Opinia EKES w sprawie turystyki socjalnej w Europie (wrzesień 2006)

Sytuacja w turystyce omawiana jest z różnych perspektyw: gospodarczej, społecznej i ochrony środowiska naturalnego, z punktu widzenia istotnego znaczenia turystyki dla całej gospodarki europejskiej oraz dla gospodarek niektórych państw, czy wreszcie jej pozytywnego wkładu w dobrobyt i zatrudnienie w Europie. Wszystkie powyższe czynniki składają się na obraz sektora dysponującego znacznym potencjałem, charakteryzującego się stabilnością i wzrostem. Z drugiej strony zaznacza się również, że turystyka wiąże się z różnymi problemami i zagrożeniami takimi jak: sezonowość, korzystanie, niekiedy nadmierne, z zasobów naturalnych, brak należytego poszanowania dla dziedzictwa kulturowego oraz dla lokalnego otoczenia, jak również obawy związane ze zjawiskiem terroryzmu. Czynniki te sprawiają, że z turystyką wiążą się pewne istotne wyzwania. Do wyzwań tych należy zaliczyć potrzebę zapewnienia powszechnego dostępu do turystyki, jej rzeczywisty wkład w rozwój wielu państw na całym świecie, równowagę w dziedzinie ekologii, stabilne i wartościowe miejsca pracy oraz wkład w pokój na świecie. W przypadku sektora o strategicznym znaczeniu, jakim dla Europy jest turystyka, sprostanie powyższym wyzwaniom jest jednym z warunków powszechnej poprawy jakości życia.

Turystyka socjalna a wyzwania agendy lizbońskiej

Należy zwrócić szczególnie uwagę na wyzwania, jakie stawia przed turystyką socjalną, agenda lizbońska, której strategicznym celem jest uczynienie z Europy najbardziej konkurencyjnej i dynamicznej oraz opartej na wiedzy gospodarki na świecie, zdolnej do systematycznego wzrostu gospodarczego, zapewniającej większą liczbę lepszej jakości miejsc pracy oraz większą spójność społeczną. W tym kontekście niezbędne jest ustalenie, czy turystyka socjalna skutecznie i pozytywnie przyczynia się do realizacji tego celu. EKES jest zdania, że możliwe jest zwiększenie znaczenia turystyki socjalnej i dlatego proponuje pewne rozwiązania, adresowane do różnych podmiotów.

Reklama

Definicja turystyki socjalnej

Według Międzynarodowego Biura Turystyki Socjalnej (BITS) turystyka socjalna oznacza „wszelkie koncepcje i zjawiska związane z udziałem w turystyce grup społecznych o niskich dochodach, możliwym dzięki dokładnie określonym instrumentom socjalnym”. BITS pracuje obecnie nad zmianą tej definicji, tak aby wskazywała na wkład turystyki w rozwój oraz w solidarność społeczną. Komisja Europejska uważa, że turystyka socjalna to działalność organizowana w niektórych państwach przez stowarzyszenia, spółdzielnie i związki zawodowe, której celem jest zapewnienie możliwości podróżowania jak największej liczbie osób, a w szczególności osobom należącym do najmniej uprzywilejowanych grup społeczeństwa.

Zdaniem EKES-u żadna z tych definicji nie jest wystarczająco precyzyjna, jednakże, uznaje, że większe znaczenie od ustalenia takiej definicji ma określenie charakterystycznych przejawów turystyki socjalnej. W związku z tym EKES stwierdza, że przez turystykę socjalną można rozumieć wszelką działalność spełniającą trzy poniższe warunki:

sytuacja życiowa całkowicie lub częściowo uniemożliwia korzystanie w pełni z prawa do turystyki (może to wynikać z przyczyn gospodarczych, niepełnosprawności fizycznej lub umysłowej, izolacji poszczególnych osób lub całych rodzin, ograniczonej mobilności czy trudności związanych z położeniem geograficznym);
określone podmioty podejmują działania na rzecz likwidacji lub ograniczenia barier uniemożliwiających zainteresowanym osobom korzystanie z turystyki;
powyższe działania są skuteczne i faktycznie umożliwiają określonej grupie osób udział w turystyce w sposób zgodny z zasadami zrównoważonego rozwoju, dostępności i solidarności.

