Publicystyka - ngo.pl

Z jednej strony podmioty ekonomii społecznej, podobnie jak inne przedsiębiorstwa, świadczą usługi odpłatne, czyli mogą zarabiać, z drugiej priorytetowo winny traktować realizację celów społecznych. I pojawia się tutaj zasadnicze pytanie: przy pomocy jakich metod (narzędzi) możemy określić efektywność takich działań?

Z całą odpowiedzialnością możemy stwierdzić, że do pomiaru efektów działania podmiotów ekonomii społecznej na pewno nie należy uwzględniać jedynie finansowej wartości danego przedsiębiorstwa i dóbr przez nie wytworzonych, choć i te nie są tutaj bez znaczenia. Brać pod uwagę musimy także społeczną wartość dodaną, jaką dana spółdzielnia czy inny podmiot generuje (w Karcie Ekonomii Społecznej znaleźć możemy zapisy mówiące o wkładzie w zapewnianie solidarności, spójności społecznej i zacieśnianie więzów terytorialnych, jako warunkach decydujących o sukcesie podmiotów ES). Aby móc ją jednak uwzględnić, potrzebne są najpierw odpowiednie narzędzia, które pomogą nam ją zmierzyć. W artykule „Wybrane metody społeczno-ekonomicznych efektów działania podmiotów ekonomii społecznej” (J. Głowacki, M. Płonka, K. Rosiek) jako najskuteczniejsze i najważniejsze metody mogące nam w tym celu posłużyć wymienione są: audyt społeczny, społeczna stopa zwrotu oraz karta wyników przedsiębiorstwa społecznego. Każde z tych narzędzi ma swoje mocne i słabe strony, znacznie się też od siebie różnią, jednak łączy je jedna wspólna cecha: pozwalają ocenić rezultaty wypracowane przez podmioty ekonomii społecznej (z uwzględnieniem ich wpływu społecznego), co daje im przewagę nad standardowymi metodami oceny programów publicznych.

Pierwszą ze wcześniej wspomnianych metod jest audyt społeczny, który najogólniej można uznać za procedurę sprawdzania, czy podejmowane działania przebiegają zgodnie z założonym planem i przybliżają nas do realizacji celu. Przeprowadzenie audytu powinno być zlecone wyspecjalizowanym osobom z zewnątrz organizacji/przedsiębiorstwa oraz realizowane w stosunkowo wąsko zdefiniowanym obszarze. Cechą wyróżniającą audyt społeczny jest stosowanie w jego realizacji metod partycypacyjnych oraz przewaga danych jakościowych nad ilościowymi. Dobrze przeprowadzony audyt powinien obejmować kilka obszarów, w tym te najważniejsze: badanie wnętrza organizacji (mowa tu o strukturze organizacji, misji i celach czy metodach finansowania działań), badanie otoczenia organizacji (to m.in. beneficjenci, ale też konkurencja) oraz badanie relacji (wybór najważniejszych efektów działania organizacji, połączenie ich z zasobami oraz próba wyceny). Z uwagi, iż audyt społeczny jest stosunkowo skomplikowanym procesem, mogącym przebiegać według rożnych szczegółowych procedur, a w dodatku do jego przeprowadzenia wymagany jest wyszkolony personel (co wiąże się z kosztami finansowymi), w wielu organizacjach użycie tej metody pomiaru efektów działań jest po prostu niemożliwe.

Zupełnie inaczej jest w przypadku społecznej stopy zwrotu, nazywanej też SROI (z ang. Social Return on Invetment), która to jest metodą stosunkowo tanią w zastosowaniu. Opisana została po raz pierwszy w latach 90. ubiegłego stulecia, a na celu miała odpowiedzieć na potrzebę mierzenia i syntetycznego prezentowania wpływu brytyjskich organizacji społecznych na otoczenie. SROI jest narzędziem umożliwiającym organizacji wyrażanie w kategoriach finansowych jej społecznej, ekologicznej i ekonomicznej wartości, w porównaniu z nakładami inwestycyjnymi, jakie zostały poniesione. Narzędzie opiera się na standardowych zasadach księgowości i na technikach ocen inwestycyjnych (takich jak wartość zaktualizowana netto, wewnętrzna stopa zwrotu czy okres zwrotu). Społeczna stopa zwrotu pomaga w nadaniu wartości pieniężnej rezultatom działalności tradycyjnie trudnym do uchwycenia w kategoriach ilościowych. Wg New Economic Foundation proces wyliczania SROI powinien składać się z sześciu etapów: (1) ustalania zakresu badania i identyfikacji interesariuszy, (2) mapowania rezultatów, (3) ewidencji rezultatów i nadawania im wartości, (4) korekty wyników, (5) obliczenia SROI, (6) przygotowania raportu z badań.

