Publicystyka - ngo.pl

Nastolatki to najbardziej aktywni użytkownicy Internetu. Liczba godzin, które młodzież przeznacza na bycie w sieci systematycznie rośnie, co potwierdzają liczne badania, w tym raport „Nastolatki 3.0” (NASK, 2021), według którego nastolatkowie przeciętnie spędzają w Internecie prawie 5 godzin dziennie, a ci najbardziej aktywni (blisko co dziesiąty!) ponad 8 godzin dziennie.

Problematyczna wydaje się nie tylko ilość czasu poświęcona na bycie w sieci, ale sposób jego użytkowania oraz wpływ, jaki Internet wywiera na młodych ludzi. Nastolatki najwięcej swojego zaangażowania i uwagi poświęcają na korzystanie z mediów społecznościowych, często robiąc to w sposób bierny, polegający na graniu w gry, słuchaniu muzyki, scrollowaniu/przewijaniu kolejnych filmów, rolek, zdjęć i relacji na TikToku, Snapchat’cie, Instagramie lub YT. Intensywne korzystanie z Internetu rzadko ma charakter twórczy, analityczny lub edukacyjny.

Social media zajmują bardzo ważne miejsce w świadomości nastolatków, kształtując ich sposób myślenia, wyznaczają trendy i mają ogromny potencjał marketingowy. Wykorzystują to autorzy kampanii i strategii, których odbiorcami i konsumentami, czasami nieświadomymi lub/i bezkrytycznymi jest młodzież.

Siłę i skalę wpływu social mediów trafnie odzwierciedla badanie przeprowadzone przez Ośrodek nad Przyszłością Horsta Opaschowskiego w Hamburgu, z którego wynika, że najbardziej podatne na ich oddziaływanie są osoby między 14. a 24. rokiem życia. W 1997 r. odsetek badanych, którzy zgodzili się ze stwierdzeniem, że informacje znalezione w mediach społecznościowych są dla nich bardziej cenne niż opinie rodziców i nauczycieli wyniósł 33%, natomiast w roku 2017 roku już aż 60%!

Świadome korzystanie z Internetu, wrażliwość na potencjalne niebezpieczeństwa i dezinformację w dużej mierze zależy od stopnia posiadanych kompetencji cyfrowo-medialnych nastolatków. Coraz nowsze funkcjonalności Internetu i social mediów, związane z rozwojem sztucznej inteligencji, dają z jednej strony większe możliwości dla osób użytkujących, ale także stwarzają potencjalne problemy i zagrożenia w zakresie m.in. (auto)kreowania i dystrybucji treści oraz siebie (własnego wizerunku) w wirtualnej przestrzeni.

Wyniki badań na temat poziomu kompetencji w powyższym zakresie wśród polskiej młodzieży nie są jednak zbyt optymistyczne. Medialne doniesienia o nastoletnich osobach legitymizujących się genialnymi umiejętnościami cyfrowymi, które świadomie i bezproblemowo korzystają z nowoczesnych technologii są raczej wyjątkami potwierdzającymi regułę, że przeciętny nastolatek/nastolatka jest często w świecie online zagubiony a jego/jej umiejętności są wybiórcze i przeciętne.

Część ekspertów, w tym prof. Jacek Pyżalski (ekspert w zakresie edukacji medialnej), wyraża opinię, że ogromne kompetencje cyfrowe całego młodego pokolenia to mit. Wyniki ogólnopolskiego testu w zakresie oceny praktycznych kompetencji cyfrowych, tzw. Digital Fitness, przeprowadzonych wśród 6 tysięcy uczennic i uczniów przez Fundację Digital Poland pokazały, że młodzież posiada zaledwie podstawowe umiejętności cyfrowe, które jest w stanie wykorzystać w życiu codziennym, i które przydadzą się im w dalszej nauce. Uczniowie najsłabiej wypadli w części dotyczącej cyberbezpieczeństwa – jedynie 43% z nich udzieliło prawidłowych odpowiedzi (DigitalPoland, 2022).

Ważnym aspektem związanym z kompetencjami medialnymi jest zagadnienie dezinformacji i manipulacji. Dość często zdarza się, że wiadomość podawano rano przez media, wieczorem, po weryfikacji, okazuje się nieprawdziwa. Z raportu „Dezinformacja oczami Polaków” wynika, że ponad 80% Polaków spotkało się z dezinformacją oraz fałszywymi informacjami o Polsce i świecie. Według 84% Polaków zbyt dużo kłamliwych informacji w Internecie dzieli społeczeństwo i wpływa na demokratyczne wybory. A najbardziej na fake newsy podatni są młodzi ludzie ufający mediom społecznościowym, którzy nie są w stanie samodzielnie odróżnić, co jest prawdą a co fałszem (DigitalPoland, 2021).

