Publicystyka - ngo.pl

Kontekst

W UE obejmującej 25 państw (dane za 2006 r. bez uwzględnienia Rumunii i Bułgarii) liczbę dzieci poniżej wieku obowiązku szkolnego szacowano na ok. 30 mln. Spośród nich mniej niż 25% dzieci w wieku poniżej 3 lat uczęszczało do placówek formalnej opieki nad dziećmi, a wśród dzieci w wieku od 3 lat do wieku szkolnego odsetek ten wynosił ponad 80%. Istniały znaczne różnice między państwami członkowskimi w zależności od ich polityki krajowej, systemów urlopów macierzyńskich lub rodzicielskich, tradycji i wartości. Istnieją także duże różnice pod względem form i jakości opieki oraz czasu i dni, które dzieci spędzają w placówkach.

Usługi w zakresie kształcenia małych dzieci i opieki nad nimi znajdują się w państwach członkowskich UE na różnych etapach rozwoju i nadal są jednym z najszybciej rozwijających się rynków w dziedzinie opieki w Europie. Częściowo wiąże się to z celami barcelońskimi, lecz potrzebne jest silniejsze zaangażowanie, by zapewnić wszystkim dzieciom możliwość korzystania z różnych form opieki, nie zapominając o różnych korzeniach i potrzebach dzieci i rodzin.

Kwestia zapewnienia wysokiej jakości usług w zakresie opieki nad dziećmi jako ważny elementu dążenia do równości płci i zwiększania udziału kobiet w rynku pracy została podkreślona przez Radę Europejską i Komisję oraz włączona do celów barcelońskich z roku 2002. Zapisaną ją także w strategii lizbońskiej w latach 2000 i 2008. Sprawozdanie Komisji z realizacji celów barcelońskich w zakresie zapewnienia opieki nad dziećmi do czasu osiągnięcia przez nie wieku obowiązku szkolnego zawiera analizę osiągnięć i dalszych obowiązków w tej dziedzinie. „Państwa członkowskie powinny usunąć czynniki zniechęcające kobiety do uczestniczenia w rynku pracy i dążyć, uwzględniając popyt na usługi opiekuńcze dla dzieci i zgodnie z krajowymi wzorcami zapewniania opieki dla dzieci, do zapewnienia do roku 2010 opieki dla dzieci w odniesieniu do przynajmniej 90% dzieci w przedziale od trzech lat do wieku objęcia powszechnym obowiązkiem nauczania oraz przynajmniej 33% dzieci poniżej trzeciego roku życia”. W niektórych krajach konieczne jest podjęcie większych starań w celu osiągnięcia niezbędnych środków wykonawczych.

Komisja Europejska w komunikacie w sprawie zmian demograficznych uznała, że czynnikiem przyczyniającym się do starzenia się Europy jest niski wskaźnik urodzeń, który prowadzi do kurczenia się siły roboczej i wymaga większych wydatków publicznych. Rada Europejska w 2006 r. podkreśliła, że aby osiągnąć wzrost gospodarczy, dobrobyt i konkurencyjność, potrzeba większej równowagi między życiem zawodowym a osobistym i zatwierdziła europejski pakt na rzecz równości płci. W swoim drugim komunikacie, dotyczącym promowania solidarności między pokoleniami, Komisja porusza kwestię zmian demograficznych i społecznych oraz możliwych trudności w finansowaniu i dostarczaniu towarów i usług, w tym opieki nad dziećmi.

Obywatele i przedstawiciele społeczeństwa obywatelskiego, z którymi konsultowała się Komisja, wyrazili zaniepokojenie faktem, że rodzicielstwo ma o wiele większy wpływ na perspektywy zawodowe kobiet niż mężczyzn. Stopa zatrudnienia kobiet mających dzieci na utrzymaniu wynosi tylko 65%, w porównaniu z wartością 91,7% w przypadku mężczyzn. Kobiety muszą stawiać czoła stereotypowym wyobrażeniom dotyczącym ich obowiązków domowych i zdolności do zatrudnienia. Może to prowadzić do obniżenia liczby kobiet wracających na rynek pracy po urodzeniu dziecka.

