Opinia EKES dotycząca gwarantowania powszechnego dostępu do opieki długoterminowej dla osób starszych (marzec 2008)

Zagadnienie opieki długoterminowej należy do głównych wyzwań społeczno-politycznych, przed którymi stoją wszystkie państwa Unii Europejskiej. Dlatego też musi ona zostać odpowiednio uwzględniona także w planach działań instytucji europejskich. Warto także zwrócić uwagę na fakt, że sprawozdania opracowane na ten temat przez poszczególne kraje wskazują, że wiele wyzwań – mimo różnych uwarunkowań i sytuacji wyjściowych – w większości krajów przedstawia się tak samo. Dlatego też sensowna byłaby tutaj współpraca przy poszukiwaniu rozwiązań.

Kontekst demograficzny i społeczny

Rosnące wyzwania w dziedzinie opieki długoterminowej są wynikiem zjawisk, które powodują zaostrzenie tego problemu w wielu aspektach. Następstwem stale rosnącej średniej długości życia w naszych społeczeństwach jest znaczny wzrost liczby osób bardzo starych (w wieku powyżej 80 lat): prognozowany przyrost wynosi 17,1% w latach 2005-2010 i 57% w latach 2010-2030. Tym samym w roku 2030 w Europie będzie żyło prawie 34,7 mln osób w wieku powyżej 80 lat, w porównaniu z ok. 18,8 mln obecnie. W 1975 r. odsetek osób powyżej 80. roku życia w całkowitej liczbie ludności w krajach UE wynosił jedynie 2,0%, natomiast w 2050 r. wyniesie on 11,8%.

Reklama

Jednocześnie coraz więcej osób starszych mieszka samotnie, ponieważ członkowie ich rodzin wyprowadzili się lub ponieważ one same owdowiały. Mobilność – także międzynarodowa – wspierana w innych obszarach polityki europejskiej i polityk krajowych, w dziedzinie opieki jest źródłem dodatkowych wyzwań.

Ze względu na niskie wskaźniki urodzeń nie tylko zmniejszy się potencjał wsparcia międzypokoleniowego (relacja między osobami wymagającymi opieki a potencjalnymi opiekunami), a tym samym potencjał świadczenia opieki w rodzinie, lecz będzie też coraz trudniej pokryć zapotrzebowanie na zawodowych opiekunów na rynku pracy.

Kolejny aspekt zmian demograficznych i społecznych, jakim jest zmiana struktury rodziny oraz wzrost liczby kobiet pracujących zawodowo, prowadzi do tego, że wiele usług związanych z opieką, które kiedyś świadczone były przez rodzinę – zwłaszcza przez kobiety – w przyszłości nie będzie mogło być świadczonych wcale lub nie w takim stopniu jak dotychczas.

Większe możliwości medycyny w znacznym stopniu przyczyniają się do wzrostu średniej długości życia oraz do poprawy jego jakości. Terapia często jest w stanie znacznie wydłużyć życie, nie gwarantując jednak wyleczenia. Wskutek tego wzrasta liczba przypadków chorób przewlekłych lub długotrwałych, wymagających dużego nakładu opieki.

Szczególnym problemem jest w związku z tym rosnąca liczba zachorowań na choroby demencyjne, wymagające dużych nakładów czasu i kosztów na opiekę nad osobami nimi dotkniętymi, a także depresje wieku podeszłego, które stwarzają podobne trudności w zakresie opieki. Potrzebne są wyspecjalizowane oferty oraz placówki, w których osoby takie będą mogły otrzymywać opiekę z poszanowaniem ich godności. W tym kontekście niepokojący jest także problem wzrostu liczby samobójstw wśród osób starszych.

Wraz z wkraczaniem coraz to nowych roczników w wiek, w którym może wystąpić potrzeba opieki, zmieniają się zarówno warunki społeczne, jak i postawy, wymagania oraz możliwości osób z tej opieki korzystających. Opracowując koncepcje na przyszłość, należy wziąć pod uwagę dynamikę tych zmian.

