Przeglądarka Internet Explorer, której używasz, uniemożliwia skorzystanie z większości funkcji portalu ngo.pl.
Aby mieć dostęp do wszystkich funkcji portalu ngo.pl, zmień przeglądarkę na inną (np. Chrome, Firefox, Safari, Opera, Edge).
Publicystyka
Opinia EKES w sprawie produktów spożywczych w sprawiedliwym handlu [wrzesień 2009]
Marzena Mendza-Drozd (opr.)
Niniejsza opinia dotyczy przede wszystkim właściwego sprawiedliwego handlu, to znaczy alternatywnego partnerstwa handlowego, tworzącego związek między producentem a konsumentem, które powstało w ciągu minionych dziesięcioleci w wyniku działań na rzecz sprawiedliwego handlu. Istnieją inne systemy, których celem jest zapewnienie w mniejszym lub większym stopniu zrównoważonego charakteru działalności handlowej, jednakże nie zostały one tutaj omówione.
Rozwojowi sprawiedliwego handlu towarzyszyła ambicja stworzenia kontaktów gospodarczych z producentami krajów rozwijających się, będących na uboczu międzynarodowej wymiany handlowej. Podejmując istotne wyzwania społeczne krajów Południa, wpisuje się on w perspektywę zrównoważonego rozwoju. Jednym z dążeń jest przyczynienie się do ograniczenia ubóstwa, zwłaszcza poprzez wsparcie organizacji producentów. Z kolei w krajach Północy promowany jest bardziej zrównoważony model konsumpcji.
Choć sektor ten powstał niedawno i wciąż jeszcze ewoluuje, jego rozwój jest znaczący i cieszy się coraz większym zainteresowaniem ze strony konsumentów europejskich.
Mimo iż konsumenci popierają koncepcję sprawiedliwego handlu, zdarzają się skargi na brak informacji, istnieją także obawy co do ewentualnych nadużyć ze strony dużych korporacji czy sieci dystrybucji. Stąd potrzeba wzmocnienia zaufania konsumentów.
Z kolei wyspecjalizowane punkty sprzedaży pozostają ważnym odbiorcą produktów sprawiedliwego handlu. Jest ich sporo, są niewielkie i bardzo cenione wśród konsumentów.
Kontekst
Sprawiedliwy handel narodził się w latach 50. w Stanach Zjednoczonych, następnie pojawił się w Wielkiej Brytanii, a później w pozostałych częściach Europy. Podstawą koncepcji sprawiedliwego handlu było uświadomienie sobie, jakich zniszczeń w społeczeństwie i w środowisku krajów Południa dokonują łańcuchy importowe krajów uprzemysłowionych.
W 1964 r. Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD) potępiła dysproporcje w warunkach handlu i zwróciła uwagę wspólnoty międzynarodowej na niedopuszczalne z punktu widzenia ludzkiego i społecznego warunki rządzące handlem międzynarodowym. Kraje Południa domagają się wymiany na sprawiedliwych zasadach („Trade, not aid” – „Handel zamiast pomocy”).
Zasady Światowej Organizacji Handlu nie uwzględniają wymiaru ludzkiego, społecznego ani środowiskowego. Toteż obywatele, by wyrazić swój sprzeciw, angażują się w wymianę handlową o bardziej ludzkim obliczu. Sprawiedliwy handel jest dla nich dowodem na to, że inny świat jest możliwy. Sprawiedliwy handel promuje przejrzystość, dobre zarządzanie oraz odpowiedzialność, przez co wnosi wkład w rozwój zrównoważony.
Europa jest największym rynkiem sprawiedliwego handlu, mając ok. 65% udziału w światowym rynku tego sektora. Produkty te sprzedawane są wysyłkowo, w sklepach internetowych, za pośrednictwem firm cateringowych oraz w punktach sprzedaży detalicznej w instytucjach, wspólnotach i firmach – ogółem działa ok. 79 tys. punktów sprzedaży w 25 krajach. Ich łączny obrót w 2008 r. przekroczył 1,5 mld EUR. W sektorze tym odnotowuje się dość dynamiczny wzrost sprzedaży – o około 20% rocznie. Niemniej wyniki te są nadal skromne w porównaniu z sumą 913 mld euro obrotów europejskiego przemysłu rolno-spożywczego w 2007 r.
