Publicystyka - ngo.pl

Przedstawiciele tych grup wspólnie pracowali nad propozycją powołania nowej instytucji, która miałaby wesprzeć funkcjonowanie pomocy społecznej i pomóc bronić praw osób najbiedniejszych.

Poniższy dokument opisujący koncepcję Rzecznika powstał w połowie 2019 r. Przez kolejny rok pomysł był udoskonalany i dostosowywany do realiów prawnych. W połowie 2020 r. został napisany projekt ustawy wprowadzającej instytucję Rzecznika Praw Społecznych.

W każdym społeczeństwie – społeczeństwo polskie nie jest wyjątkiem – osoby i rodziny doświadczające biedy i wykluczenia społecznego, przeżywające problemy, z którymi nie mogą się uporać, znajdują się w najtrudniejszym położeniu. Świadczy o tym choćby to, że przysługujące im prawa człowieka i prawa obywatelskie nie są należycie szanowane, chronione i realizowane. Na znaczenie praw tych osób zwróciła uwagę Organizacja Narodów Zjednoczonych, uchwalając w 2012 r. Wytyczne w Sprawie Skrajnego Ubóstwa i Praw Człowieka. Powołano także specjalnego przedstawiciela ONZ do spraw skrajnego ubóstwa i praw człowieka.

W Polsce szczególna ochrona praw tej kategorii obywateli w zasadzie nie istnieje – nie ma instytucji, która podjęłaby się takiej misji. Powołanie nowej instytucji – Rzecznika Praw Społecznych mogłoby zmienić ten stan rzeczy.

Taka propozycja pojawiła się w toku prac zespołu, który w ramach Stowarzyszenia ATD Czwarty Świat realizował międzynarodowy projekt Our Voices (Nasze Głosy). W zespole uczestniczyli przedstawiciele trzech grup: osób z doświadczeniem biedy i wykluczenia społecznego oraz korzystania z pomocy społecznej, pracowników socjalnych i wolontariuszy służb społecznych, a także naukowców zajmujących się problematyką polityki społecznej, pomocy społecznej i pracy socjalnej. Uczestnicy zespołu, dzieląc się swoją wiedzą – przy założeniu, iż każdy z reprezentowanych w zespole punktów widzenia jest równie ważny – szukali odpowiedzi na pytanie, co zrobić, by – w zgodzie z duchem i literą praw człowieka – poprawić relacje pomiędzy obywatelami potrzebującymi pomocy a instytucjami publicznymi, które tej pomocy im udzielają.

Powołanie Rzecznika Praw Społecznych było jedną z podstawowych, uzgodnionych przez cały zespół, rekomendacji.

Instytucja rzecznika praw i jej rola w ładzie instytucjonalnym demokratycznego państwa

Instytucja rzecznika praw funkcjonuje w ponad 110 państwach świata, występuje też w porządku prawnym Unii Europejskiej oraz Rady Europy. Nazywa się różnie: w Szwecji, skąd wywodzi się jej pierwowzór, znana jest pod rozpoznawalną powszechnie nazwą ombudsmana, w Hiszpanii – obrońcy ludu, w Estonii – kanclerza sprawiedliwości, w Austrii – ludowego adwokata, we Francji – mediatora. Niezależnie od nazwy jej funkcja jest wszędzie taka sama: ochrona praw i wolności jednostki. Jest ona niezbędna, bowiem nawet w ustroju demokratycznym samo przyznanie obywatelom praw to za mało: ważne jest także to, jakie te prawa są i czy rzeczywiście są realizowane. W dobrze działającym i przyjaznym obywatelom państwie demokratycznym prawdziwym gwarantem ich praw i wolności nie są organy władzy państwowej, ale instytucje kontrolne, takie jak trybunały konstytucyjne czy sądy administracyjne. Do tej kategorii instytucji należy też instytucja rzecznika praw.

Wyłoniły się dwa niewykluczające się modele sprawowania funkcji rzecznika praw: pierwszy w centrum uwagi stawia przypadki naruszenia prawa przez organy publiczne, drugi natomiast skupia się na zwalczaniu przejawów tzw. złej administracji, tj. takiego jej działania, które po stronie obywateli powoduje krzywdę, szkodę, niesprawiedliwość. Współczesne instytucje rzecznika praw różnią się ponadto stopniem centralizacji. Urzędy rzecznikowskie często usytuowane są na szczeblu centralnym, ale bywa, iż zakładane są lokalnie, tworząc ogólnokrajową sieć.

Rzecznicy praw w Polsce

W Polsce działa współcześnie czterech rzeczników praw. Najważniejszym z racji statusu, zakresu działania i kompetencji jest Rzecznik Praw Obywatelskich. Pozostali rzecznicy: Rzecznik Praw Dziecka, rzecznicy praw konsumenta i Rzecznik Praw Pacjenta, zajmują się ochroną jedynie pewnej kategorii praw. Każdy z nich działa na mocy ustawy i finansowany jest ze środków budżetowych.

• Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela, w tym realizacji zasady równego traktowania. Bada, czy na skutek działania lub zaniechania organów władzy publicznej nie nastąpiło naruszenie prawa, zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej oraz czy nie doszło do aktów dyskryminacji. Swoją działalność prowadzi przede wszystkim na podstawie wpływających do niego wniosków od obywateli. Wniosek jest wolny od opłat i nie wymaga szczególnej formy. Rzecznik może także podejmować czynności z urzędu, np. na podstawie wiadomości pozyskiwanych z publikacji prasowych, radiowych i telewizyjnych. (Podstawa prawna: ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich).
• Rzecznik Praw Dziecka chroni prawa dziecka, a w szczególności: prawa do życia i ochrony zdrowia, prawa do wychowania w rodzinie, prawa do godziwych warunków socjalnych, prawa do nauki. Nie zastępuje wyspecjalizowanych służb, instytucji i stowarzyszeń zajmujących się ochroną dziecka, lecz interweniuje w sytuacji, kiedy dotychczasowe procedury okazały się nieskuteczne bądź ich zaniechano. Adresatami działań Rzecznika są wszystkie organy władzy publicznej, samorządy terytorialne, instytucje rządowe i organizacje pozarządowe, do których Rzecznik może zwrócić się o: 1) złożenie wyjaśnień i udzielenie niezbędnych informacji, a także o udostępnienie akt i dokumentów, w tym zawierających dane osobowe; 2) podjęcie przez nie działań na rzecz dziecka, zgodnie z zakresem ich kompetencji, przedstawiając oceny i wnioski zmierzające do zapewnienia skutecznej ochrony praw i dobra dziecka; 3) wystąpienie z inicjatywą ustawodawczą bądź o wydanie lub zmianę innych aktów prawnych. Corocznie Rzecznik Praw Dziecka przedstawia informację o swoich działaniach oraz uwagi o stanie przestrzegania praw dziecka w Polsce. (Podstawa prawna: ustawa z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka).
• Rzecznicy praw konsumenta, miejscy lub powiatowi, realizują zadanie własne samorządu w zakresie ochrony praw konsumentów. Co do zasady na każdy powiat przypada jeden rzecznik, ale w kilku przypadkach powiaty na podstawie porozumienia utworzyły jedno wspólne stanowisko rzecznika konsumentów. Rzecznicy interweniują w sprawach indywidualnych. Do ich kompetencji należy m.in.: zapewnienie bezpłatnego poradnictwa konsumenckiego i informacji prawnej w zakresie ochrony interesów konsumentów; występowanie do przedsiębiorców w sprawach ochrony praw i interesów konsumentów; wytaczanie powództwa na rzecz konsumentów oraz wstępowanie, za ich zgodą, do toczącego się postępowania w sprawach o ochronę interesów konsumentów; składanie wniosków w sprawie stanowienia i zmiany przepisów prawa miejscowego w zakresie ochrony interesów konsumentów. Rzecznik konsumentów w sprawach o wykroczenia na szkodę konsumentów jest oskarżycielem publicznym w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. Ochrona zbiorowych praw i interesów konsumentów jest zadaniem Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. (Podstawa prawna: ustawa o samorządzie powiatowym z dnia 5 czerwca 1998 r., ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów z dnia 16 lutego 2007 r.).
• Rzecznik Praw Pacjenta jest centralnym organem administracji rządowej właściwym w sprawach ochrony praw pacjentów, określonych w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Prawa te obejmują prawo do: świadczeń zdrowotnych, dokumentacji medycznej, informacji, poszanowania intymności i godności, wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych, tajemnicy informacji z nim związanych, poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, przechowywania rzeczy wartościowych w depozycie, zgłaszania działań niepożądanych produktów leczniczych, opieki duszpasterskiej. Rzecznik wykonuje swoje zadania przy pomocy Biura Rzecznika Praw Pacjenta. Do jego zadań należy m.in.: prowadzenie postępowań w sprawach praktyk naruszających zbiorowe prawa pacjentów; opracowywanie i przedkładanie Radzie Ministrów projektów aktów prawnych dotyczących ochrony praw pacjenta; występowanie do właściwych organów z wnioskami o podjęcie inicjatywy ustawodawczej bądź o wydanie lub zmianę aktów prawnych w zakresie ochrony praw pacjenta; współpraca z organami władzy publicznej w celu zapewnienia pacjentom przestrzegania ich praw, w szczególności z ministrem właściwym do spraw zdrowia; przedstawianie właściwym organom władzy publicznej, organizacjom i instytucjom oraz samorządom zawodów medycznych ocen i wniosków zmierzających do zapewnienia skutecznej ochrony praw pacjenta; współpraca z organizacjami pozarządowymi, społecznymi i zawodowymi, do których celów statutowych należy ochrona praw pacjenta; współpraca w zakresie przestrzegania praw pacjenta z podmiotami udzielającymi świadczeń zdrowotnych; analiza skarg pacjentów w celu określenia zagrożeń i obszarów w systemie ochrony zdrowia wymagających naprawy. (Podstawa prawna: ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta).

