Publicystyka - ngo.pl

Europa musi stawić czoła wyzwaniom, które wymagają rozwiązań łączących w sobie troskę o dobrobyt gospodarczy i społeczny. Propagowanie przedsiębiorczości społecznej i przedsiębiorstw społecznych, zwłaszcza w obecnej trudnej sytuacji gospodarczej, umożliwi wykorzystanie zarówno ich potencjału wzrostu, jak i wnoszonej przez nie wartości dodanej na płaszczyźnie społecznej. Aby wykorzystać ten potencjał, trzeba opracować i wdrożyć wszechstronne ramy polityczne uwzględniające szeroki zakres zainteresowanych podmiotów ze wszystkich segmentów społeczeństwa (społeczeństwa obywatelskiego, sektora prywatnego, publicznego) na wszystkich szczeblach (lokalnym, regionalnym, krajowym i europejskim).

Przedsiębiorczość społeczna i przedsiębiorstwa społeczne to zjawiska obejmujące wiele różnorodnych pojęć, które uwzględniają różne podmioty i różne warunki na poziomie państw członkowskich. Tytuł niniejszej opinii brzmi „Przedsiębiorczość społeczna i przedsiębiorstwa społeczne” („Social entrepreneurship and social enterprise”). Zdaniem EKES-u w tekście powinien być stosowany szerszy termin – „przedsiębiorstwa społeczne” (obejmujący ideę przedsiębiorczości społecznej), ponieważ potrzebne są działania dotyczące wszystkich etapów cyklu istnienia przedsiębiorstwa społecznego.

Celem niniejszej opinii rozpoznawczej jest wskazanie dziedzin priorytetowych, aby stworzyć otoczenie sprzyjające przedsiębiorstwom społecznym w Europie.

Zróżnicowane tradycje językowe i kulturowe doprowadziły do pojawienia się różnych znaczeń pojęcia przedsiębiorstwa społecznego.

EKES dostrzega potrzebę opracowania jasnej definicji, tak by wysiłki mogły być wyraźnie ukierunkowane, ale zamiast definicji sensu stricto proponuje opis oparty na wspólnych cechach, takich jak:

• ukierunkowanie głównie na cele społeczne, a nie na zysk, przynoszenie korzyści społecznych całemu społeczeństwu lub jego członkom;
• charakter  w przeważającej mierze niekomercyjny, przy czym nadwyżki ulegają zasadniczo reinwestycji, a nie są rozprowadzane wśród prywatnych udziałowców czy też właścicieli;
• duża różnorodność form i modeli prawnych: np. spółdzielnie, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, stowarzyszenia wolontariatu, fundacje, przedsiębiorstwa komercyjne lub niekomercyjne; częste łączenie różnych form prawnych, a czasami zmiany formy stosownie do potrzeb;
• bycie podmiotem gospodarczym wytwarzającym towary i usługi (często świadczone w interesie ogólnym), których istotnym elementem jest częstokroć innowacja społeczna;
• działanie w postaci niezależnych podmiotów, w wypadku których istotne są partycypacja i współdecydowanie (pracowników, użytkowników, członków), dobre rządy i demokracja (albo przedstawicielska, albo otwarta);
• przeważnie wywodzenie się z organizacji społeczeństwa obywatelskiego lub powiązanie z taką organizacją.

Przedsiębiorstwa społeczne wnoszą istotny wkład na rzecz społeczeństwa i są kluczowym elementem europejskiego modelu społecznego. Przyczyniają się do realizacji celów strategii „Europa 2020”, tworząc miejsca pracy, opracowując innowacyjne rozwiązania pozwalające spełnić publiczne potrzeby oraz budując spójność społeczną, włączenie społeczne i aktywność obywatelską. Odgrywają szczególną rolę w promowaniu uczestnictwa kobiet, osób starszych, młodzieży, osób wywodzących się z mniejszości i migrantów. Trzeba także zauważyć, że wiele przedsiębiorstw społecznych to MŚP, często wywodzące się z gospodarki społecznej, i że wiele z nich działa w dziedzinie integracji na rynku pracy

Cechy te trzeba uwzględnić w bieżących pracach Komisji dotyczących struktur prawnych dla gospodarki społecznej, tak by zapewnić ujęcie wszystkich form przedsiębiorstw społecznych. Komisja powinna także rozważyć przeprowadzenie badania nt. nowych form prawnych i inicjatyw legislacyjnych – które pojawiły się w niektórych państwach członkowskich w odniesieniu do przedsiębiorstw społecznych – w celu oceny ich użyteczności.

