdę, czy wyłącznie na papierze, bo nie odnosi się on bezpośrednio do rzeczywistych i istotnych problemów. Projekty są wpisane w logikę interwencji publicznej, ta zaś wyrażona w poszczególnych Programach. Jeśli one opierają się na błędnych założeniach, efekty realizowanych projektów nie będą odpowiadać rzeczywistości, bez względu na to, kiedy się płaci realizatorom projektów.

Prawdziwe bolączki konkretnych środowisk lokalnych przyszli realizatorzy projektów często po raz pierwszy i niestety ostatni wyłaniają na szkoleniu dotyczącym „pisania wniosków”. Rysują wtedy „drzewo problemów” i „drzewo celów”. W drzewie problemów podają te, z którymi borykają się ich społeczności, po czym, bardzo uważnie określają cele – tak, aby były one odpowiedzią na zdefiniowane wcześniej problemy. Na szkoleniach powstają logiczne i potrzebne projekty, wiele z nich nie wytrzymuje niestety jednak zderzenia z „rzeczywistością konkursową”.

Na koniec chciałabym podkreślić, iż nie chodzi mi wyłącznie o skrytykowanie rozwiązania zaproponowanego przez Piotra Krośniaka. Rzeczywiście płacenie za efekt w projektach unijnych uważam za krok w złą stronę, płacenie zaś za oddziaływanie to pomysł zupełnie oderwany od rzeczywistości. Proponowane przez Autora nie tylko rozwiązują problemu, lecz dodatkowo stwarzają nowe. Zastanowienie nad rezultatami i oddziaływaniem realizowanych projektów jest jednak jak najbardziej potrzebne, należy szukać rozwiązań zwiększających tę efektywność, a przede wszystkim stawiać proste i podstawowe pytania. W tym sensie artykuł „Płacenie za rezultat nowym pomysłem na projekty z EFS?” świetnie spełnił swe zadanie, otwierając dyskusję na ten temat.