Opis
Wyzwaniem dla sprawiedliwego handlu i ogólnie konsumpcji odpowiedzialnej, obywatelskiej i zgodnej z zasadami etyki jest wskazanie sposobów na wzmocnienie popularności już zdobytej w społeczeństwie poprzez:
- zapewnienie przejrzystości, wyeksponowania oraz wyjaśnień, jak funkcjonuje sprawiedliwy handel;
- zagwarantowanie, że zakup produktów pochodzących ze sprawiedliwego handlu wesprze rozwój rolnictwa w krajach rozwijających się.
EKES przyjmuje do wiadomości, że przy ustalaniu standardów sprawiedliwego handlu uwzględniono podstawowe prawa pracownika MOP, normy dotyczące ochrony środowiska i różnorodności biologicznej oraz zapewniono lepsze wynagradzanie producentów w międzynarodowych stosunkach handlowych.
Już samo zestawienie tych dwóch pojęć – sprawiedliwości i handlu – może się wydawać sprzeczne, jako że prawa rynku nie obejmują ogólnoludzkich wartości. Jednakże owo skojarzenie dwóch elementów, poprzez stworzenie lepszych warunków handlowych i zagwarantowanie praw producentom i pracownikom zepchniętym na marines w rundzie dauhańskiej, przyczyni się do zrównoważonego rozwoju.
Jednak wprowadzanie przez nowe podmioty kolejnych oznaczeń i kodeksów etyki na rzecz sprawiedliwych praktyk w handlu sprawia, że konsumenci czują się zagubieni. Rozmycie całej koncepcji, jej zasad i kryteriów poprzez tworzenie wielu systemów referencyjnych i gwarancji może prowadzić do powstawania mniej restrykcyjnych projektów handlowych, opartych wprawdzie na systemach gwarancji tańszych dla konsumenta końcowego, ale też mniej dbających o kwestie wsparcia dla krajów rozwijających się.
Z tego względu Komitet wzywa organizacje sprawiedliwego handlu do utworzenia jednego międzynarodowego systemu certyfikacji, z uwzględnieniem konieczności przeprowadzania kontroli przez niezależny i akredytowany organ oraz, rzecz jasna, przestrzegania obowiązujących przepisów dotyczących żywności.
EKES apeluje, by wszystkie produkty pochodzące ze sprawiedliwego handlu spełniały takie same kryteria we wszystkich państwach Unii Europejskiej. Obecnie nie ma oficjalnej definicji europejskiej posiadającej moc prawną. EKES opowiada się za wspólną definicją przyjętą przez FINE (sieć organizacji FLO, IFAT, NEWS! i EFTA), której użyła Komisja Europejska w swoim niedawnym komunikacie w sprawie sprawiedliwego handlu:
„Sprawiedliwy handel jest partnerstwem handlowym opartym na dialogu, przejrzystości i poszanowaniu, dążącym do większej równości w handlu międzynarodowym. Przyczynia się on do zrównoważonego rozwoju poprzez oferowanie lepszych warunków handlowych i zabezpieczenie praw zepchniętych na margines producentów i pracowników – zwłaszcza na Południu. Organizacje sprawiedliwego handlu (wspierane przez konsumentów) są aktywnie zaangażowane w pomoc producentom, poprawę świadomości oraz prowadzenie kampanii na rzecz zmian w zasadach i praktykach tradycyjnego handlu międzynarodowego”.
Producenci (zasady)
W sprawiedliwym handlu czuwa się nad jak najlepszym wynagradzaniem producentów, oznaczającym stabilność dochodów oraz ich wysokość umożliwiającą właściwą egzystencję, ustalaną przez organizacje producentów i związki zawodowe z danego regionu i kraju.
Cena musi być ustalana na podstawie średniego kosztu produkcji, w zależności od:
- czasu pracy lokalnych pracowników według stawki wynagrodzenia gwarantującej godziwy poziom życia;
- inwestycji niezbędnych w średniej bądź dłuższej perspektywie, aby spełnić standardy ekonomiczne, środowiskowe oraz społeczne sprawiedliwego handlu;
- analizy rynku;
- wyborów politycznych większości podmiotów zaangażowanych w sprawiedliwy handel: wypłacanie producentom zaliczki w wysokości 60% przed zbiorami, trwałość kontaktów producentów i dystrybutorów, co jednej stronie zapewnia zbyt, a drugiej zaopatrzenie.
Do wymogów sprawiedliwego handlu muszą należeć: odrzucenie wyzysku pracy, zwłaszcza pracy dzieci oraz przestrzeganie norm Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP), nawet jeśli ustawodawstwo społeczne danego kraju takich warunków nie nakłada.