Historia turystyki socjalnej

Chociaż nie jest jasne, w jaki sposób doszło do ukształtowania turystyki socjalnej w jej obecnej formie, początków tego zjawiska można doszukiwać się w organizacjach powstałych w pierwszych latach XX wieku i specjalizujących się w organizacji obozów sportowych w górach oraz w obozach wakacyjnych dla dzieci pochodzących z mniej uprzywilejowanych rodzin, które zaczęto organizować w Szwajcarii i we Francji. Po II wojnie światowej w organizowanie pierwszych form turystyki socjalnej zaczęły włączać się władze publiczne. Niektóre państwa europejskie (Francja, Włochy, Portugalia i Hiszpania) same organizowały turystykę socjalną, podczas gdy inne (Wielka Brytania, Holandia) przyjęły politykę nieinterwencji w tym zakresie. W latach 50-tych i 60-tych ubiegłego wieku działania na rzecz wspierania turystyki socjalnej nabrały prawdziwego rozmachu; doszło też do powołania szeregu organizacji, stowarzyszeń oraz organów koordynujących, w tym Międzynarodowego Biura Turystyki Socjalnej (BITS) z siedzibą w Brukseli.

Podstawy turystyki socjalnej

Według BITS turystyka socjalna opiera się na pięciu kryteriach:

1. Prawo większości do udziału w turystyce. Obecnie liczba osób udających się na wakacje znacznie wzrosła w wyniku upowszechnienia się turystyki jako takiej w całym społeczeństwie, nadal jednak istnieją grupy, które z różnych powodów nie mogą korzystać z wyjazdów wakacyjnych. Istnieją wątpliwości, czy władze publiczne mogą i powinny przeznaczać środki publiczne na zagwarantowanie prawa do turystyki lub wyjazdów wakacyjnych. Poszczególne państwa podejmują w tej kwestii różne działania: niektóre z nich angażują się bardziej z przyczyn społecznych, podczas gdy inne są mniej aktywne w rozwiązywaniu tych problemów.

2. Wkład turystyki socjalnej w integrację społeczną. Turystyka w istotny sposób przyczynia się do integracji społecznej oraz ułatwia kontakt z innymi kulturami, miejscami, zwyczajami, a w szczególności z ludźmi. W przypadku UE turystyka socjalna może stanowić skuteczny instrument w procesie kształtowania Europy obywatelskiej.

3. Tworzenie struktur zrównoważonej turystyki. Turystyka socjalna, w której większe znaczenie mają warunki socjalne niż czynniki gospodarcze, może przyczynić się do powstania lub odnowy miejscowości turystycznych, spełniając równocześnie kryteria turystyki zrównoważonej pod względem gospodarczym, społecznym oraz ekologicznym. Jeżeli przyjąć, że zrównoważony charakter rozwoju polega na odpowiednim wyważeniu różnych aspektów ludzkiej działalności, turystykę socjalną należałoby uznać za narzędzie zrównoważonego rozwoju w wielu słabiej rozwiniętych państwach, w których turystyka postrzegana jest jako ten rodzaj działalności gospodarczej, który może je wydobyć z ubóstwa.

4. Wkład w zatrudnienie i rozwój gospodarczy. Turystyka przypuszczalnie już teraz posiada, a w przyszłości z pewnością wzmocni jeszcze swą pozycję najsilniejszego sektora gospodarczego na świecie oraz jednego z sektorów wnoszących największy wkład w zatrudnienie, rozwój, dobrobyt oraz jakość życia w regionach, w których jest uprawiana. Mimo że turystyka socjalna przyczynia się do tej ważnej pozycji ekonomicznej, jej organizatorzy nie są jeszcze w pełni świadomi związanych z nią możliwości, jej znaczenia dla gospodarki, ani też możliwości opierania się przy wyborze miejsca wyjazdu na kryterium zrównoważonego rozwoju.

5. Wkład turystyki socjalnej w globalny rozwój. Warunki niezbędne do rozwoju turystyki socjalnej odpowiadają warunkom, jakie należy spełnić, by dla danego regionu i jego mieszkańców turystyka stała się siłą napędową rozwoju. Wiele międzynarodowych instytucji wskazuje na zalety turystyki jako skutecznego antidotum przeciwko wojnom i wszelkiego rodzaju klęskom.