Z innych interesujących badań wynika, że dzieci i młodzież jest zagrożona przez informacyjno-propagandową funkcję sieci, która utrudnia im przeprowadzenie właściwej samooceny i znalezienie odpowiedniego miejsca w rzeczywistości. Wzajemne przenikanie się świata realnego z tym online powoduje powstanie niespójnej wizji rzeczywistości, czego efektem jest chaos światopoglądowy oraz narażenie na różnego typu psychomanipulacje (Agnieszka Wrońska, 2019).

Aktualnym trendem w podnoszeniu kompetencji cyfrowych (rozwijaniu alfabetyzacji cyfrowej) jest zwrócenie szczególnej uwagi na ich złożoność i podkreślanie ich wymiaru poznawczego, refleksyjnego i społeczno-relacyjnego (ETS, 2002). Część ekspertów wyraża opinię, że myślenie krytyczne i aspekty intelektualne są wręcz bardziej istotne niż umiejętności techniczne per se. W literaturze przedmiotu podkreślany jest mieszany charakter alfabetyzacji cyfrowej (digital literacy) definiowanej jako połączenie „aspektów czysto technicznych, kompetencji intelektualnych, a także kompetencji związanych z odpowiedzialnym obywatelstwem” (Tornero, 2004).

Wydaje się, że takie podejście ma szczególne znaczenie i zastosowanie w odniesieniu do osób w wieku nastoletnim, znajdujących się na etapie kształtowania własnej tożsamości oraz przykładających dużą wagę do jakości relacji z rówieśnikami, a jednocześnie cechujących się niedojrzałością intelektualną objawiająca się m.in. traktowaniem świata kreowanego jako rzeczywistego.

Mówienie o tym, że podnoszenie kompetencji cyfrowych jest istotne, to truizm. Ważne, aby były one dopasowane do aktualnych potrzeb zarówno konkretnych pokoleń np. Z (osoby urodzone przed 2000 r.) oraz Alfa (osoby urodzone po 2010 r.), zmieniającej się rzeczywistości, jak i wymagań np. rynku pracy. Edukacja w tym zakresie powinna być prowadzona w formie atrakcyjnej i zachęcającej dla uczennic i uczniów. Często rolę tę pełnią projekty organizacji pozarządowych, jak realizowany przez Fundację Pro Cultura „Cyfrowy Obywatel wymiata w Internecie”.

Projekt powstał jako odpowiedź na aktualne potrzeby i deficyty uczniów i uczennic związane posługiwaniem się kompetencjami cyfrowymi w sposób funkcjonalny. Zajęcia w projekcie dotyczą podnoszenia kompetencji informatycznych, traktowanych jako narzędzie wyjściowe. Większość zajęć skupia się na rozwijaniu całego wachlarza umiejętności medialnych i społecznych, które ćwiczą krytyczne myślenie, pozwalają odróżnić prawdę od fałszu i wyposażają młodych ludzi w wiedzę. To dzięki niej będą dysponować lepszymi umiejętnościami do radzenia sobie z takimi zjawiskami, jak dezinformacja, manipulacja czy różnorodne zagrożenia płynące z sieci.

Przed rozpoczęciem projektu Fundacja przeprowadziła badania, których celem było poznanie potrzeb, preferencji i obaw uczniów w zakresie korzystania z Internetu, social mediów oraz podnoszenia kompetencji cyfrowo-medialnych. Wyniki badań miały posłużyć do zdiagnozowania potrzeb uczniów w tych obszarach, w celu jak najlepszego dopasowania zajęć do oczekiwań i zainteresowań. Wyniki przeprowadzone na małej próbie 56 osób, odzwierciedlają jednak wyniki badań ogólnopolskich.

Ponad 40% uczniów i uczennic, która wzięła udział w badaniu spędza w Internecie ponad 5 godzin dziennie, z którym się łączy za pośrednictwem telefonu. Korzystanie z Internetu ma głównie charakter pasywny i rozrywkowy polegający na „siedzeniu w social mediach”, wstawianiu filmów, zdjęć i komentarzy, graniu w gry, oglądaniu filmów i słuchaniu muzyki.