Sprawiedliwy handel zapewnia częściowe zaliczkowanie kosztów żywności, aby umożliwić producentom opłacenie surowców.
Przy produkcji artykułów spożywczych konieczne jest bezwzględne poszanowanie środowiska, zasobów naturalnych oraz obowiązujących w Unii Europejskiej przepisów prawnych.
Sprawiedliwy handel tworzy wartościowe społecznie miejsca pracy, zarówno na wcześniejszym, jak i na zaawansowanym etapie produkcji, co także pracującym na najbardziej niepewnych warunkach pozwala odzyskać godność pracy.
Ponadto sprawiedliwy handel umożliwia prześledzenie pochodzenia produktu oraz zapewnia całkowitą, ciągłą i publiczną przejrzystość każdego etapu łańcucha sprzedaży (miejsce, cena, marża itd.).
Przy tym sprawiedliwy handel należy rozpatrywać wyłącznie przez pryzmat konkretnych działań i zobowiązań, a nie tylko dobrych chęci.
Produkty
Produkty spożywcze stanowią największą część obrotów sprawiedliwego handlu. Wśród nich pierwszą pozycję zajmuje kawa; obejmują one również herbatę, czekoladę, suszone owoce, przyprawy, ryż, zboża, cukier, miód oraz dżemy. Produkty świeże pojawiły się dopiero niedawno i nadal zajmują marginalną pozycję w sieciach sprawiedliwego handlu z uwagi na ich słabą rotację. Jednakże odnotowano istotny wzrost ich sprzedaży od czasu, gdy produkty sprawiedliwego handlu pojawiły się w spółdzielniach konsumenckich i u innych prywatnych sprzedawców detalicznych.
Sprawiedliwy handel, który ma przyczynić się do poprawy sytuacji drobnych producentów w krajach rozwijających się, powinien umożliwić tworzenie łańcuchów produkcji żywności przetworzonej w celu generowania miejsc pracy zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju społecznego.
W ramach sprawiedliwego handlu powinna istnieć możliwość wpływania na większe segmenty łańcucha produkcji, by nadać temu procesowi większe znaczenie polityczne, uwzględniając przy tym interesy producentów.
Najważniejsze kraje
Wszystkie kraje zaangażowane w produkcję rolną na użytek sprawiedliwego handlu to kraje Południa. Sprawiedliwy handel, dzięki stosunkowej przejrzystości swojego procesu handlowego, pozwolił zauważyć, że niewielki odsetek ceny zakupu, płaconej przez konsumenta, trafia do producentów (na każde wydane 100 euro, jedynie 20 euro trafia z powrotem do tych krajów) oraz że duża część wartości dodanej (np. przez przetwarzanie i dystrybucję) zatrzymywana jest w krajach rozwiniętych. Należy zastanowić się, czy system ten jest rzeczywiście zdolny do trwałej zmiany zasad handlu międzynarodowego.
Przepisy prawa czy certyfikacja?
EKES jest zdania, że certyfikacja jest najlepszą gwarancją dla konsumentów. Certyfikacja to proces weryfikacji przez niezależny, bezstronny i akredytowany (tzn. taki, który przeszedł procedurę akredytacyjną) organ, w celu potwierdzenia, że dana usługa, produkt lub proces są zgodne z wymogami określonymi w ich specyfikacji (które mogą stanowić normę, ale nie muszą). Tak więc, o ile certyfikacja i akredytacja są obie procedurami weryfikacji, to akredytacja weryfikuje kompetencje, a certyfikacja sprawdza zgodność ze specyfikacją. Wyzwaniem dla sprawiedliwego handlu i szerzej, dla odpowiedzialnej, obywatelskiej i etycznej konsumpcji jest wskazanie sposobów wzmocnienia już osiągniętych sukcesów poprzez:
- Zapewnienie przejrzystości i wyeksponowania sieci sprawiedliwego handlu oraz wyjaśnienie sposobu ich funkcjonowania. Należy w związku z tym przeprowadzić w terenie rzeczywistą kampanię informacyjną, by wyjaśnić ogólne zasady i cele tego systemu.
- Zagwarantowanie, że zakup produktu spożywczego przyniesie korzyść danej wiosce i jej mieszkańcom oraz przyczyni się do rozwoju gospodarstw rolnych w krajach rozwijających się.