Zarządzanie turystyką socjalną oraz jej zasady i warunki

Należy przeanalizować czynniki i kryteria charakteryzujące turystykę socjalną oraz metody zarządzania nią, co pozwoli na wyróżnienie aspektów, które można zaliczyć do sfery socjalnej i tych, które pozostają poza jej zakresem. Zdaniem BITS możliwe jest wyznaczenie pewnych kryteriów określających ogólną koncepcję turystyki:

podstawowym celem powinno być zwiększenie dostępu do turystyki dla wszystkich grup, lub jednej konkretnej grupy, mających trudności z dostępem do turystyki;
powinna ona być otwarta na bardzo różnych odbiorców;
konieczne jest poprawne określenie grup, do których adresowana jest działalność: kategorii społecznych i wiekowych czy też osób niepełnosprawnych, przestrzegając przy tym zawsze kryterium niedyskryminacji;
należy włączyć inicjatywy i cele o charakterze humanistycznym, edukacyjnym, kulturalnym oraz ogólnie cele związane z rozwojem osobistym;
turystyka powinna charakteryzować się przejrzystością w zakresie gospodarczych aspektów działalności, przy czym zyski powinny zostać ograniczone do poziomu niezbędnego do realizacji celów socjalnych;
produkty turystyki powinny przynosić również wartość pozafinansową;
należy dążyć do trwałego włączenia działalności turystycznej w ramy lokalnego otoczenia;
zarządzanie zasobami ludzkimi powinno odbywać się w sposób sprzyjający czerpaniu satysfakcji z pracy i integracji.

Turystyka socjalna a dochodowość przedsiębiorstw

Turystyka socjalna jest słusznie uznawana za działalność o charakterze gospodarczym i dlatego powinny w niej obowiązywać podstawowe zasady rentowności inwestycji oraz zysków niezbędnych do realizacji i osiągania jej podstawowych celów.

Korzyści społeczne płynące z turystyki

Chociaż turystyka socjalna jest rodzajem działalności gospodarczej, ma także wyraźny wymiar społeczny, przynosząc korzyści w tej dziedzinie. Turyści odnoszą korzyści z wakacji, pracownicy zatrudnieni w turystyce – ze swej pracy, przy czym zyskuje także całe społeczeństwo. W przypadku UE turystyka socjalna ma i z pewnością będzie miała coraz większy wpływ na kształtowanie Europy obywatelskiej.

Koncepcje i wizje turystyki socjalnej w Europie

Turystyka socjalna jest dziś różnie pojmowana w poszczególnych państwach członkowskich UE, opracowujących programy turystyki socjalnej, przy czym we wszystkich tych koncepcjach dają się wyróżnić trzy elementy wspólne:

rzeczywiste dysponowanie wolnym czasem na wyjazd wakacyjny,
możliwość sfinansowania wyjazdu,
istnienie kanałów, struktur lub instrumentów umożliwiających praktyczną realizację tych praw.

W związku z tym do turystyki socjalnej należałoby zaliczyć całość wyjazdów organizowanych przez związki zawodowe, wyjazdy rodzinne, wyjazdy w celach religijnych, wyjazdy organizowane przez firmy dla swoich pracowników, wyjazdy organizowane przez instytucje publiczne, wyjazdy dla osób niepełnosprawnych, ludzi młodych lub osób w podeszłym wieku.

Podmioty zaangażowane w turystykę socjalną i ich rola

Instytucje europejskie

Instytucje europejskie wykazują coraz większe zainteresowanie turystyką socjalną. W szczególności rola Komisji Europejskiej polega na krzewieniu nowych doświadczeń w poszczególnych państwach oraz ustanowieniu kontaktów między osobami pragnącymi współpracować w realizacji inicjatyw o charakterze ponadnarodowym. Wydaje się natomiast, że nie obejmuje ona obecnie pełnienia funkcji ogólnego koordynatora inicjatyw w zakresie turystyki socjalnej na szczeblu UE, co w obliczu faktu, że ok. 40% obywateli UE w ogóle nie uczestniczy w turystyce, powinno ulec zmianie.

Rządy państw członkowskich

Stopień zaangażowania rządów państw członkowskich w działania dotyczące turystyki socjalnej jest bardzo zróżnicowany ze względu na czynniki historyczne, ideologiczne i społeczne. W niektórych państwach rządy krajowe, regionalne lub lokalne udzielają istotnego finansowego wsparcia dla tej działalności. Środki te często przeznaczane są na rzecz konkretnych grup: ludzi młodych, osób w podeszłym wieku, osób niepełnosprawnych czy mniej uprzywilejowanych itd.

Pracodawcy

Należy zwrócić uwagę na takie inicjatywy jak bony wczasowe, w ramach których pracodawcy współfinansują działania zapewniające pracownikom możliwości wakacyjnego wyjazdu. Inicjatywą godną uwagi jest hiszpańskie przedsiębiorstwo zrzeszające duże firmy turystyczne Świat seniora – które pierwotnie miało zarządzać programem turystyki socjalnej Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej, po czym rozszerzyło swoją działalność i zakres socjalny, oferując specjalistyczne produkty turystyczne przeznaczone dla osób w podeszłym wieku. Społeczny charakter tej działalności nie stanowi przeszkody dla jej konkurencyjności.