Prawa społeczne

Prawa społeczne (socjalne), jako trzecia obok praw cywilnych i politycznych kategoria praw obywatelskich, trzeci aspekt obywatelskości, wyłoniły się i rozwinęły najpóźniej, dopiero w XX wieku. Ideą leżącą u ich podstaw było zapewnienie każdemu obywatelowi podstawowego standardu życia. Od samego początku pojęcie praw społecznych obejmowało szeroki katalog uprawnień, od prawa do odrobiny ekonomicznego dobrobytu i bezpieczeństwa do prawa do pełnego udziału w społecznym dziedzictwie i do życia jako cywilizowana jednostka wedle standardów przeważających w społeczeństwie. Zakładano, że dzięki prawom społecznym każdy obywatel będzie miał rzeczywistą możliwość pełnego uczestnictwa w życiu publicznym, w tym pełnego korzystania z innych przynależnych mu praw obywatelskich: politycznych i cywilnych. Centralna pozycja praw społecznych stała się jedną z najbardziej wyróżniających cech modelu państwa opiekuńczego i europejskiego modelu społecznego.

W 1961 r. Rada Europy przyjęła jako swój podstawowy dokument Europejską Kartę Społeczną. Ma ona służyć wysiłkom podejmowanym przez państwa członkowskie – sygnatariuszy Karty, dla polepszenia poziomu życia i popierania dobrobytu społecznego zarówno ludności miejskiej, jak i wiejskiej, za pomocą odpowiednich instytucji i działań. W preambule zakłada ona, że korzystanie z praw społecznych powinno być zapewnione bez dyskryminacji ze względu na rasę, kolor i płeć, religię, poglądy polityczne, pochodzenie narodowe lub społeczne. Europejska Karta Społeczna została przez Polskę ratyfikowana w 1997 r.

Katalog praw społecznych (i społeczno-ekonomicznych) zawartych obecnie w Europejskiej Karcie Społecznej obejmuje: prawo do pracy, prawo do sprawiedliwych warunków pracy,prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, prawo do organizowania się (pracowników i pracodawców),prawo do rokowań zbiorowych, prawo dzieci i młodocianych do ochrony, prawo zatrudnionych kobiet do ochrony, prawo do poradnictwa zawodowego, prawo do szkolenia zawodowego, prawo do ochrony zdrowia, prawo do zabezpieczenia społecznego, prawo do pomocy społecznej i medycznej, prawo do korzystania z usług opieki społecznej, prawo osób niepełnosprawnych fizycznie lub umysłowo do szkolenia zawodowego, rehabilitacji oraz readaptacji zawodowej i społecznej, prawo rodziny do ochrony społecznej, prawnej i ekonomicznej, prawo matek i dzieci do ochrony społecznej i ekonomicznej, prawo do prowadzenia działalności zarobkowej na terytorium innych układających się stron, prawo pracowników migrujących oraz ich rodzin do ochrony i pomocy, prawo do równych szans i równego traktowania w sprawach zatrudnienia i zawodu, bez dyskryminacji ze względu na płeć, prawo (pracowników) do informacji i konsultacji, prawo do brania udziału w określaniu i polepszaniu warunków pracy i środowiska pracy, prawo osób w podeszłym wieku do ochrony socjalnej.

W 2017 r. Parlament Europejski, Rada i Komisja Europejska uroczyście proklamowały Europejski filar praw socjalnych. Został on opracowany i przyjęty w celu wzmocnienia praw społecznych, a przez to poprawy standardu i jakości życia mieszkańców krajów członkowskich w krótkim i średnim terminie. Europejski filar praw socjalnych wyraża zasady i prawa kluczowe dla sprawiedliwych i sprawnie funkcjonujących systemów bezpieczeństwa socjalnego i rynków pracy w Europie XXI w. Koncepcja filaru powstała przede wszystkim z myślą o strefie euro, lecz ma zastosowanie do wszystkich państw członkowskich UE, które chciałyby się do niego przyłączyć. Realizacja zasad i praw określonych w ramach Europejskiego filaru praw socjalnych stanowi wspólną odpowiedzialność państw członkowskich, instytucji UE, partnerów społecznych i innych zainteresowanych stron.

Europejski filar praw socjalnych przewiduje zarówno wprowadzenie nowych praw dla obywateli, jak i zmierza do ułatwienia skuteczniejszego egzekwowania praw, które już im przysługują. Opiera się na 20 podstawowych zasadach uporządkowanych według trzech następujących kategorii: równe szanse i dostęp do zatrudnienia, uczciwe warunki pracy, ochrona socjalna i integracja społeczna.