Ubóstwo dzieci w Europie oraz cel polegający na zapewnieniu wdrożenia w całej UE Konwencji o prawach dziecka to kwestie podstawowe, gdyż w swoim komunikacie Komisja stwierdza, że ubóstwo rodziców i wykluczenie społeczne znacznie ograniczają możliwości i szanse życiowe dzieci; dlatego ogromnie ważne jest, by przerwać zaklęte koło ubóstwa.

W latach 1986–1996 Komisja utworzyła międzynarodową grupę „Sieć opieki nad dziećmi”, która miała skupiać się na trzech określonych dziedzinach: usługach dla dzieci, urlopach dla rodziców oraz pełnieniu przez mężczyzn roli opiekunów. 40 jakościowych celów, które ustaliła ta sieć, stanowi podstawę kierunków przyszłej polityki w tej dziedzinie. Oznacza to polityczne zaangażowanie UE w kwestię usług na rzecz dzieci i ich celów.

Sporządzono wiele opracowań, dokumentów dotyczących polityki i analiz, które miały na celu zdobycie większej ilości informacji na temat potrzeb dzieci i rodzin oraz istniejących i możliwych przepisów. Kształcenie małych dzieci i opieka nad nimi były omawiane i analizowane z różnych perspektyw, przedstawionych np. w dokumentach Komisji Europejskiej i jej agencji w ostatnich latach. Perspektywy te obejmują: prawa dziecka, kwestie dotyczące kształcenia, obecną sytuację w zakresie opieki nad dziećmi w UE i jej przyszłość, sympozjum na temat potrzeby poprawy kształcenia małych dzieci i opieki nad nimi oraz komponent polityki społecznej polegający na zwalczaniu ubóstwa i wykluczenia społecznego wśród najbardziej narażonych grup dzieci, a także badania i oceny projektów.

Uwagi ogólne

W swoim komunikacie z 2006 r. Komisja stwierdziła, że prawa dziecka stanowią priorytet dla Unii i że państwa członkowskie są zobowiązane przestrzegać Konwencji ONZ o prawach dziecka oraz jej protokołów fakultatywnych, jak również milenijnych celów rozwoju. W marcu 2006 r. Rada Europejska zwróciła się do państw członkowskich, by „podjęły działania konieczne w celu szybkiej i znaczącej redukcji ubóstwa wśród dzieci, dając wszystkim dzieciom równe szanse, niezależnie od ich pochodzenia społecznego”. W odniesieniu do omawianego tematu oznacza to stworzenie wszystkim małym dzieciom szans na prawdziwe kształcenie i opiekę, zapewnienie dzieciom w wieku szkolnym zajęć pozaszkolnych zgodnie z ich potrzebami rozwojowymi i sytuacją rodzinną, a także zapewnienie im do wieku co najmniej 14 lat łatwego dostępu do kształcenia i opieki charakteryzujących się elastycznością, wysoką jakością i przystępnymi cenami.

Tworzenie struktur opieki nad dziećmi daje rodzicom większe możliwości pogodzenia życia zawodowego z życiem osobistym i rodzinnym. Dotyczy to w szczególności kobiet, które w obliczu nieodpowiednich możliwości opieki nad dziećmi są bardziej narażone na rezygnację z pracy, jej nie znalezienie lub brak możliwości skorzystania z systemu odpowiedniej organizacji pracy, co uniemożliwia im pełną realizację ich potencjału i chronienie rodziny przed ubóstwem. Jest to ściśle związane z problemami demograficznymi, gdyż brak możliwości pogodzenia obu sfer powoduje obniżenie się wskaźnika urodzeń.

Europejski system prawny, poprzez szereg środków prawnych, zabrania dyskryminacji ze względu na płeć. Jednak kobiety często skracają swój czas pracy lub biorą dłuższe urlopy w celu opieki nad dziećmi, co prowadzi do tego, że mają mniejsze płace i emerytury, oraz do ubóstwa pracujących, zwłaszcza w przypadku rodziców samotnie wychowujących dzieci lub rodzin wielodzietnych. Chociaż skrócony czas pracy jest kwestią osobistego wyboru, może być związany między innymi z brakiem odpowiednich usług dla dzieci.