Publiczne strategie na rzecz rozwoju i wzrostu przedsiębiorstw są powiązane z wieloma dziedzinami polityki, takimi jak konkurencja, rynek wewnętrzny, finanse i innowacje. Publiczne inicjatywy mające ułatwić zakładanie przedsiębiorstw i ich działalność muszą obejmować przedsiębiorstwa społeczne na równych zasadach z innymi formami przedsiębiorstw, zarówno na poziomie państw członkowskich, jak i UE, uwzględniając przy tym szczególne cechy tych przedsiębiorstw.

Przedsiębiorstwa społeczne mają często charakter lokalny, a rozwój nie zawsze je interesuje i nie zawsze jest ich priorytetem. Zamiast konkurować czy rozszerzać swój model działania, często wolą one inne podejście do wzrostu. Trzeba to wziąć pod uwagę, rozważając transgraniczne inicjatywy dotyczące przedsiębiorczości społecznej. UE i państwa członkowskie powinny finansować i wspierać tworzenie forów, wymiany praktykantów, „obozy innowacji społecznej” i sieci franczyzy społecznej, które mogą być lepszym sposobem zachęcenia do nowych pomysłów oraz współpracy transgranicznej.

Lepszy dostęp do kapitału zarówno przy zakładaniu przedsiębiorstw, jak również w okresie ich rozwoju, to priorytet dla przedsiębiorstw społecznych. Obecnie brakuje instrumentów finansowych, które byłyby opracowywane specjalnie z myślą o przedsiębiorstwach społecznych, pomimo dużego zainteresowania współpracą zarówno ze strony instytucji finansowych, jak i przedsiębiorstw społecznych. Na szczeblu lokalnym i krajowym powstaje szereg nowatorskich instrumentów finansowych. Komisja powinna przystąpić do gromadzenia i rozpowszechniania sprawdzonych rozwiązań będących motorem tych innowacyjnych inicjatyw oraz wiedzy fachowej istniejącej w państwach członkowskich, by ożywić inwestycje społeczne w przedsiębiorstwa społeczne w Europie. Komisja powinna przy tym pamiętać o kwestiach przedstawionych poniżej.

Przedsiębiorstwa społeczne, ze względu na swe specyficzne cechy i różnorodne formy prawne, potrzebują innego rodzaju instrumentów finansowania niż pozostałe rodzaje przedsiębiorstw. Specjalnie dostosowana forma kapitału hybrydowego, obejmująca elementy dotacji, kapitału własnego i kapitału obcego, lepiej odpowiada potrzebom przedsiębiorstw społecznych w całym cyklu ich istnienia. Kapitał hybrydowy łączy element dotacji (dotacji publicznych, funduszy dobroczynnych, datków) z kapitałem własnym i instrumentami podziału długu/ryzyka. Instrumenty finansowania o charakterze kapitału hybrydowego obejmują dotacje podlegające zwrotowi, pożyczki umarzalne, dotacje zamienne i umowy o podziale dochodów. Kapitał hybrydowy opiera się często na ścisłym powiązaniu kapitału publicznego i prywatnego.

Trzeba również zastanowić się nad wprowadzeniem pośredników ukierunkowanych specjalnie na przedsiębiorstwa społeczne. Odgrywają oni kluczową rolę w zbliżaniu przedsiębiorstw społecznych i inwestorów, udzielając informacji na temat kapitału i go dostarczając, a także oferując porady i wsparcie. Jest wiele ciekawych przykładów, które warto przeanalizować bardziej szczegółowo.

Komisja powinna również zwrócić uwagę na to, że w sektorze finansowym pojawiły się różne rodzaje publicznych inwestycji społecznych oraz inne inicjatywy (banki spółdzielcze, banki społeczne i banki komercyjne z programem społecznym) czy nowatorskie instrumenty, takie jak obligacje społeczne (ang. social impact bonds). Wsparcie tych inicjatyw jest szczególnie istotne w obecnych czasach malejącego finansowania publicznego.

Komisja musi zadbać o to, by ramy prawne UE (np. zasady pomocy państwa) wspierały tworzenie tych nowych instrumentów finansowych, a nie je utrudniały.

W następnym okresie programowania funduszy strukturalnych trzeba jednoznacznie uwzględnić programy na rzecz zakładania i rozwoju przedsiębiorstw społecznych. Finansowanie musi być dostępne przez dłuższy okres, aby zapewnić utrzymanie wsparcia na trudnym etapie rozpoczynania działalności. Aby można było wspierać przedsiębiorstwa społeczne z funduszy strukturalnych, Komisja powinna także zapewnić wskazówki co do dobrych praktyk z zakresu łączenia i skutecznego wykorzystywania instrumentów finansowych pochodzących z różnych źródeł.

Przedsiębiorstwa społeczne często wytwarzają towary i usługi świadczone w interesie ogólnym, które są finansowane głównie ze środków publicznych. W praktyce obecne ramy prawne są często korzystne dla dużych podmiotów prywatnych o wysokiej kapitalizacji. Trzeba opracować nowe instrumenty prawne lub zmodyfikować istniejące tak, by były lepiej dostosowane do potrzeb przedsiębiorstw społecznych. Komisja powinna zapoczątkować ogólnounijną analizę porównującą podejścia do finansowania publicznego, które są szczególnie korzystne dla przedsiębiorczości społecznej.

EKES uważa, że musi wzrosnąć udział MŚP, w tym przedsiębiorstw społecznych, w zamówieniach publicznych. Kluczowe znaczenie ma zapewnienie wszystkim podmiotom równego dostępu do zamówień publicznych. Zamówienia publiczne trzeba uczynić mniej skomplikowanymi dzięki uproszczeniu procedur administracyjnych. Komisja odgrywa tu kluczową rolę poprzez gromadzenie i rozpowszechnianie informacji o skutecznych i prostych modelach zamówień publicznych dla przedsiębiorstw społecznych.

W opinii w sprawie zamówień publicznych EKES wskazał również na wagę aspektów związanych z innowacją, ochroną środowiska i kwestiami społecznymi w zamówieniach publicznych. Pierwszoplanowe znaczenie w tym kontekście ma przewodnik Komisji pt. „Buying Social”, w którym pokazano sposoby uwzględniania kwestii społecznych i ekologicznych w zamówieniach publicznych i który należy w większym stopniu rozpowszechnić. Komisja powinna również podjąć działania, aby zachęcać do przetargów, w których uwzględnia się aspekty społeczne, i oszacować częstotliwość ich występowania.

Komisja powinna zająć się kwestią nadmiernie rygorystycznego wdrażania przepisów dotyczących zamówień publicznych, które ma miejsce w niektórych państwach członkowskich, i szerzyć wiedzę na temat innych, bardziej odpowiednich i innowacyjnych instrumentów finansowania ze środków publicznych.

Zasady pomocy państwa często stanowią problem dla przedsiębiorstw społecznych. EKES popiera nowe, bardziej zróżnicowane i proporcjonalne podejście, potrzebę uwzględnienia nie tylko kryteriów gospodarczych, lecz również aspektów społecznych, terytorialnych i ekologicznych, a także mierzenia efektywności z punktu widzenia jakości, wyników i zgodności z zasadami zrównoważonego rozwoju. W obecnych staraniach na rzecz uproszczenia i wyjaśnienia zasad pomocy państwa trzeba zatem uwzględniać to, w jaki sposób jakikolwiek przegląd tych zasad wpłynie na przedsiębiorstwa społeczne. Istotne jest również podkreślenie znaczenia już istniejących wyłączeń z tych zasad.

