Publicystyka - ngo.pl

Pan Paweł (imię zmienione) miał 17 lat, kiedy uciekł z placówki opiekuńczo-wychowawczej. Wplątał się w kłopoty z prawem i swoje 18. urodziny spędził nie w domu ani wśród rówieśników, lecz w areszcie. W czasie, gdy jego rówieśnicy z pieczy zastępczej pisali swoje Indywidualne Plany Usamodzielnienia – dokumenty otwierające drogę do wsparcia po osiągnięciu dorosłości – on spał na działkach i krył się z kolegami przed strażą miejską. W dniu uzyskania pełnoletności był już formalnie poza systemem. Dziś ma 22 lata, sam jest ojcem, pracuje, stara się ułożyć sobie życie – ale nie może liczyć na żadne wsparcie przysługujące byłym wychowankom pieczy zastępczej. Nie ma kontaktu z rodziną, nie zna się na prawie i nie wie, jak wybrnąć z sytuacji, która zamknęła mu drzwi do pomocy, zanim zdołał je w ogóle uchylić.

Indywidualny Plan Usamodzielnienia (IPU) to dokument, który wychowanek/nka pieczy zastępczej powinien/na przygotować jeszcze przed osiągnięciem pełnoletniości. Zawiera on plan na dalsze życie – wskazuje, gdzie młoda osoba chce mieszkać, jak zamierza się utrzymywać czy kontynuować naukę. IPU to także formalna podstawa do uzyskania dedykowanego wychowankom pieczy wsparcia – finansowego, rzeczowego czy pracy socjalnej – już po wyjściu z pieczy zastępczej. Tyle że ten proces zakłada względną stabilność i gotowość do planowania przyszłości. 

W praktyce jednak nie wszyscy młodzi są w takim miejscu. Część z nich doświadcza kryzysów psychicznych, zmaga się z traumami, problemami w relacjach. O ile w placówkach opiekuńczo-wychowawczych i rodzinach zastępczych dorośli robią wszystko, aby młode osoby spełniły formalności. To grupa młodych, którzy zdecydowali się na ucieczkę lub w skutek wejścia w konflikt z prawem trafili do aresztu, nie zawsze chce i może z tego skorzystać. W rezultacie, gdy wychodzą formalnie z pieczy zastępczej, okazuje się, że nie spełniają warunków do otrzymania pomocy dedykowanej wychowankom. I choć ich potrzeby wcale nie są mniejsze, system uznaje, że jest już za późno.

Choć formalnie istnieją możliwości nadrobienia zaległości i uzyskania wsparcia po czasie, to w praktyce ta droga jest trudna, mało znana i wymaga wiedzy, której większość młodych po pieczy po prostu nie ma. Można złożyć wniosek o przywrócenie terminu na złożenie IPU, powołując się na uzasadnione przyczyny, takie jak kryzys psychiczny, pobyt w areszcie, brak opiekuna czy zwyczajna niewiedza o obowiązku złożenia dokumentu. Wniosek taki składa się do starosty właściwego dla miejsca ostatniej placówki opiekuńczo-wychowawczej lub do jednostki prowadzącej sprawę usamodzielnienia. Równocześnie trzeba złożyć sam Indywidualny Plan Usamodzielnienia, nawet jeśli termin już minął. 

Problem w tym, że ta ścieżka jest niemal niewidoczna - nie widać jej oficjalnych dokumentach i rzadko kto o niej wie. Młodzi dorośli nie wiedzą, że mogą jeszcze próbować. W wielu przypadkach nie mają już kontaktu z placówką ani z osobą, która mogłaby pełnić funkcję opiekuna usamodzielnienia. Sam IPU musi być szczegółowy: zawierać cele, plan działania, szacunkowe koszty, propozycje form wsparcia – a najlepiej również opinię opiekuna. Dla osoby bez zaplecza prawnego i emocjonalnego to zadanie przekraczające możliwości. 

Istnieje też możliwość złożenia wniosku o indywidualną decyzję administracyjną, powołując się na trudną sytuację życiową i konstytucyjne prawo do pomocy społecznej – ale to rozwiązanie stosowane rzadko, zależne od dobrej woli urzędników i interpretacji przepisów przez lokalne PCPR lub gminę. W wyjątkowych przypadkach można również zgłosić się do Rzecznika Praw Obywatelskich lub Rzecznika Praw Dziecka, jeśli doszło do naruszenia praw – ale i ta opcja wymaga odwagi, świadomości prawnej i determinacji. 

Ostatecznie młodzi ludzie mogą zwrócić się do OPS lub PCPR po pomoc w ramach ogólnego systemu pomocy społecznej, ale to już inna kategoria świadczeń – zazwyczaj doraźna, niepowiązana z procesem usamodzielnienia, nie dająca takich narzędzi startowych, jak te dostępne dla pełnoprawnych wychowanków pieczy.

Dziś zbyt wielu młodych dorosłych, którzy opuścili pieczę zastępczą w chaosie, kryzysie lub samotności, żyje poza systemem. Nie dlatego, że nie chcą wsparcia — ale dlatego, że nie zdążyli, nie wiedzieli, nie potrafili wypełnić formalności, których zrozumienie wymaga dojrzałości, stabilizacji i pomocy dorosłych. Nie możemy pozostawić ich z konsekwencjami decyzji, które podjęli jako dzieci, łamiąc tym samym fundamentalne zasady prawa — przede wszystkim zasadę ochrony dobra dziecka, prawo do równego traktowania oraz zakaz karania za niedojrzałość. 

Potrzebujemy zmian — zarówno informacyjnych, jak i systemowych. Po pierwsze - upowszechnienia wiedzy o możliwych ścieżkach dochodzenia swoich praw po czasie. Po drugie, jasnych i czytelnych procedury dla samorządów, które umożliwią indywidualne decyzje wspierające młodych ludzi w wyjątkowo trudnej sytuacji. Po zmian legislacyjnych  — takich, które zagwarantują, że prawo do usamodzielnienia nie przepada bezpowrotnie tylko dlatego, że młoda osoba nie złożyła jednego dokumentu przed 18. urodzinami. 

Jako organizacje, instytucje, osoby pracujące z młodzieżą — możemy działać razem. Możemy nagłaśniać ten temat, edukować, wspierać w składaniu wniosków i szukać rozwiązań systemowych. Każdy młody człowiek wychodzący z pieczy zasługuje na drugą szansę, nawet jeśli pierwszej nie był w stanie wykorzystać.