Pracownicy

Związki zawodowe już od początku istnienia zjawiska turystyki socjalnej bardzo aktywnie angażowały się w działalność turystyczną w celu zapewnienia korzyści swoim członkom. Udział ten polegał zarówno na wspieraniu budowy infrastruktury materialnej, kompleksów wakacyjnych, domów wypoczynkowych, jak i świadczenia specjalistycznych usług. Doświadczenia i poziom zaangażowania różnią się w poszczególnych państwach, jednak prawie w każdym z nich istnieje jakaś forma turystyki socjalnej prowadzonej przez związki zawodowe.

Wyspecjalizowane stowarzyszenia

Przykładem takich stowarzyszeń są spółdzielnie konsumenckie, które w niektórych państwach (Włochy i Wielka Brytania) dysponują rozległą siecią agencji zajmujących się organizacją turystyki socjalnej. Warto wspomnieć zwłaszcza o organizacjach młodzieżowych i ekologicznych działających w tym obszarze.

Grupy zaangażowane bezpośrednio lub pośrednio w turystykę socjalną

Najwyraźniej to sami beneficjenci pełnią rolę najważniejszych uczestników różnych programów i działań w dziedzinie turystyki socjalnej. Także społeczności lokalne, na których terenie uprawiana jest turystyka socjalna, odnoszą korzyści związane z zatrudnieniem, działalnością gospodarczą i rozwojem.

Obecny stan turystyki socjalnej w Europie

Podstawy teoretyczne, legislacyjne i planistyczne

W Europie ramy teoretyczne, legislacyjne i planistyczne w dziedzinie turystyki socjalnej nie są obecnie zbyt rozbudowane, jednakże opracowano szereg analiz i sprawozdań mających na celu sporządzenie wykazu różnorodnych przykładów turystyki socjalnej istniejących w Europie, jak np.:

Francuska Krajowa Agencja ds. Bonów Wakacyjnych (ANCV) odnotowała w 2005 r. obroty na poziomie ok. 1 mld EUR. Agencja powstała w 1982 r. jako organ publiczny o charakterze przemysłowo-handlowym i po przeszło 23 latach działalności pozostaje użytecznym instrumentem polityki społecznej w dziedzinie turystyki. Agencja realizuje trzy cele: ułatwianie jak największej liczbie osób, a szczególnie osobom o niskich dochodach, wyjazdu na wakacje; zapewnianie swobody wyboru dzięki rozległej sieci specjalistów w dziedzinie turystyki, potrafiących skutecznie zaspokoić wszelkie potrzeby oraz współpraca na rzecz rozwoju turystyki, przyczyniająca się do jej bardziej równomiernego rozłożenia w poszczególnych regionach. Bony wakacyjne przekazywane są corocznie ok. 2,5 mln osób, a korzyści z nich odnosi ok. 7 mln wyjeżdżających. ANCV dysponuje siecią ponad 21000 organizacji stowarzyszonych, uczestniczących w finansowaniu jej działalności, a w świadczenie usług zaangażowanych jest ok. 135000 pracowników z branży turystyki i wypoczynku. Programy realizowane przez agencję pomagają stworzyć możliwość wyjazdu na wakacje dla grup mniej uprzywilejowanych, grup osób niepełnosprawnych, ludzi młodych itd., zapewniając granty wakacyjne o łącznej wartości ok. 4,5 mln EUR.

Podobne cele przyświecają realizowanemu w Hiszpanii programowi turystyki socjalnej IMSERSO. Corocznie program pomaga wyjechać poza sezonem wakacyjnym ponad 1 mln osób, w szczególności osobom starszym, na zorganizowane, grupowe wycieczki. Każdego roku Hiszpania przeznacza na realizację programu ok. 75 mln EUR z budżetu państwa, jednakże dzięki różnym mechanizmom podatkowym (VAT, podatek od działalności handlowej i gospodarczej, podatek od dochodów osób prawnych i fizycznych), zwiększonym dochodom ze składek na zabezpieczenie społeczne oraz dzięki oszczędnościom w wydatkach na zasiłki dla bezrobotnych, program ten jest wysoce dochodowy, przynosząc zysk w kwocie ok. 125 mln EUR. Każde 1 EUR zainwestowane w realizację programu przynosi 1,7 EUR zysku. Szacuje się, że program pozwala na zatrudnienie ok. 10000 pracowników, którzy w przeciwnym wypadku byliby zatrudniani wyłącznie w sezonie turystycznym.