W przeglądzie zasad pomocy państwa Komisja powinna rozważyć objęcie wyłączeniami wszystkich usług socjalnych świadczonych w interesie ogólnym lub zwolnienie z obowiązku zgłaszania w przypadku wszystkich usług publicznych na małą skalę i niektórych usług socjalnych. Niepewność i dodatkowe obciążenia administracyjne związane ze spełnieniem wymogów pomocy państwa mogą zniechęcić inwestorów prywatnych i urzędników odpowiedzialnych za zamówienia publiczne do współpracy z przedsiębiorstwami społecznymi. Wyłączenia mogą zachęcić do innowacji i zakładania nowych przedsiębiorstw. Niemniej inicjatywa ta powinna nadal zawierać mechanizm przeciwdziałania korupcji.

Przedsiębiorstwa społeczne mają różne formy prawne i w związku z tym często podlegają różnym zasadom i warunkom dotyczącym opodatkowania. Ze względu na swe cele społeczne i ograniczony lub limitowany podział zysków przedsiębiorstwa społeczne korzystają w niektórych państwach członkowskich ze znacznych obniżek podatków i innych ulg podatkowych. Konieczne jest ich przeanalizowanie i rozpowszechnienie, tak by zachęcić do rozwoju odpowiednich zasad dla przedsiębiorstw społecznych, niezależnie od ich formy prawnej.

Przedsiębiorstwa społeczne potrzebują dostępu do specjalnie opracowywanych programów wsparcia na rzecz rozwoju. Inicjatywy związane z tworzeniem ośrodków zapewniających wsparcie w zakresie przedsiębiorczości, miejsca pracy i mentoring okazały się skuteczne na etapie zakładania przedsiębiorstw, podobnie jak programy szkoleniowe sieci przedsiębiorstw społecznych. Szczególną uwagę należy zwrócić na programy gotowości inwestycyjnej. Trzeba zachęcać do tworzenia i upowszechniania tego rodzaju programów wsparcia.

Należy podjąć starania w celu wsparcia następnego pokolenia przedsiębiorców społecznych. Trzeba zachęcać do przedsiębiorczości społecznej w ramach edukacji formalnej, nieformalnej i pozaformalnej. Państwa członkowskie powinny dzielić się doświadczeniem w zakresie specjalnych szkoleń dla przedsiębiorstw społecznych.

Komisja i państwa członkowskie powinny wspierać uznane podmioty i sieci przedsiębiorstw społecznych, a także z nimi współpracować. Przedsiębiorstwa społeczne często wywodzą się z sektora wolontariatu czy z gospodarki społecznej. Stanowią one doskonały kanał dotarcia do przedsiębiorców i przedsiębiorstw społecznych.

Przedsiębiorstwa społeczne muszą być bardziej widoczne i postrzegane jako istotna część życia społeczeństwa. Komisja powinna rozważyć stworzenie europejskiego oznakowania dla przedsiębiorstw społecznych, które zwiększyłoby świadomość ich istnienia i uznanie dla nich, a także pomogłoby wzbudzić zaufanie i zwiększyć popyt. Pierwszym krokiem powinno być badanie zainicjowane przez Komisję i przeprowadzone we współpracy z przedsiębiorstwami społecznymi, które dotyczyłoby istniejących znaków i innych systemów certyfikacji już istniejących w wielu państwach członkowskich.

W badaniach i polityce przedsiębiorczość często utożsamiana jest z działalnością prywatnych przedsiębiorstw nastawionych na przynoszenie zysków. Należy zatem podjąć starania w celu stałego włączenia przedsiębiorstw społecznych do programów na rzecz badań, innowacji i rozwoju.

Na szczeblu państw członkowskich i UE brakuje skonsolidowanych statystyk nt. przedsiębiorstw społecznych. We wszystkich państwach członkowskich trzeba promować stosowanie rachunków satelitarnych. Ponadto utworzenie centrum monitorowania przedsiębiorstw społecznych na szczeblu UE w ścisłej współpracy z państwami członkowskimi – pomogłoby w systematycznym gromadzeniu, porównywaniu i rozpowszechnianiu wiedzy.