Rodzice powinni móc elastycznie podejmować decyzje w sprawie momentu wzięcia urlopu rodzicielskiego oraz łączyć go, jeśli to możliwe, z odpowiednimi formami opieki nad dziećmi. W tym kontekście należy jednak wziąć pod uwagę politykę krajową, priorytety, potrzeby przedsiębiorstw, problemy społeczne i potrzeby dzieci, a zmiany muszą być na tyle trafne, by dostarczyć rozwiązań dostosowanych do specyficznych potrzeb.

W UE ponad 6 mln kobiet w wieku 25–49 lat twierdzi, że są zmuszone do niepodejmowania pracy lub mogą pracować tylko w niepełnym wymiarze czasu pracy z powodu zobowiązań rodzinnych, z czego ponad jedna czwarta z powodu braku struktur opieki nad dziećmi lub jej kosztów.

Łatwy dostęp do kształcenia małych dzieci i opieki nad nimi oraz programów zajęć pozaszkolnych o wysokiej jakości i w przystępnych cenach ma nie tylko kluczowe znaczenie dla zapewnienia dzieciom odpowiedniego środowiska, dostosowanego do ich potrzeb rozwojowych, lecz także umożliwia rodzicom (zwłaszcza kobietom) podejmowanie pracy. Dobrej jakości opieka nad dziećmi ma wpływ na jakość życia i przyszłość dzieci, rodziców, rodzin i społeczności.

Wraz ze wzrostem wymogów w zakresie kształcenia i szkolenia, prestiżu i płac, szybko powiększający się sektor usług dla dzieci jest także źródłem coraz większej liczby nowych miejsc pracy dla kobiet i mężczyzn.

Wiele państw członkowskich opracowało szereg środków służących lepszemu godzeniu życia zawodowego, osobistego i rodzinnego, odzwierciedlających potrzeby krajowych rynków pracy oraz wielorakość tradycji i kultur w Europie. Różnorodne i elastyczne formy opieki nad dziećmi to część szerszej koncepcji, którą tworzą także inne instrumenty w tej dziedzinie, takie jak programy integracji społecznej, elastyczna organizacja pracy, urlopy rodzicielskie i inne. Mają one służyć godzeniu życia rodzinnego, osobistego i zawodowego, ochronie praw dziecka, a ostatecznie – rozwojowi gospodarczemu i społecznemu państw UE.

Uwagi szczegółowe

Opieka nad dziećmi jest w UE szybko wzrastającą i rozwijającą się gałęzią usług o ustalonych normach minimalnych. Potrzeby dzieci ze względu na znaczenie pierwszych lat życia, inwestycje w świadczenie usług takich jak przygotowanie do szkoły i osiągania sukcesów w kształceniu i dorosłym życiu, a także umożliwienie szczęśliwego dzieciństwa, to stosunkowo nowa koncepcja służąca głównie dobru dziecka, ale także wspólnocie i całemu społeczeństwu.

Do niedawna publiczne finansowanie opieki nad dziećmi często skupiało się na potrzebach dzieci w wieku od trzech lat do wieku szkolnego, aby przygotować je do szkoły. Inwestycje w opiekę nad dziećmi muszą jednak być skierowane do młodszych dzieci i do dzieci uczęszczających do szkoły do czasu ukończenia 14 lat. Oznacza to nie tylko lepszą opiekę w ciągu dnia, gdy rodzice pracują, lecz także zapewnienie wszystkim opieki pozaszkolnej oraz zajęć pozaszkolnych i rekreacyjnych. Dowiedziono, że jest to sposób nie tylko na stworzenie dziecku możliwości bezpiecznego i radosnego spędzenia czasu, ale także na przygotowanie go do dorosłości.

Kontakty międzyludzkie i rozwijanie systemu wartości to ważny element kształcenia małych dzieci i opieki nad nimi w rodzinie, a także w strukturach formalnych, które je uzupełniają. Są też inne możliwości kształcenia „pozaformalnego”: pozarządowe organizacje dziecięce i młodzieżowe oraz ośrodki dla dzieci i młodzieży, które pomagają w nabyciu umiejętności praktycznych i wspierają proces uczenia się przez całe życie. 70% wiedzy i umiejętności nabywamy w sposób nieformalny. Należy doceniać i wspierać wszystkie możliwe formy kształcenia.