W tym celu wprowadzono w ramach sprawiedliwego handlu systemy gwarancji, ale ich legalność wywodzi się z ich negocjowanego charakteru i z zaangażowania różnych zainteresowanych stron.
- System gwarancji wprowadzony przez FLO określa specyfikacje danych produktów.
- Specyfikacje i ramy odniesienia wprowadzone przez Światową Organizację Sprawiedliwego Handlu (WFTO) skupiają się na praktycznych aspektach organizacji sprawiedliwego handlu.
FLO i WFTO pracują nad rozwijaniem komplementarności swoich systemów gwarancji. Chodzi o znalezienie punktów zbieżności i spójności między stosowanymi przez nie podejściami. Na dzień dzisiejszy zdołano jedynie dokonać szczegółowego przeglądu systemów.
Wspomniane systemy weryfikacji są niezbędne. Pierwszorzędne znaczenie ma zapewnienie wysokiego poziomu gwarancji, by uniknąć tworzenia różnych przepisów prawnych w państwach Północy oraz by zagwarantować interesy konsumentów same w sobie. Podmioty sprawiedliwego handlu ustaliły już międzynarodowy zestaw wymagań i porozumiały się co do Karty zasad sprawiedliwego handlu; teraz muszą kontynuować współpracę nad wspólnym systemem certyfikacji producentów.
Warunki pomocy rozwojowej
Sprawiedliwy handel przyczynia się do ograniczania ubóstwa, zachowując przy tym podstawy zrównoważonego rozwoju.
W ramach swej polityki zewnętrznej Unia Europejska może wspierać rozwój rolnictwa w krajach rozwijających się. Wsparcie zachęcające małych producentów rolnych do przechodzenia na sprawiedliwy handel mogłoby stać się jednym z kryteriów wypłaty subsydiów, przyczyniając się w ten sposób do zrównoważonego rozwoju tych krajów.
Wyzwania stojące przed sprawiedliwym handlem
Sprawiedliwy handel niewątpliwie podlega mechanizmom handlowym, społecznym, edukacyjnym i politycznym, w których uczestniczą podmioty lokalne i międzynarodowe.
Stanowi on nowatorski projekt społeczno-ekonomiczny społeczeństwa obywatelskiego, mający na celu zmianę międzynarodowych praktyk handlowych, by bardziej uwzględniały wymiar ludzki. Powinien on:
- utrzymać swe wpływy w zakresie odpowiedzialności przedsiębiorstw za kwestie społeczne i za środowisko naturalne;
- wypracować, wraz ze związkami zawodowymi, organizacjami konsumenckimi, ekologami i stowarzyszeniami lokalnych producentów, swój fundament społeczny;
- zwiększyć i zróżnicować swój rynek poprzez wzbogacenie gamy produktów i sieci zbytu;
- lepiej rozdzielać wartość dodaną wśród producentów;
- wspierać organizacje producentów w krajach Południa, aby zwiększyć ich niezależność;
- promować rozwój na szczeblu lokalnym i wzrost znaczenia praw podstawowych, gospodarczych, społecznych i kulturowych;
- być w stanie poprawić zasady i praktyki rządzące tradycyjnym handlem w skali globalnej.
„Sprawiedliwy” – także dla producentów z Europy?
Wszystkie produkty rolne w sprawiedliwym handlu pochodzą z krajów rozwijających się. Inne zaś, takie jak np. cukier, wino i banany, uprawiane są także w krajach europejskich przy zachowaniu wyższych standardów społecznych, co sprawia, że mogą być one droższe niż te pochodzące z certyfikowanego sprawiedliwego handlu.
Aby zapobiec tej problematycznej sytuacji, należałoby powołać międzynarodową organizację producentów tych branż i wspólnie znaleźć odpowiadający wszystkim kompromis.
Sprawiedliwy handel – nowy fundament ekonomiczny
Podmioty oraz zainteresowane strony zaangażowane w sprawiedliwy handel są zróżnicowane w skali światowej zarówno pod względem charakteru, jak i wielkości. Wynikająca z tego zdolność wypełniania różnych nisz na rynku sprawiedliwego handlu pozwala właśnie wytyczać kierunek działań i daje szanse na odegranie znaczącej roli.
Teksty opublikowane na portalu prezentują wyłącznie poglądy ich Autorów i Autorek i nie należy ich utożsamiać z poglądami redakcji. Podobnie opinie, komentarze wyrażane w publikowanych artykułach nie odzwierciedlają poglądów redakcji i wydawcy, a mają charakter informacyjny.