Należy bardziej uwydatnić korzyści, jakie przynoszą przedsiębiorstwa społeczne, poprzez dokonywanie pomiaru wartości innych niż wartość wyłącznie ekonomiczna. Istnieje szereg instrumentów służących do mierzenia wyników w dziedzinie społecznej oraz metod rachunkowości społecznej. Niestety, ich zastosowanie jest często trudne dla małych podmiotów. UE, razem z przedsiębiorstwami społecznymi, badaczami i podmiotami wnoszącymi kapitał, powinna zachęcać do stosowania tych istniejących systemów, ale także podjąć kroki w celu opracowania prostszego wspólnego europejskiego systemu lub kodeksu postępowania opartego na tych istniejących systemach.

Podstawą zwiększenia zaufania do przedsiębiorstw społecznych jest ich rozliczalność i przejrzystość. Przedsiębiorstwa społeczne są często finansowane ze środków publicznych, darów prywatnych i opłat członkowskich. By zwiększyć zaufanie inwestorów, o sposobie wykorzystania tych środków należy informować w sposób bardziej otwarty, za pośrednictwem otwartego systemu sprawozdawczości, który mógłby stać się standardową metodą UE. Większa przejrzystość i otwarta sprawozdawczość mogłyby też przeciwdziałać ryzyku szybkiego przekształcenia się przedsiębiorstw społecznych w przedsiębiorstwa bardziej nastawione na zysk, wypłacające nadmiernie wysokie wynagrodzenia kadrze zarządzającej i członkom zarządu.

Stworzenie optymalnych warunków dla przedsiębiorstw społecznych wymaga przywództwa i stałego dialogu między wszystkimi segmentami społeczeństwa. Wymaga to współpracy, pod kierownictwem Komisji, między wszystkimi instytucjami UE, państwami członkowskimi i społeczeństwem jako całością, a także zwrócenia szczególnej uwagi na władze regionalne, które są często kluczowymi zainteresowanymi stronami. EKES oraz Komitet Regionów mogą odegrać kluczową rolę na kolejnym etapie tych działań ze względu na skład obu komitetów, ich specjalistyczną wiedzę i ścisłe powiązana z państwami członkowskimi.

W działalność przedsiębiorstw społecznych często zaangażowani są wolontariusze. Istotne jest jasne określenie ich roli. W decyzji Rady z 27 listopada 2009 r. podkreślono, że działalność wolontariacka to działania, „które dana osoba podejmuje z własnej woli, własnego wyboru i własnych powodów”. Wolontariat nie zastępuje fachowej, wynagradzanej pracy, lecz stanowi dla społeczeństwa wartość dodaną.

Przedsiębiorstwa społeczne, podobnie jak wszyscy inni pracodawcy, muszą spełniać wymogi dotyczące godziwych warunków pracy i przestrzegać obowiązujących układów zbiorowych. Wykonując przepisy i postanowienia zawarte w europejskiej legislacji, prawie krajowym czy układach zbiorowych w dziedzinie informowania pracowników, konsultacji z nimi i ich udziału, przedsiębiorstwa społeczne muszą znaleźć najwłaściwszy i najbardziej odpowiedni sposób zapewnienia należytego wdrożenia tych praw.

Przedsiębiorstwa społeczne powstawały w różnych warunkach krajowych. W szczególności EKES apeluje do Komisji o odpowiednie wsparcie i inicjatywy na rzecz rozwoju przedsiębiorstw społecznych w nowych państwach członkowskich. Istotne inicjatywy to przyjęcie zmian do systemu zabezpieczenia społecznego, promowanie polityki na rzecz aktywnego włączenia społecznego, zachęcanie do tworzenia podmiotów gospodarki społecznej czy przedsiębiorstw społecznych oraz otwarcie rynku usług publicznych.

UE powinna również promować koncepcję przedsiębiorstwa społecznego poza swymi granicami. Należy rozpowszechnić informacje o modelu przedsiębiorstwa społecznego istniejącym w UE, aby zainspirować do tworzenia podobnych modeli w krajach kandydujących oraz na szczeblu międzynarodowym.