W trakcie badania zapytaliśmy uczniów i uczennice o ich ogólne opinie, odczucia i skojarzenia na temat Internetu i mediów społecznościowych. Najwięcej ankietowanych przyznało, że najbardziej chciałoby zarabiać pieniądze w Internecie i social mediach, często korzysta z porad i informacji zamieszczanych przez blogerów, youtuberów i influencerów, ale także wielu z nich przyznało, że czuje się źle, że nie może mieć takiego życia jak osoby, które obserwuje w Internecie/mediach społecznościowych. Zdaniem uczniów i uczennic Internet/social media to miejsce, dzięki któremu można być popularnym i prezentować swoje „ja” lepiej niż w życiu realnym.

Jak wskazują wyniki ankiety, choć młodzież stara się spędzać w SM jak najwięcej swojego wolnego czasu, to jednocześnie zgadza się z twierdzeniem, że „Internet ma wiele pozytywnych stron np. można za jego pośrednictwem pogłębiać wiedzę, zarabiać pieniądze ale też łączy się z zagrożeniami np. przemocą, oszustwami, kradzieżami, dlatego trzeba uważać i poszerzać wiedzę jak bezpiecznie z niego korzystać”.

Młodzi ludzie mają też obawy związane z użytkowaniem Internetu. Najwięcej badanych stwierdziło, że ich umiejętności będą zbyt małe, żeby bezpiecznie i skutecznie korzystać z Internetu, wyrażają także niepokój związany z coraz większą liczbą ataków hakerskich, włamań, kradzieży pieniędzy lub danych, a największe firmy będą cenzurować treści i zwalczać wolność słowa w Internecie.

Wyniki badań wskazują też braki uczniów i uczennic w zakresie umiejętności krytycznego myślenia i weryfikowania prawdziwości informacji. Na pytanie „Czy potrafisz rozpoznać fałszywe informacje w Internecie?”, 45% ankietowanych odpowiedziało, że nie lub rzadko, a kolejne 30% nie wie czy potrafi zweryfikować ich prawdziwość, co dobitnie pokazuje, jak niezbędne jest zdobywanie umiejętności w tym zakresie.

Na podstawie odpowiedzi udzielonych przez uczniów powstał program edukacyjny prowadzony w ramach zajęć „Cyfrowy Obywatel wymiata w Internecie”. Uczniów i uczennice najbardziej interesują zagadnienia związane z tworzeniem ciekawych treści w mediach społecznościowych oraz materiałów wideo wraz z ich obróbką i montażem. Badane osoby zadeklarowały, że chcą pogłębiać swoją wiedzę odnośnie tworzenia własnego wizerunku w Internecie, zdobywać wiedzę na temat jak nie dać się oszukiwać/manipulować w Internecie, jak bezpiecznie poruszać się w Internecie oraz gdzie szukać pomocy i w jaki sposób reagować w momencie pojawienia się różnych zagrożeń np. hejtu, przemocy.

Katarzyna Szwedor – socjolożka i ewaluatorka. Absolwentka Collegium Civitas i Podyplomowego Studium Ewaluacji Programów Społecznych w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Ekspert merytoryczny ds. Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji w Instytucie Badań Edukacyjnych. Współpracuje z uczelniami wyższymi oraz organizacjami pozarządowymi.

„Cyfrowy obywatel wymiata w Internecie” to projekt Fundacji Pro Cultura i Młodzieżowego Ośrodka Socjoterapii „Jędruś”, finansowany przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy EOG w ramach Programu Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny.

^{Agnieszka Wrońska, R. L.-S. (2019). Edukacja – relacja – zabawa. Wieloaspektowość Internetu w wymiarze bezpieczeństwa dzieci i młodzieży, Warszawa, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji. 
DigitalPoland. (2021). Dezinformacja oczami Polaków. doi: https://digitalpoland.org/
DigitalPoland. (2022). Pobrano z lokalizacji https://digitalpoland.prowly.com/184502-uczniowie-nie-popisali-sie-wiedza-z-umiejetnosci-cyfrowych-trojka-z-minusem-na-digital-fitness 
ETS. (2002). Digital transformation. A framework for ICT literacy. Digital transformation. A framework for ICT literacy.  doi: https://www.ets.org/ 
NASK (2021). Nastolatki 3.0. Warszawa: NASK – Państwowy Instytut Badawczy. 
Tornero, J. M. (2004). Promoting digital literacy. Comprender la alfabetización digital. Pobrano z lokalizacji http://www.gabinetecomunicacionyeducacion.com/sites/default/files/field/adjuntos/comprender_dl.pdf}