W Europie istnieją także inne dobre przykłady, być może realizowane w bardziej ograniczonym zakresie i skierowane do węższej grupy odbiorców, ale równie cenne. Można tutaj podać przykład Publicznej Platformy Reprezentacji Osób Niepełnosprawnych Fizycznie, której działalność koncentruje się na konkretnej grupie, jednak która z powodzeniem organizuje dla niej wyjazdy wakacyjne. Z innego punktu widzenia za bardzo interesującą i godną uwagi należy uznać również wspólną inicjatywę trzech organizacji: z Wielkiej Brytanii (Family Holiday Association), Belgii (Toerisme Vlaanderen) i Francji (Vacances Ouvertes), które prowadzą skoordynowane działania na rzecz zapewnienia w tych trzech państwach turystyki dla wszystkich.

Także na szczeblu regionalnym rząd Andaluzji (Hiszpania) rozwija program Residencias de Tiempo Libre (domy wypoczynkowe) oraz program Conoce tu Costa (poznaj swoje wybrzeże), w ramach których organy administracji regionalnej i lokalnej współpracują na rzecz udziału osób starszych w imprezach turystycznych na terenie wyżej wymienionej wspólnoty autonomicznej. Tematyka turystyki socjalnej poruszana jest szerzej na portalu turystycznym Unii Europejskiej, www.visiteurope.com .

W kierunku europejskiej platformy turystyki socjalnej

W celu zwiększenia roli turystyki socjalnej, EKES uważa, że pożyteczna byłaby Europejska platforma w dziedzinie turystyki socjalnej. Mogłaby ona posłużyć m.in. do:

upowszechnienia i poszerzenia zakresu istniejących programów oraz liczby osób korzystających z turystyki socjalnej w całej Europie;
wykorzystania międzynarodowego wymiaru istniejących programów poprzez realizację programów współpracy dwustronnej i wielostronnej;
wspierania stopniowej realizacji ogólnoeuropejskiej turystyki socjalnej, w której uczestniczyć będzie jak największa liczba państw.

Do potencjalnych uczestników można by zaliczyć organizacje, które zarządzają obecnie programami turystyki socjalnej w różnych państwach; organizacje związkowe i spółdzielnie zainteresowane realizacją programu; pracodawcy z jak najszerzej rozumianej branży turystycznej, zainteresowani poprawą rentowności swoich przedsiębiorstw w sposób trwały; władze krajowe, regionalne i lokalne; Unia Europejska i jej instytucje oraz organizacje turystyki socjalnej.

Zalecenia EKES

W odniesieniu do szerokiego kręgu pracowników zaangażowanych w zarządzanie różnymi programami turystyki socjalnej należy zachęcać ich do doskonalenia oferowanych produktów i usług, do inwestycji w poprawę infrastruktury oraz do innowacji w zakresie oferowanych produktów, zwłaszcza tych, które mają charakter międzynarodowy. Koordynacja programów oraz stowarzyszenia odpowiedzialnych organizacji stanowią dobrą metodę wprowadzania udoskonaleń i wymiany doświadczeń.

W odniesieniu do przedsiębiorstw z branży turystycznej EKES zaleca ich pełne zaangażowanie w programy turystyki socjalnej. Turystyka socjalna jest nośnikiem wartości zgodnych z zasadami dobrego zarządzania, konkurencyjności i dochodowości w perspektywie krótkoterminowej, a przede wszystkim w perspektywie średnio- i długoterminowej, oraz pozwala na zapewnienie zatrudnienia wielu pracownikom przez cały rok.

W odniesieniu do władz oraz instytucji krajowych, regionalnych i lokalnych, EKES pragnie zachęcić je do ustanawiania programów turystyki socjalnej ze względu na płynące z nich korzyści społeczne i gospodarcze.

EKES zaleca instytucjom europejskim, by pamiętały o tym, że turystyka socjalna jest rodzajem działalności, łączącej cele z dziedziny turystyki i polityki społecznej. Pobudzanie do działania, koordynacja techniczna, upowszechnianie doświadczeń oraz stworzenie forum umożliwiającego zawieranie międzynarodowych umów należą do zadań, które Komisja Europejska może realizować w oparciu o własne zasoby, poprzez Dział Turystyki, w celu ustanowienia efektywnej europejskiej platformy turystyki socjalnej.

Parlament Europejski, ze względu na swoje znaczenie polityczne, społeczne i gospodarcze, powinien podejmować inicjatywy na rzecz debaty i rozwiązań zachęcających do rozwijania turystyki socjalnej w Europie.

Publicystyka - ngo.pl

Opinia EKES w sprawie turystyki socjalnej w Europie (wrzesień 2006)

Tagi

Komentarze