W przypadkach szczególnych, tj. dzieci niepełnosprawnych, dzieci z rodzin imigranckich, rodziców z problemami psychicznymi itp., opieka nad dziećmi może sprawić, że dzieci będą mogły pozostać z rodziną, zamiast być od niej oddzielane. Dostępność różnych form opieki nad dziećmi jest bardzo ważnym składnikiem rozwoju społecznego i gospodarczego, a szczególnie ważną rolę odgrywa w obszarach o niekorzystnych warunkach, wśród grup o niekorzystnej sytuacji oraz w rodzinach, które ogólnie znajdują się w dobrej sytuacji. Zapewnienie opieki nad dziećmi może pomóc w rozwiązaniu problemów społecznych, gospodarczych i zdrowotnych, które dotykają takie rodziny w niekorzystnej sytuacji, oraz w integracji społecznej grup wykluczonych.

Mając na uwadze Konwencję ONZ o prawach dziecka, Komisja powinna przeprowadzić równolegle badania wpływu proponowanych środków na dzieci. Dzieciom należy zapewnić dobrą opiekę i dobre samopoczucie. Dobro dzieci i wartość dzieciństwa na tym niezwykle ważnym etapie życia są bardzo istotne, lecz jednocześnie dzieci stanowią przyszłą siłę roboczą, a brak opieki i wsparcia we wczesnym okresie życia może prowadzić do niepowodzeń w szkole i w przyszłej integracji społecznej.

Sprawowanie opieki nad dziećmi jest zajęciem, w którym tradycyjnie zatrudnia się głównie kobiety, lecz wskazane jest osiągnięcie równości płci i mieszanego charakteru tego zawodu dzięki zwiększeniu odsetka pracowników płci męskiej. Wysokiej jakości szkolenie, w tym zawodowe, nadzór i zwiększanie prestiżu za pomocą zwiększania wynagrodzeń to środki, które gwarantują lepsze świadczenie usług i większą równowagę płci wśród pracowników.

Cele barcelońskie zakładają, że do roku 2010 opieką dzienną zostanie objęte co najmniej 33% dzieci w wieku do 3 lat i 90% dzieci w wieku od lat 3 do wieku obowiązku szkolnego. Cele te nie obejmują jednak przepisów dotyczących poszczególnych form opieki nad dziećmi. Istnieje pilna potrzeba utworzenia europejskiej platformy, która pozwoli na ich klasyfikację i poprawę w oparciu o zasady jakości, elastyczności, dostępności i przystępności cenowej. Pozostaje jednak pytanie: co stanie się z dziećmi, dla których nie znajdzie się potrzebna opieka? Aby omówić to pytanie i znaleźć możliwe odpowiedzi, potrzebne są badania i bardziej adekwatne dane.

Jeżeli chodzi o jakość opieki nad dziećmi, istnieje bardzo mało informacji na temat opieki nieformalnej sprawowanej w domach, gdyż wiele zajmujących się tym osób nie posiada odpowiednich kwalifikacji i nie rejestruje formalnie swych usług, pozostając poza oficjalnymi systemami kontroli. Osoby te nie podlegają również formalnym strukturom zatrudnienia, w związku z czym nie są objęte właściwą ochroną w miejscu pracy. Państwa członkowskie i władze lokalne powinny zobowiązać się do zapewnienia opieki wysokiej jakości we wszystkich możliwych formach. Te nieformalne formy opieki zagrażają także dzieciom. Partnerzy społeczni powinni zabiegać o wprowadzenie regulacji i przejrzystości nie tylko w profesjonalnej opiece nad dzieckiem, lecz również we wszystkich formach domowej, nieformalnej opieki poprzez wspieranie i wymaganie profesjonalnych szkoleń i nadzoru. Zachęty podatkowe powinny przyczynić się do powstania większej liczby struktur wysokiej jakości. Biorąc pod uwagę wysoką liczbę kobiet działających w sektorze opieki, poprawa warunków pracy i podniesienie kwalifikacji w tej dziedzinie przyczyniłyby się do usprawnienia ogólnej strategii UE w tym zakresie.