Podstawowe zasady Europejskiego filaru społecznego

Kategoria I: równe szanse i dostęp do zatrudnienia

1. Kształcenie, szkolenie i uczenie się przez całe życie
Każdy ma prawo do edukacji włączającej, charakteryzującej się dobrą jakością, szkoleń i uczenia się przez całe życie w celu utrzymania i nabywania umiejętności, które pozwolą mu w pełni uczestniczyć w życiu społecznym i skutecznie radzić sobie ze zmianami na rynku pracy.
2. Równouprawnienie płci
Należy zapewnić i wspierać równość traktowania i szans kobiet i mężczyzn we wszystkich dziedzinach, w tym w odniesieniu do udziału w rynku pracy, warunków zatrudnienia i możliwości rozwoju kariery. Kobiety i mężczyźni mają prawo do równego wynagrodzenia za pracę o równej wartości.
3. Równe szanse Bez względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną, każdy ma prawo do równego traktowania i równych szans w dziedzinie zatrudnienia, ochrony socjalnej, edukacji, a także dostępu do dóbr i usług dla społeczeństwa. Należy wspierać równe szanse grup niedostatecznie reprezentowanych.
4. Aktywne wsparcie na rzecz zatrudnienia
Każdy ma prawo do terminowego i dostosowanego do potrzeb wsparcia na rzecz poprawy perspektyw zatrudnienia lub prowadzenia działalności na własny rachunek. Obejmuje to prawo do otrzymania wsparcia w poszukiwaniu pracy, szkoleniu się i zmianie kwalifikacji zawodowych. Każdy ma prawo do przeniesienia uprawnień do ochrony socjalnej i do szkolenia w trakcie przekwalifikowania zawodowego. Młodzi ludzie mają prawo do dalszego kształcenia, przyuczenia do zawodu, stażu lub dobrej oferty zatrudnienia w ciągu czterech miesięcy od uzyskania statusu bezrobotnego lub ukończenia edukacji. Osoby bezrobotne mają prawo do ciągłego i konsekwentnego wsparcia dostosowanego do ich indywidualnych potrzeb. Osoby długotrwale bezrobotne mają prawo do dogłębnej indywidualnej oceny najpóźniej do 18. miesiąca bezrobocia.

Kategoria II: uczciwe warunki pracy

5. Bezpieczne i elastyczne zatrudnienie
Niezależnie od rodzaju i czasu trwania stosunku pracy pracownicy mają prawo do sprawiedliwego i równego traktowania w odniesieniu do warunków pracy, dostępu do ochrony socjalnej i szkoleń. Należy wspierać przechodzenie w kierunku otwartych form zatrudnienia. Zgodnie z prawodawstwem i układami zbiorowymi należy zapewnić pracodawcom niezbędną elastyczność, tak by mogli sprawnie dostosowywać się do zmian zachodzących w kontekście gospodarczym. Należy wspierać innowacyjne formy zatrudnienia, które gwarantują wysoką jakość warunków pracy. Należy zachęcać do przedsiębiorczości i samozatrudnienia. Należy ułatwić mobilność zawodową. Należy zapobiegać powstawaniu stosunków pracy prowadzących do niepewnych warunków pracy, w tym poprzez wprowadzenie zakazu nadużywania nietypowych umów o pracę. Każdy okres próbny powinien mieć rozsądny czas trwania.
6. Wynagrodzenie
Pracownicy mają prawo do sprawiedliwego wynagrodzenia, które zapewnia przyzwoity poziom życia. Należy zadbać o odpowiednie płace minimalne, tak by zapewnić zaspokojenie potrzeb pracownika i jego rodziny w świetle krajowych warunków ekonomicznych i społecznych, przy jednoczesnym zapewnieniu dostępu do zatrudnienia i motywacji do poszukiwania pracy. Należy zapobiegać ubóstwu pracujących. Wszystkie wynagrodzenia są ustalane w sposób przejrzysty i przewidywalny, zgodnie z praktyką krajową i z poszanowaniem autonomii partnerów społecznych.
7. Informacje o warunkach zatrudnienia i ochrona w przypadku zwolnień
Pracownicy mają prawo otrzymać w momencie nawiązania stosunku pracy pisemną informację o ich prawach i obowiązkach wynikających ze stosunku pracy, w tym w trakcie okresu próbnego. W przypadku zwolnienia z pracy pracownicy mają prawo do uzyskania wcześniej informacji o przyczynach takiego zwolnienia, przysługuje im również rozsądny okres wypowiedzenia. Mają oni prawo do skutecznego i bezstronnego rozstrzygania sporów, a w przypadku nieuzasadnionego zwolnienia z pracy prawo do dochodzenia roszczeń, w tym do odpowiedniej rekompensaty.
8. Dialog społeczny i społeczne zaangażowanie pracowników
Należy prowadzić konsultacje z partnerami społecznymi w sprawie opracowywania i wdrażania polityki gospodarczej i społecznej oraz polityki zatrudnienia zgodnie z praktykami krajowymi. Należy ich zachęcać do negocjowania i zawierania układów zbiorowych w sprawach, które ich dotyczą, z poszanowaniem ich autonomii i prawa do podejmowania działań zbiorowych. W stosownych przypadkach porozumienia zawarte między partnerami społecznymi są wdrażane na szczeblu Unii i jej państw członkowskich. Pracownicy lub ich przedstawiciele mają prawo do uzyskiwania informacji i wyrażania swojej opinii w odpowiednim czasie w dotyczących ich kwestiach, w szczególności w odniesieniu do transferów, restrukturyzacji oraz łączenia przedsiębiorstw, a także zwolnień grupowych. Zachęca się do wspierania zwiększonej zdolności partnerów społecznych do propagowania dialogu społecznego.
9. Równowaga między życiem zawodowym a prywatnym
Rodzice oraz osoby pełniące obowiązki opiekunów mają prawo do odpowiednich urlopów, elastycznej organizacji pracy oraz dostępu do usług w zakresie opieki. Kobiety i mężczyźni mają równy dostęp do specjalnych urlopów służących wypełnianiu obowiązków w zakresie opieki. Należy zachęcać ich do korzystania z takich urlopów w racjonalny sposób.
10. Zdrowe, bezpieczne i dobrze dostosowane środowisko pracy oraz ochrona danych
Pracownicy mają prawo do wysokiego poziomu ochrony zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy. Pracownicy mają prawo do środowiska pracy dostosowanego do ich potrzeb zawodowych i które pozwala im przedłużyć okres ich uczestnictwa w rynku pracy. Pracownicy mają prawo do ochrony swoich danych osobowych w kontekście zatrudnienia.
Kategoria III: ochrona socjalna i integracja społeczna
11. Opieka nad dziećmi i wsparcie dla dzieci
Dzieci mają prawo dostępu do wysokiej jakości i przystępnych cenowo usług wczesnej edukacji i opieki. Dzieci mają prawo do ochrony przed ubóstwem. Dzieci ze środowisk znajdujących się w niekorzystnej sytuacji mają prawo do szczególnych środków służących zwiększeniu równości szans.
12. Ochrona socjalna
Bez względu na rodzaj i czas trwania ich stosunku pracy pracownicy i, w porównywalnych warunkach, osoby samozatrudnione mają prawo do odpowiedniej ochrony socjalnej.
13. Świadczenia dla bezrobotnych
Osoby bezrobotne mają prawo do odpowiedniego wsparcia w zakresie aktywizacji ze strony publicznych służb zatrudnienia służącego (re-)integracji na rynku pracy i do właściwych świadczeń dla bezrobotnych otrzymywanych przez rozsądny czas, odpowiednio do płaconych przez nich składek i zgodnie z krajowymi zasadami kwalifikowalności. Tego rodzaju świadczenia nie powinny stanowić czynnika zniechęcającego do szybkiego powrotu do zatrudnienia.
14. Minimalny dochód
Każdy, kto nie dysponuje wystarczającymi środkami, ma prawo do odpowiedniego dochodu minimalnego zapewniającego godne życie na wszystkich jego etapach oraz skuteczny dostęp do towarów i usług wspierających. W przypadku osób zdolnych do pracy świadczenia związane z dochodem minimalnym powinny być powiązane z zachętami do (ponownego) włączenia się do rynku pracy.
15. Świadczenia emerytalne i renty
Pracownicy i osoby pracujące na własny rachunek przechodzące na emeryturę mają prawo do emerytury proporcjonalnej do ich składek oraz zapewniającej odpowiedni dochód. Kobiety i mężczyźni mają równe szanse w odniesieniu do nabywania praw emerytalnych. Każda osoba w podeszłym wieku ma prawo do posiadania środków umożliwiających godne życie.
16. Służba zdrowia
Każdy ma prawo do szybkiego dostępu do przystępnej cenowo, profilaktycznej i objawowej opieki zdrowotnej dobrej jakości.
17. Integracja osób niepełnosprawnych
Osoby niepełnosprawne mają prawo do otrzymania wsparcia dochodu, które zapewnia godne życie, usług, które pozwolą im na uczestnictwo w rynku pracy i w życiu społecznym, a także do środowiska pracy dostosowanego do ich potrzeb.
18. Opieka długoterminowa
Każdy ma prawo do przystępnych cenowo i dobrej jakości usług opieki długoterminowej, w szczególności opieki w domu i usług środowiskowych.
19. Mieszkalnictwo i pomoc dla bezdomnych
Należy zapewnić osobom potrzebującym dostęp do mieszkań socjalnych lub pomocy mieszkaniowej dobrej jakości. Osoby znajdujące się w trudnej sytuacji mają prawo do odpowiedniej pomocy i ochrony przed przymusową eksmisją. Osoby bezdomne otrzymują odpowiednie schronienie oraz świadczone są na ich rzecz usługi służące promowaniu ich integracji społecznej.
20. Dostęp do niezbędnych usług
Każdy ma prawo dostępu do podstawowych usług dobrej jakości, w tym wody, urządzeń sanitarnych, energii, transportu, usług finansowych i usług łączności cyfrowej. Osoby potrzebujące otrzymają wsparcie w zakresie dostępu do tych usług.

Katalog praw społecznych przysługujących obywatelom polskim definiuje Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. W szczególności wchodzą tu w grę następujące prawa i wolności:

• wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy, z którego wynika zobowiązanie władz publicznych do prowadzenia polityki zmierzającej do pełnego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia, w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz robót publicznych i prac interwencyjnych (art. 65 Konstytucji);
• prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, z którym związane jest prawo do dni wolnych od pracy i corocznych płatnych urlopów (art. 66 Konstytucji); prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego; w szczególności do zabezpieczenia społecznego ma prawo obywatel pozostający bez pracy nie z własnej woli i niemający innych środków utrzymania (art. 67 Konstytucji);
• prawo do ochrony zdrowia, co oznacza równy dostęp obywateli do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych, niezależnie od ich sytuacji materialnej; władze publiczne mają w szczególności obowiązek zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku oraz popierania rozwoju kultury fizycznej, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży (art. 68 Konstytucji);
• obowiązek władz publicznych do udzielania osobom niepełnosprawnym pomocy w zabezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej (art. 69 Konstytucji);
• prawo do nauki, przy czym nauka do 18. roku życia jest obowiązkowa; by zapewnić obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia, władze publiczne są zobowiązane tworzyć i wspierać systemy indywidualnej pomocy finansowej i organizacyjnej dla uczniów i studentów (art. 70 Konstytucji);
• prawo dziecka do ochrony; w szczególności władze publiczne są zobowiązane do ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją oraz do objęcia pomocą i opieką dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej (art. 72 Konstytucji);
• obowiązek władz publicznych do prowadzenia polityki sprzyjającej zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, w tym przeciwdziałania bezdomności (art. 75 Konstytucji);
• obowiązek państwa uwzględniania dobra rodziny w swojej polityce społecznej i gospodarczej; oznacza on także zobowiązanie władz publicznych do pomocy rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietnym i niepełnym oraz do pomocy matkom przed urodzeniem dziecka i po urodzeniu (art. 71 Konstytucji);

Prawa społeczne rozumiane są współcześnie bardzo szeroko. Ich katalog będzie zawsze niezamknięty, ponieważ wiele czynników, zmiennych w czasie i przestrzeni, wpływa na standard życia osób i rodzin. 

Prawa społeczne można podzielić na trzy kategorie: prawa związane z zatrudnieniem oraz warunkami pracy i płacy, uprawnienia warunkujące dobrostan obywateli o znaczeniu powszechnym (zdrowie, edukacja, mieszkanie) oraz uprawnienia osób (rodzin) doświadczających różnego typu trudności i problemów, które narażają ich na niedostatek i pozostawanie na marginesie życia społecznego. Łatwo spostrzec, że stopień ochrony każdej z tych kategorii praw jest inny. Prawa związane z dostępem do zatrudnienia i warunkami pracy i płacy są relatywnie najmocniej chronione: z jednej strony istnieje wyspecjalizowana ochrona sądowa, z drugiej – związki zawodowe ze swoimi prerogatywami. Naruszanie uprawnień należących do drugiej kategorii, utrudnia władzom publicznym ich powszechność, ponadto w tym obszarze działają już rzecznicy praw (Rzecznik Praw Pacjenta, po części Rzecznik Praw Dziecka, szkolni rzecznicy praw ucznia). Na tym tle pozycja praw należących do trzeciej kategorii jest najsłabsza – na ich straży nie stoją związki zawodowe ani jakakolwiek instytucja publiczna. Co więcej, o prawa te trudno walczyć tym, którzy są nimi najbardziej zainteresowani – osobom/rodzinom z nich korzystającym – ponieważ należą do grup mniejszościowych o znikomej sile politycznej i ekonomicznej. Stworzenie instytucji Rzecznika Praw Społecznych mogłoby w istotny sposób poprawić ten stan rzeczy.

Niezależnie od powyższej kategoryzacji da się wyróżnić jeszcze jedną, dość szczególną grupę praw społecznych – to prawa przysługujące obywatelom w procesie korzystania z usług publicznych, takich jak służba zdrowia czy służby społeczne (usługi w zakresie opieki, pomocy i integracji społecznej).

Prawa osób korzystających ze świadczeń i usług pomocy społecznej (opracowane na podstawie fińskiej ustawy o statusie i prawach klientów pomocy społecznej oraz praw wyszczególnionych w kodeksach etycznych pracowników socjalnych [polskim i amerykańskim]):
• prawo do pomocy odpowiedniej jakości;
• prawo do poszanowania godności;
• prawo do samostanowienia;
• prawo do równego traktowania bez dyskryminacji;
• prawo do pełnej informacji na temat dostępnych świadczeń i wynikających stąd obowiązków;
• prawo do tajemnicy udzielonych informacji;
• prawo do wyrażenia zgody na świadczenia i usługi;
• prawo do uczestnictwa w przygotowywaniu planów pomocy;
• prawo do informacji o możliwości skorzystania z innych usług pomocy i skierowania do nich;
• prawo do odmowy korzystania z usług (poza tymi nakazanymi przez sąd);prawo do informacji o zakończeniu pomocy i procedur z tym związanych;
• prawo do wglądu do każdego dokumentu, który dotyczy osoby korzystającej;
• prawo do skarg i odwołań oraz informacji o takiej możliwości i procedurach z tym związanych;
• prawo do tłumacza, jeżeli usługodawca nie zna języka klienta;
• prawo do informacji i ochrony w przypadku udziału w badaniach ewaluacyjnych i innych.

W związku z powyższym proponuje się, by przedmiotem troski i uwagi Rzecznika Praw Społecznych były:

• uprawnienia warunkujące dobrostan (w tym integrację społeczną) osób/rodzin doświadczających niedostatku i marginalizacji społecznej (lub tymi stanami zagrożonych);
• działania i praktyki administracji publicznej podejmowane na rzecz i w ramach realizacji praw społecznych i innych praw obywatelskich przynależnych tym osobom i rodzinom;
• uprawnienia związane z korzystaniem z usług służb społecznych.

Podstawowe zadania Rzecznika Praw Społecznych polegałyby na:

• rzecznictwie w sprawach indywidualnych;
• rzecznictwie grupowym;
• rzecznictwie w sprawach naruszania zbiorowych praw użytkowników służb społecznych;
• monitorowaniu działania administracji publicznej;
• systematycznej ocenie stanu rozwoju i realizacji praw społecznych.

Ponadto do jego zadań należałoby:

• poradnictwo w zakresie praw społecznych i bezpłatna informacja;
• współpraca z innymi rzecznikami;
• współpraca krajowa i międzynarodowa z instytucjami publicznymi i prywatnymi, w tym organizacjami międzynarodowymi działającymi na polu praw społecznych.

Zakładane funkcje Rzecznika Praw Społecznych wymagają, by jego urząd działał w sposób zdecentralizowany poprzez ogólnokrajową sieć lokalnych biur operujących na poziomie subregionalnym. Podstaw prawnych dostarczyłaby nowa ustawa o roboczym tytule Ustawa o prawach społecznych i Rzeczniku Praw Społecznych. Określiłaby szczegółowo jego zakres działania, zadania i kompetencje, organizacje, źródła finansowania oraz sposób powoływania.

Uzasadnienie

Instytucja Rzecznika Praw Społecznych powinna być powołana przede wszystkim dlatego, że istnieje taka potrzeba społeczna. Jej ujawnienie było możliwe dzięki unikatowej metodzie deliberacji polegającej na łączeniu – w partycypacyjnym procesie – wiedzy obywateli doświadczających ubóstwa, pracowników socjalnych i naukowców zajmujących się pomocą i polityką społeczną. Metoda ta została zastosowana w projekcie Stowarzyszenia ATD Czwarty Świat Our Voices (Nasze Głosy). Przeprowadzone w następstwie tego projektu badanie sondażowe, które objęło 625 osób pochodzących z ww. środowisk, jednoznacznie taką potrzebę potwierdziło. Ze stwierdzeniem, że Rzecznik Praw Społecznych jest potrzebny, zgodziło się 82% badanych osób z doświadczeniem ubóstwa, pracowników socjalnych i naukowców zajmujących się polityką społeczną i pomocą społeczną. Wśród naukowców było 18 doktorów, 20 doktorów habilitowanych, 8 profesorów. Wśród pracowników socjalnych: 127 pracowników socjalnych, 58 starszych pracowników socjalnych, 73 specjalistów pracy socjalnej, 42 osoby na stanowiskach kierowniczych.

Za najważniejsze zadania rzecznika uznawano najczęściej:
• Występowanie z wnioskami o zmiany prawne, organizacyjne, finansowe i inne, które usprawniałyby działanie systemu pomocy społecznej.
• Zapewnienie bezpłatnego doradztwa i informacji prawnej dla osób podlegających jego ochronie.
• Występowanie do organów publicznych w imieniu osób podlegających jego ochronie.
• Reprezentowanie osób podlegających jego ochronie w toczących się postępowaniach sądowych i administracyjnych.  

Mocnej argumentacji na rzecz powołania Rzecznika Praw Społecznych dostarcza też nabierająca na znaczeniu strategia przeciwdziałania ubóstwu i wykluczeniu społecznemu odwołująca się do praw człowieka. W przygotowanym w 2018 r. przez European Anti-Poverty Network podręczniku zatytułowanym Prawa człowieka w sercu walki z ubóstwem. Zmiana, nadzieja i sprawiedliwość. Podejście do ubóstwa oparte na prawach, czytamy:

Podejście oparte na prawach człowieka postrzega ubóstwo nie jako zrządzenie losu, ale raczej jako kwestię sprawiedliwości. Zmusza nas ono do poszukiwania i domagania się odpowiedzialności za działania (lub zaniechania), które prowadzą do powstania ubóstwa, utrwalają je i pogłębiają. Prawa człowieka koncentrują się również na wzmocnieniu pozycji ubogich –daniu im głosu i siły przebicia, bo w inny sposób nie mogą dochodzić swoich praw. Dzięki silniejszemu naciskowi na prawa społeczne rządy potraktują zmniejszanie ubóstwa jako priorytet.

W przyjętych w 2012 r. przez ONZ Wytycznych w Sprawie Skrajnego Ubóstwa i Praw Człowieka zostało m.in. zapisane:

Osoby żyjące w ubóstwie często nie są w stanie uzyskać dostępu do wymiaru sprawiedliwości bądź też dochodzić odszkodowania za krzywdy poniesione w wyniku jakiegoś działania lub zaniechania. Napotykają one na najróżniejsze przeszkody, począwszy od tego, że nie są w stanie skutecznie złożyć skargi ze względu na koszty lub własną ignorancję, a kończąc na tym, że korzystne dla nich wyroki sądowe pozostają niewykonane. Ich ograniczone zdolności do podejmowania czynności prawnych oraz brak niezależnych, dostępnych i skutecznych mechanizmów rozpatrywania skarg często przesądzają o tym, że osoby te nie są w stanie podjąć próby podważenia prawomocności niekorzystnych dla nich decyzji administracyjnych.

Państwa powinny powierzyć niezależnemu organowi państwowemu zadanie monitorowania z perspektywy praw człowieka ilościowych i jakościowych aspektów ubóstwa oraz dostarczania zbiorów rozproszonych danych niezbędnych do skutecznej implementacji. Zbieranie i przetwarzanie informacji musi być zgodne z przyjętymi normami międzynarodowymi, tak aby chronić prawa człowieka oraz zapewnić poufność i poszanowanie życia prywatnego.

