Publicystyka - ngo.pl

Współczesne europejskie państwo nie może funkcjonować bez dobrze zorganizowanego poradnictwa obywatelskiego. Zgodnie z definicją przyjętą w ramach projektu „Opracowanie kompleksowych i trwałych mechanizmów wsparcia dla poradnictwa prawnego i obywatelskiego w Polsce” współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, porada obywatelska polega na „opracowaniu i przekazaniu zgłaszającym się podmiotom rzetelnych, skonkretyzowanych i zindywidualizowanych zestawów informacji o różnych możliwościach rozwiązania problemu i o związanych z nimi konsekwencjach, wspieraniu ich – z poszanowaniem samodzielności w podejmowaniu decyzji – w dokonywaniu wyboru sposobu postępowania oraz, w razie potrzeby, sporządzaniu wspólnie z nimi planu działania i pomocy w jego realizowaniu”.

Z cytowanej definicji porady obywatelskiej nie wynika wprost, że poradnictwo obywatelskie to informowanie o przysługujących obywatelom prawach i wolnościach oraz spoczywających na nich obowiązkach w zakresie istotnym dla rozwiązania danego problemu oraz pomoc w wyborze optymalnego rozwiązania, ale taka interpretacja wydaje się w pełni uprawniona, ponieważ jednoznacznie wyjaśnia sens i znaczenie poradnictwa obywatelskiego. Należy pamiętać, że obywatelstwo to więź prawna łącząca osobę fizyczną – obywatela z państwem, na mocy której obywatel ma określone prawa i obowiązki wobec państwa, a państwo – analogicznie – ma obowiązki i prawa wobec obywatela. Tak pojmowana obywatelskość, łączy się z funkcjonowaniem społeczeństwa obywatelskiego i będącej jego nieodłączną częścią - sfery publicznej, której koncepcje sformułował po raz pierwszy w 1962 roku J. Habermas. Definiuje on sferę publiczną jako przestrzeń, w której może realizować się prawdziwie demokratyczne uczestnictwo obywateli w kształtowaniu wspólnych norm konsensu i porozumienia, w formowaniu opinii publicznej, a tym samym wpływanie na instytucje systemu. Z obywatelskości wynika obowiązek stosowania się do prawa państwa, w którym obywatel żyje, dlatego dobrze zorganizowane państwo dla zapewnienia swojego skutecznego funkcjonowania powinno zapewnić dostęp obywateli do wiedzy o ich prawach, wolnościach i obowiązkach.

Skuteczna komunikacja pomiędzy obywatelami a władzą, może się przyczynić do zwiększenia poczucia odpowiedzialności obywateli, co w konsekwencji ma pozytywny wpływ na kształtowanie się społeczeństwa obywatelskiego opartego na zasadach wspólnotowości i współodpowiedzialności. Służy temu właśnie poradnictwo obywatelskie, które powinno być wspierane przez państwo, ponieważ dla jego sprawnego funkcjonowania edukacja obywatelska jest warunkiem koniecznym. Państwo współorganizując i finansując poradnictwo obywatelskie powinno jednak wyzbyć się pokusy ingerowania w jego strukturę, organizację oraz metodologię działania, ponieważ poradnictwo obywatelskie musi pozostawać merytorycznie i intelektualnie działaniem niezależnym od państwa. Trudno jest promować niezależność poradnictwa obywatelskiego i dążenia do prawdy, gdy autonomia i niezależność intelektualna nie są wartościami szczególnie cenionymi. Zapewnienie tej niezależności nie jest jednak rzeczą niemożliwą, zależy od woli decydentów i determinacji w działaniu. Oczekiwanym postulatem organizacji prowadzących działania związane z poradnictwem obywatelskim jest zapewnienie współodpowiedzialności za organizację i funkcjonowanie poradnictwa obywatelskiego, przy zachowaniu jego autonomii i niezależności. Podmioty te są świadome trudności organizacyjnych związanych z funkcjonowaniem poradnictwa obywatelskiego, dlatego podejmują trudne działania samoorganizacji i zrzeszania się w celu standaryzacji form wykonywania poradnictwa obywatelskiego, samokontroli oraz wzajemnego merytorycznego wsparcia. Takim szczególnie udanym przedsięwzięciem jest powołanie w kwietniu 1998 r. do wspomagania rozwijającej się sieci biur porad obywatelskich w Polsce organizacji pozarządowej Związku Biur Porad Obywatelskich. Celem Związku jest zapewnienie obywatelom wiedzy o przysługujących im prawach, tak aby potrafili w aktywny i skuteczny sposób rozwiązywać swoje problemy, a także podejmować działania na rzecz pożądanych społecznie zmian.