Zapewnienie dostępu do zróżnicowanej oferty w zakresie opieki

Opieka długoterminowa polega na wspieraniu osób, które nie są w stanie żyć samodzielnie i dlatego w życiu codziennym są zależne od pomocy innych. Potrzebują one pomocy począwszy od przemieszczania się i opieki społecznej, przez zakupy, gotowanie i inne prace domowe, aż po mycie i przyjmowanie pożywienia. Do tego rodzaju opieki długoterminowej niekoniecznie potrzebne są kwalifikacje medyczne. Dlatego też w wielu państwach członkowskich często jest ona pozostawiana członkom rodziny, zazwyczaj małżonkom lub potomstwu, na których nadal spoczywa większość zadań w zakresie opieki długoterminowej.

Z przytoczonych wyżej powodów w przyszłości nie będzie już można oczekiwać od członków rodziny przejmowania opieki w tym samym stopniu co wcześniej. W związku z tym rosnąca liczba niedołężnych osób starszych jest zdana na zawodowych opiekunów, którzy świadczą opiekę w specjalnych ośrodkach lub w domu osoby wymagającej pielęgnacji. Opiekunowie ci powinni zostać odpowiednio przeszkoleni.

Opieka długoterminowa może być sprawowana na różne sposoby. Oprócz opieki w rodzinie, opieka profesjonalna może być świadczona w domu, w ośrodkach pobytu dziennego, we wspólnotach mieszkaniowych, specjalnych placówkach opieki lub w szpitalach. Osoby wymagające pielęgnacji potrzebują zazwyczaj wielu form opieki medycznej i nie-medycznej, co rodzi potrzebę dobrej współpracy między rodzinami, zawodowymi opiekunami oraz personelem medycznym. Tym samym koordynacja tych usług ma duże znaczenie (zarządzanie punktami kontaktowymi, zarządzanie poszczególnymi przypadkami chorobowymi).

W przypadku opieki długoterminowej nie istnieje użyteczna strategia oferująca tylko jedną opcję. Różne potrzeby osób zainteresowanych wymagają zróżnicowanej oferty usług związanych z opieką.

Należy dążyć do zapewnienia każdemu jak największej swobody wyboru formy opieki oraz podmiotu ją świadczącego. Wymaga to nie tylko udostępnienia różnorodnej oferty, lecz także stworzenia odpowiednich warunków ramowych dla działalności dużej liczby usługodawców prywatnych, niekomercyjnych i publicznych oraz wspieranie konkurencji między nimi służącej stałemu doskonaleniu oferty. Aby konkurencja ta nie obciążała osób korzystających z opieki, musi ona toczyć się w ramach ustalonych standardów jakości, które trzeba także odpowiednio kontrolować. Ponadto, ponieważ chodzi tu o usługi socjalne użyteczności publicznej, za konkurencję tę powinien odpowiadać organ ustawodawczy, który określałby zadania do wykonania, cele, jakie należałoby zrealizować oraz oceniałby osiągnięte rezultaty.

Mechanizmy ochrony socjalnej w poszczególnych krajach wpływają na sposób, w jaki organizowana jest opieka. Gdy na przykład przeznacza się większe środki na ośrodki opieki niż na opiekę domową, więcej osób będzie mieszkało wtedy w tego rodzaju placówkach.

Zasadniczo wiele przemawia za tym, aby dawać pierwszeństwo opiece domowej. Odpowiada to pragnieniu wielu osób, które chciałyby mieszkać w domu również w starszym wieku lub w przypadku choroby. Koszty opieki domowej świadczonej przez członków rodziny są niższe niż w przypadku opieki stacjonarnej. Nie może to jednak prowadzić do sytuacji, że na członków rodziny – a zwłaszcza na kobiety – wywierany jest nacisk, by sami ponosili te obciążenia.

Celem powinno być znalezienie w każdej indywidualnej sytuacji najlepszej formy opieki uwzględniającej interesy wszystkich zainteresowanych stron. W wielu przypadkach nie ma jednak innej możliwości niż umieszczenie danej osoby w ośrodku stacjonarnym.

Finansowanie systemów opieki

Obecnie sposób finansowania systemów opieki znacznie się różni w poszczególnych państwach członkowskich, a niekiedy także w ramach tego samego państwa. Powodem tego jest fakt, że opieka długoterminowa często jest podzielona między różne struktury i budżety organów publicznych, świadczona na szczeblu lokalnym, a także istnieją różne systemy ubezpieczeń społecznych, ubezpieczeń prywatnych oraz podatkowe.

Systemy finansowania opieki długoterminowej nadal będą się różnić w najbliższej przyszłości ze względu na ich zależność od krajowych i regionalnych uwarunkowań oraz strategii politycznych. Jako że w wielu krajach są one obecnie przedmiotem dyskusji, potrzebna i ważna jest wymiana doświadczeń w zakresie kształtowania i sposobu działania poszczególnych instrumentów finansowych (np. systemy ubezpieczeń, zachęty podatkowe), a także systemów świadczenia opieki (np. osobisty budżet na opiekę, świadczenia pieniężne, świadczenia rzeczowe).

Kluczową kwestią w przypadku długoterminowego finansowania opieki powinno być stwierdzenie, w jaki sposób można ograniczyć dodatkowy wzrost kosztów w tej dziedzinie. Jako środki i strategie w tym zakresie można rozważyć:

utrzymanie i wzmocnienie rodzinnych możliwości opieki, w szczególności poprzez mechanizmy motywacyjne oraz ofertę świadczeń odciążających osoby opiekujące się członkami rodziny;
stały rozwój i ulepszanie oferty w zakresie opieki i pielęgnacji, także pod względem proponowanych świadczeń, kosztów, jakości i jej efektywności;
ustanowienie struktur konkurencyjnych;
wdrażanie kompleksowej strategii zapobiegania w dziedzinie opieki – od środków zapobiegawczych związanych z ochroną zdrowia, zapobiegania potencjalnym urazom (zapobieganie upadkom w domu), przez prywatne zabezpieczenie finansowe, tworzenie dla osób w wieku starszym nowych sieci społecznych aż do wzmacniania umiejętności radzenia sobie w życiu codziennym;
zwiększenie zaangażowania wolontariuszy w świadczenie usług opieki (np. pomoc sąsiedzka, usługi takie jak odwiedziny i zapewnianie towarzystwa, pomoc w pielęgnacji, opieka w hospicjach), włączając w nie także – w duchu podejmowania zagadnienia relacji międzypokoleniowych – uczniów i młodzież;
większe wykorzystanie w opiece technicznych środków pomocniczych oraz technologii informacyjnych i komunikacyjnych (np. smart housing – „inteligentny dom”, nadzór na odległość, nauczanie osób w podeszłym wieku, jak komunikować się przy pomocy technologii informatycznych).

Jakość opieki długoterminowej

Według sprawozdań poszczególnych państw członkowskich występują obecnie znaczne różnice w zakresie formułowania standardów jakości w dziedzinie opieki, ich mocy prawnej oraz kwestii obowiązywania poszczególnych norm na szczeblu krajowym bądź regionalnym. Ogólnie większość krajów przyznała, że w tej dziedzinie istnieje zbyt mało norm, a regulacje są niewystarczające.

Podobnie jak w przypadku finansowania, także tutaj będą nadal obowiązywały przepisy krajowe i regionalne. Jednak to właśnie w tym zakresie wymiana doświadczeń między wszystkimi państwami UE mogłaby dostarczyć cennych impulsów i punktów odniesienia dla przepisów krajowych i regionalnych. Dlatego też EKES zachęca, aby w ramach wspólnego projektu obejmującego całą UE opracować kryteria jakości dla opieki długoterminowej, które mogłyby służyć poszczególnym krajom jako wskazówki przy ustanawianiu ich własnych norm.

Sektor opieki długoterminowej na rynku pracy

Sektor opieki zdrowotnej i opieki długoterminowej ma znaczący udział procentowy w całkowitym zatrudnieniu w Unii Europejskiej (9,7% całkowitego zatrudnienia w UE w 2001 r.) i przyczynił się do powstania w latach 1997-2002 1,7 mln nowych miejsc pracy w UE-15. W dziedzinie opieki i pielęgnacji w Europie istnieje znaczący rynek pracy – częściowo legalny, a częściowo także wiążący się z pracą „na czarno”.

Szybko rozwija się rynek usług indywidualnych świadczonych w prywatnych gospodarstwach domowych. Pod wieloma względami umożliwiają one w społeczeństwie, w którym obowiązuje podział pracy, urzeczywistnienie wolności wyboru w odniesieniu do wykonywania zawodu oraz mogą ułatwiać niektórym osobom godzenie życia zawodowego i rodzinnego.

W ramach kroków podejmowanych w dziedzinie kształcenia, EKES popiera wykorzystanie Europejskiego Funduszu Społecznego – także w celu podniesienia w dłuższej perspektywie jakości miejsc pracy w sektorze opieki zdrowotnej i opieki długoterminowej, zapobiegania przedwczesnej rezygnacji z działalności zawodowej oraz poprawy jakości, elastyczności, a tym samym efektywności łańcucha zaopatrzenia. Te działania w dziedzinie kształcenia powinny obejmować także osoby działające na zasadzie wolontariatu.

W kontekście europejskiego rynku pracy należy dążyć do jak najszybszego wzajemnego uznawania wykształcenia w tej dziedzinie, bez nadmiernej biurokracji.

Praca związana z opieką i pielęgnacją, zarówno medyczną, jak i nie-medyczną, jest wyczerpująca fizycznie i psychicznie, dlatego ważną rolę musi odgrywać odciążanie i wspieranie opiekunów, aby zapewnić nie tylko jakość opieki, lecz także dalszą pracę tych osób w zawodzie. Praca związana z opieką i pielęgnacją jest wykonywana przede wszystkim przez kobiety, co musi zostać uwzględnione w odpowiednich działaniach UE na rzecz wspierania kobiet i równości płci.

Godzenie opieki, życia rodzinnego i życia zawodowego

Zmiany demograficzne spowodują także, że w przyszłości coraz więcej ludzi obok pracy zawodowej będzie musiało zajmować się opieką nad starszymi członkami rodziny. Należy więc rozważyć rozwój usług w dziedzinie opieki nad takimi osobami, tak aby uwzględnić odciążenie zajmujących się nimi członków rodziny i zapewnić możliwość lepszego godzenia zobowiązań związanych z opieką z życiem zawodowym.

Działalność hospicjów i prawo do godnej śmierci

W debacie dotyczącej starzenia się społeczeństw nie powinno się pomijać rozważań na temat kresu życia. Według zasad ONZ odnoszących się do osób starszych, wszyscy ludzie powinni mieć prawo do możliwie godnej śmierci, zgodnej z systemem wartości kulturowych danej osoby.

Wymiana doświadczeń w ramach otwartej koordynacji, projektów badawczych i działań dodatkowych

W obliczu faktu, że polityka wspólnotowa w zakresie opieki długoterminowej nie jest możliwa ze względów prawnych, EKES podkreśla, że otwarta metoda koordynacji jest niezwykle ważnym środkiem służącym realizacji celów modernizacji i rozwoju trwałej opieki długoterminowej wysokiej jakości, która byłaby dostępna dla wszystkich.

EKES wskazuje także na szerokie zapotrzebowanie na badania w zakresie zapobiegania i możliwości leczenia, kwalifikacji w zawodach związanych z pielęgnacją, oferty w zakresie pielęgnacji, rozwiązań technicznych, a także wsparcia dla członków rodziny. Dodatkowo należy zachęcać do współpracy z organizacjami międzynarodowymi, takimi jak OECD i WHO.

Prawo europejskie

Mimo że dziedzina opieki długoterminowej nie leży w bezpośredniej gestii prawodawstwa europejskiego, to poprzez inne obszary prawne ma ono na nią znaczny wpływ, tym bardziej w sytuacji, kiedy nie są jeszcze znane skutki dyrektywy w sprawie usług na rynku wewnętrznym, zwłaszcza w odniesieniu do usług socjalnych użyteczności publicznej. Oferta usług oraz ich ceny będą się znacznie różnić w zależności od danego państwa członkowskiego. Powstaje ryzyko zwiększenia, przynajmniej w strefach przygranicznych, turystyki medycznej, która już istnieje i która stwarza istotne problemy dla władz lokalnych. Przy opracowywaniu przepisów w tych obszarach należy zatem uwzględnić ich skutki dla opieki długoterminowej.

Publicystyka - ngo.pl

Opinia EKES dotycząca gwarantowania powszechnego dostępu do opieki długoterminowej dla osób starszych (marzec 2008)

Tagi

Komentarze