Bez wątpienia organem, o którym mowa wyżej, powinien być Rzecznik Praw Społecznych. Zdaniem polskich ekspertów krajowe rozwiązania z zakresu przeciwdziałania ubóstwu i wykluczeniu społecznemu – jak do tej pory – testów podejścia opartego na prawach człowieka zawartego w Wytycznych ONZ nie spełniają:

Dostrzeżony brak ma poważne konsekwencje dla statusu skrajnie ubogich, czego zasadniczym przejawem jest okoliczność, że działania państwa względem ubogich nie zostały wyrażone jako prawne obowiązki (co charakteryzuje podejście do ubóstwa w oparciu o prawa człowieka), których wadliwa realizacja może być przez jednostki kwestionowana na drodze sądowej. Program ten został sformułowany w duchu obowiązującego w kulturze europejskiej od lat przekonania, że pomoc osobom ubogim stanowi akt miłosierdzia ze strony państwa, a nie realizację prawnego obowiązku. (A. Ploszka, Publicznoprawny status jednostki skrajnie ubogiej, Warszawa 2019, s. 290–291. Ekspert stwierdza też wiele innych deficytów w ochronie praw społecznych w odniesieniu do osób ubogich.).

Rzecznik Praw Społecznych a inni Rzecznicy

Powołanie Rzecznika Praw Społecznych stanowiłoby istotne wzmocnienie funkcjonującej w Polsce sieci rzeczników praw.

Po pierwsze dlatego, że ochroną objęte zostałyby kategorie praw do tej pory pozbawione szczególnej pieczy i kategorie obywateli o najsłabszej pozycji w życiu publicznym, dotychczas pozbawionych instytucji stojącej na straży ich potrzeb, interesów i uprawnień.

Po drugie dlatego, że instytucjonalnemu wzmocnieniu uległaby ochrona praw obywateli w na ogół szczególnie trudnych i wrażliwych sprawach leżących na styku zakresu działania Rzecznika Praw Społecznych oraz Rzecznika Praw Dziecka i Rzecznika Praw Pacjenta. (Ochrona praw konsumentów stanowi względnie odrębny obszar działań).

Po trzecie dlatego, że Rzecznik Praw Społecznych, działając jako partner Rzecznika Praw Obywatelskich, mógłby go odciążyć w zakresie troski o sprawy osób biednych i wykluczonych społecznie. Wyrazem tej troski było m.in. powołanie Komisji Ekspertów ds. Przeciwdziałania Bezdomności, która przekazała organom władzy wiele wystąpień. (Rzecznik Praw Społecznych mógłby przejąć ten obszar spraw razem z Komisją, rozszerzając zakres jej zainteresowań poza prawa osób bezdomnych czy wykluczonych mieszkaniowo).

Instytucja Rzecznika Praw Społecznych, zgodna z zaleceniami ONZ oraz wpisująca się w proces wdrażania Europejskiego filaru socjalnego, na tle innych krajów zasadniczo byłaby rozwiązaniem innowacyjnym – takiej instytucji w nich nie ma. Wyjątkiem jest Finlandia, w której od blisko 20 lat działa urząd w pewnym sensie podobny.

Od 2001 r. w Finlandii obowiązuje ustawa o statusie i prawach klientów pomocy społecznej. Wcześniej (w 1992 r.) odrębna ustawa uregulowała prawa pacjenta. W fińskiej administracji oba obszary są skupione w jednym ogranie – Ministerstwie Spraw Społecznych i Zdrowia.

Celem fińskiej regulacji dotyczącej praw osób korzystających z pomocy społecznej było upowszechnianie podejścia skoncentrowanego na osobie potrzebującej wsparcia, wzmacnianie jej praw do dobrej jakości świadczeń i usług pomocy społecznej, a także pogłębianie zaangażowania we wspólne rozwiązywanie problemów. W ustawie doprecyzowano między innymi następujące prawa: prawo do pomocy odpowiedniej jakości; prawo do informacji nie tylko o prawach i obowiązkach, ale też o możliwościach pomocy i ich konsekwencjach; prawo do samostanowienia; prawo dostępu do każdego dokumentu, który dotyczy osób korzystających; prawo do ochrony danych osobowych; prawo do tłumacza, jeżeli usługobiorca nie zna języka fińskiego; prawo do odwołania; prawo do składania skarg.

Do powołania rzeczników klientów pomocy społecznej ustawa zobowiązała gminy, przy czym kilka gmin może mieć jednego rzecznika. Rzecznik ma funkcję doradczą: nie jest więc adwokatem czy pełnomocnikiem prawnym klienta, ma być natomiast osobą bezstronną, działającą na rzecz ochrony i realizacji jego praw. Do obowiązków rzeczników należy doradzanie osobom chcącym skorzystać lub korzystającym z pomocy społecznej w zakresie praw określonych w ustawie, a także pomoc w składaniu odwołań i skarg.

TOMASZ KAŹMIERCZAK, RYSZARD SZARFENBERG

Artykuł pochodzi z publikacji “Idea Rzecznika Praw Społecznych wypracowana przez ATD Czwarty Świat”. Całość można zobaczyć tu: Idea Rzecznika Praw Społecznych

Projekt „Nasze Głosy” w 2020 roku był finansowany przez Narodowy Instytut Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ze środków Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich na lata 2014-2020.