Omawiając problemy poradnictwa obywatelskiego nie sposób nie wspomnieć o bezpłatnym poradnictwie prawnym. Porada prawna polega na opracowaniu i przekazaniu zgłaszającym się podmiotom rzetelnych, skonkretyzowanych i zindywidualizowanych zestawów informacji odnoszących się do przedstawionego przez nie problemu prawnego oraz, w razie potrzeby, pomocy w jego rozwiązaniu do momentu wkroczenia sprawy na etap sądowy. W opisie systemu nieodpłatnego poradnictwa prawnego i obywatelskiego wykorzystuje się definicje poradnictwa prawnego i poradnictwa obywatelskiego, w swojej treści znacznie do siebie zbliżone, ponieważ porada prawna jest to porada udzielana bezpłatnie w ramach porady obywatelskiej. Zakres przedmiotowy porady obywatelskiej wyczerpuje zakres porady prawnej, zwiększając go o wspieranie zgłaszającego się podmiotu w dokonaniu wyboru sposobu postępowania, na podstawie przekazanej wiedzy z zakresu spraw obywatelskich oraz wykorzystaniem osobistej refleksji. Konieczny wydaje się wzrost świadomości obywatelskiej i prawnej, ponieważ prawo i świadomość obywatelska wzajemnie na siebie oddziaływują. Przestrzeganie prawa przez obywateli ma bardzo istotne znaczenie z punktu widzenia ładu społecznego i jest wykładnikiem stopnia świadomości prawnej społeczeństwa, która jest istotnym elementem mającym nie tylko wpływ na stosowanie prawa, ale również na jego kształtowanie.

Porada prawna stanowi istotną, ważną część porady obywatelskiej. Należy szczególnie wyraźnie podkreślić znaczenie porad prawnych przy realizacji edukacji obywatelskiej wykonywanej w ramach porad obywatelskich.

Problemów merytorycznych związanych z należytym funkcjonowaniem poradnictwa obywatelskiego jest wiele. Jeden z nich wynika z faktu, że można w realizowanym systemie wyszkolić doradców - przygotować ich poprzez przekazanie stosownej wiedzy i metodologii pracy, można ich kontrolować i nadzorować, ale nie można doradcy nauczyć empatii, intelektualnej bezkompromisowości i nie ulegania wpływom ideologii. Istnieje nieuprawnione przekonanie, że jakość usług prawnych w biurach porad obywatelskich nie musi być najwyższa, ponieważ osoby korzystające z tych usług otrzymują je bezpłatnie. Osoby świadczące usługi w biurach porad obywatelskich otrzymują niezwykle niskie wynagrodzenia, a mimo to, w większości przypadków, profesjonalnie wykonują swoje zadania. Pewna część zadań wykonywanych jest przez wolontariuszy pod nadzorem profesjonalnych doradców.

Różne inicjatywy z zakresu poradnictwa prawnego i obywatelskiego prowadzą zarówno instytucje publiczne, jak i niepubliczne, jednakże nie ma między nimi należytej koordynacji i współpracy, a same organizacje mają trudności związane z brakiem stabilnego finansowania i odpowiednich regulacji prawnych. Powoduje to obniżenie jakości i skuteczności udzielanych porad.

Rozwój poradnictwa jest koniecznością i powinien być jednym z ważniejszych elementów strategii każdego państwa. Politycy i partie polityczne również powinny wspierać poradnictwo obywatelskie, ponieważ bez świadomości i wiedzy obywatelskiej nie można realizować idei demokracji. Najcenniejszą rzeczą w poradnictwie obywatelskim nie jest przekazanie obywatelskiej wiedzy, ale ujawnienie i uruchomienie sił obywatela jako jednostki albo grupy obywateli do samoorganizacji i świadomego - odpowiedzialnego uczestniczenia w sprawach państwa, lokalnej społeczności, czy też grupy środowiskowej. Pożądanym działaniem nie jest działanie jedynie zachowawcze, doraźne, incydentalne, ale działanie zmierzające do pozytywnych i konstruktywnych zmian w życiu jednostki, grupy, państwa. Poradzie obywatelskiej zawsze powinna towarzyszyć refleksja, ponieważ przekazanie wiedzy dotyczącej spraw prawnych i obywatelskich pozbawione refleksji staje się bezzasadne i nie przyniesie żadnych pozytywnych rezultatów.