Zastosowanie tej metody pozwala nam obliczyć zysk generowany przez każdą złotówkę zainwestowaną w badane przedsięwzięcie.

Trzecią omawianą metodą mogącą służyć ocenie efektów działania przedsiębiorstw ES jest zrównoważona karta wyników (BSC z ang. Balanced Scorecard), którą w 1993 roku opracowali pracownicy Harvard Business School, jako narzędzie opisu i agregacji wartości wymiernych i niewymiernych organizacji. Konstrukcja BSC oparta jest na założeniu, że w ramach danej misji i wizji organizacji punktem wyjścia jest tworzenie kompetencji personelu, realizowanych w obszarze uczenia się, nauki i rozwoju, przy uwzględnieniu procesów innowacyjnych. Realizacja tej perspektywy powinna służyć efektywnościowym procesom wewnątrz organizacji. Przedmiotem analizy w klasycznej BSC są cztery perspektywy, powiązane ze sobą logicznie w sposób przyczynowo-skutkowy: nauki i rozwoju, procesów wewnętrznych, klienta oraz finansów. Przy wdrażaniu zrównoważonej karty rozwoju należy pamiętać, że traktować należy ją jako narzędzie do wyznaczania strategii organizacji w kluczowych obszarach jej aktywności, które następnie można doskonalić, modyfikować i zmieniać w zależności od panujących uwarunkowań. Zrównoważona karta wyników jest metodą, która jest komplementarna w odniesieniu do większości metod oceny czynników jakościowych organizacji, dlatego też jej zastosowanie jest bardzo uniwersalne.

Podsumowując, audyt społeczny może być stosowany zarówno w komercyjnych przedsiębiorstwach działających w obszarze społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR), jak i w podmiotach ES. Decydując się na tę metodę mamy pewność, że stosowane instrumenty dostosowane będą do specyfiki badanych podmiotów. Ponadto jest to narzędzie najbardziej elastyczne, które umożliwia ocenę różnorodnych efektów. Za minus audytu społecznego należy jednak poczytać wymagania, jakie stawia przed nami jego przeprowadzenie (fachowa wiedza osób go realizujących), co w rezultacie wiąże się z poniesieniem dużych kosztów finansowych. Społeczna stopa zwrotu jest narzędziem znacznie tańszym, usystematyzowanym i przetestowanym, które może być stosowane przez podmioty do prowadzenia autoewaluacji. Jej największą zaletą jest odwoływanie się do wskaźników i metod oceny inwestycji biznesowych, co ułatwia interpretację wyników. Jest to jednak równocześnie jej słabość, gdyż większość efektów społecznych trudno wyrazić w wartościach pieniężnych, a zalecane metody wyceny pośredniej tych efektów są skomplikowane i szalenie ciężko jest je stosować na własną rękę. Zrównoważoną kartę wyników na tle dwóch pozostałych metod wyróżnia nieskomplikowanie, jest ona prostym narzędziem oceny efektów niemierzalnych. Tym co łączy wszystkie trzy metody, będąc jednocześnie ich wspólną ułomnością, jest fakt, iż chcąc z nich skorzystać badacz jest niejako zmuszony do subiektywnego poszukiwania optymalnych sposobów pomiaru danych wejściowych, jak i wyjściowych.

Żadna z powyższych metod nie została wypracowana stricte z myślą o polskim sektorze przedsiębiorczości społecznej, co wielokrotnie przejawia się w trudnościach w ich zastosowaniu w Polsce. Wielce prawdopodobne, że niebawem ta sytuacja się zmieni, a osoby parające się ekonomią społeczną w naszym kraju otrzymają narzędzie w pełni dostosowane do rodzimych realiów. Stać się tak może za sprawą zespołu badawczego pracującego na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie, który to w ramach programu PO KL prowadzi badania nad narzędziem, które umożliwi zarówno pomiar realizacji celów społecznych przez podmioty ES, ale też porównywanie takowych między sobą. Jak zapewniają twórcy tego narzędzia, wyróżniać je będzie prostota obsługi, co dodatkowo zachęci zainteresowanych do pomiaru społecznej wartości dodanej organizacji.

Autor korzystał z „Wybrane metody społeczno-ekonomicznych efektów działania podmiotów ekonomii społecznej” (J. Głowacki, M. Płonka, K. Rosiek).