Największą grupę wśród osób korzystających z poradnictwa obywatelskiego stanowią osoby, które nie potrafią zrozumieć i zastosować przepisów prawa, odnaleźć się w świecie urzędów i urzędników, określić i wykorzystać opiekuńczą rolę państwa. Takie osoby, postrzegają państwo i jego instytucje jako wyłączne źródło wszelkiego zła. Ich problemy nie są wynikiem jakiegokolwiek deficytu intelektualnego, są konsekwencją braku elementarnej wiedzy. W Polsce powszechna edukacja obywatelska nie istnieje. Reforma nauczania w zakresie edukacji obywatelskiej wskazuje na wyraźne niedowartościowanie tej problematyki. Brak jest na ten temat debaty i refleksji. Dotychczas realizowane lekcje wiedzy o społeczeństwie spełniały, chociaż w bardzo ograniczonym zakresie, swoją rolę w wychowaniu obywatelskim. Absolwenci szkól średnich jako dojrzali obywatele kończyli szkołę z pewnym, chociaż daleko niewystarczającym, kapitałem wiadomości i umiejętności w kwestiach obywatelskich. Likwidacja wos-u w klasach drugich i trzecich liceum, pozbawi znakomitą większość uczniów tych szans. Można oczekiwać, że taki stan rzeczy spowoduje wzrost zainteresowania poradami obywatelskimi wśród młodzieży, a biura porad obywatelskich staną przed nowymi wyzwaniami.

Organizatorzy działań zmierzających do opracowania modelu funkcjonowania bezpłatnego poradnictwa obywatelskiego zwracają szczególną uwagę na wdrożenie systemu zapewniającego profesjonalne i rzetelne świadczenie poradnictwa obywatelskiego, ponieważ źle wykonywane poradnictwo obywatelskie może spowodować nieobliczalnie negatywne skutki społeczne, z utrwalaniem nacjonalizmu, ksenofobii i nietolerancji włącznie.

Narzekamy na bierność postaw obywatelskich Polaków, na niską frekwencję wyborczą, bardzo niski poziom zorganizowania społeczeństwa obywatelskiego. Narzekamy, że potrafimy zorganizować się w celu wyrażenia protestu, sprzeciwu, okazania oporu a nie umiemy równie skutecznie organizować się w celu dokonania konstruktywnych zmian. Potrafimy być „przeciw”, nie umiemy być „za”. Jesteśmy częścią Europy ale jesteśmy zbyt mało europejscy. Lista zarzutów stawianych pod adresem polskiego społeczeństwa jest rozległa. Jeśli chcemy, aby nasze społeczeństwo przeszło metamorfozę musimy postawić na edukację obywatelską. To jeden ze sposobów, aby wyzwolić w ludziach wolę do aktywności obywatelskiej, a środki dla osiągnięcia tego celu musi zapewnić dobrze zorganizowane, powszechnie dostępne, bezpłatne poradnictwo obywatelskie.

Obserwując działania zmierzające do opracowania kompleksowych i trwałych mechanizmów wsparcia dla poradnictwa prawnego i obywatelskiego w Polsce dostrzegam „światełko w tunelu”, sygnalizujące możliwość zaistnienia spójnej, skutecznie działającej i odpowiadającej standardom europejskim struktury organizacyjnej, realizującej bezpłatne poradnictwo prawne i obywatelskie, ale na razie więcej w tym wiary i nadziei niż praktycznie urzeczywistnionych planów i koncepcji.

Władysław Grabowski - prawnik z wieloletnim doświadczeniem zawodowym, zorganizował system udzielania porad i interwencji obywatelskich w 1989 r. przy Obywatelskim Klubie Parlamentarnym w Krakowie. Udzielał porad obywatelskich również w Biurze Parlamentarnym Unii Demokratycznej i Unii Wolności. Od 2008 r. pracuje jako doradca ds. prawnych posła do Parlamentu Europejskiego Bogusława Sonika oraz jest konsultantem Biura Porad Obywatelskich przy Stowarzyszeniu Dobrej Nadziei w Krakowie.

Artykuł powstał w ramach projektu „Opracowanie kompleksowych i trwałych mechanizmów wsparcia dla poradnictwa prawnego i obywatelskiego w Polsce", realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego.