Publicystyka - ngo.pl

Pojęcie agresja wywodzi się z języka łacińskiego od słowa aggressio, oznaczającego napaść lub natarcie (Encyklopedia PWN). Agresję można określić jako konfliktowe zachowanie werbalne oraz niewerbalne, które jest zwrócone przeciwko jednostce bądź grupie osób, innych istot żywych lub przedmiotom. Ma na celu wyrządzenie krzywdy bądź uzależnienie od siebie drugą osobę lub grupę i rozładowywanie emocji takich jak: frustracja, złość czy niezadowolenie (Stępnik, 2009).

Jednak nie ma jednolitej definicji tego słowa. A.H. Buss określa agresję jako ,,reakcję dostarczającą szkodliwych bodźców innemu organizmowi’’. Z kolei A. Frączek uważa, iż ,,agresją nazywa się czynności mające na celu zrobienie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi’’. Istnieje definicja sformułowana przez T. Tomaszewskiego, który zaznacza, że agresja to zachowanie „skierowane przeciw komuś lub czemuś. Może mieć ono dwa kierunki: na zewnątrz, przeciw przedmiotom lub osobom zewnętrznym albo też przeciw sobie samemu’’.

Przemoc to świadome użycie siły przeciwko innej osobie, grupie czy danej społeczności, a także przeciwko sobie. Może prowadzić do spowodowania obrażeń fizycznych, urazów psychicznych, a nawet śmierci (Mordawska, 2017).

J. Kołodziejczyk wypowiada się w następujący sposób: ,,Natomiast o przemocy można mówić w wypadku nierównowagi sił, wtedy gdy osoba posiadająca przewagę fizyczną lub psychiczną używa jej przeciw osobie słabszej. W przypadku przemocy stosowane są te same formy zachowań jak w przypadku agresji, a więc przemoc fizyczna i werbalna.’’ Podobną definicję podaje K. Wróbel ,,Jej celem jest intencjonalne wyrządzenie krzywdy w postaci zadawania bólu, cierpienia, czy też poniżenia, z zaznaczeniem, że sprawca jest świadomy skutków podejmowanych przez siebie działań’’. W swojej pracy W. Jedlecka przedstawia, że ,,pod pojęciem przemocy najczęściej rozumie się relację między ludźmi, która opiera się na użyciu przeważającej siły. Utrudnia samoobronę z uwagi na wyraźną asymetrię sił – jedna bowiem ze stron ma przewagę nad drugą; ofiara jest słabsza, a sprawca silniejszy’’.

Z definicji agresji i przemocy podanych przez wielu autorów wynika, iż są to pojęcia do siebie zbliżone oraz często się przenikają. Jednak przemoc bardzo wyróżnia jedna, konkretna cecha. W wielu opisach jest uwzględnione, że w stosowaniu przemocy agresor wykorzystuje swoją przeważającą siłę fizyczną lub/i psychiczną nad ofiarą. Utrudnia to jej samoobronę ze względu na niesymetryczność sił w walce. W przypadku agresji siła jest zrównoważona, to znaczy, że osoba do której są skierowane zachowania agresywne jest w stanie sprawnie się bronić. Czynnik ten pozwala rozróżnić te dwa pojęcia.

Agresja jest zjawiskiem obecnym cały czas w społeczeństwie. Występuje nie tylko wśród osób dorosłych czy młodzieży, ale zauważa się zachowania agresywne także u dzieci. W ich przypadku takie działania raczej są powiązane z osiągnięciem pożądanego pragnienia i potrzeby niż faktycznego doprowadzenia do czyjeś szkody. W zakładach pracy można zauważyć występowanie mobbingu – zastraszanie, nękanie czy prześladowanie wobec współpracownika lub podwładnego, np. w celu osiągnięcia jakieś korzyści, na przykład zdobycia stanowiska na wyższej pozycji. W szkole znaczna część dzieci woli rozstrzygać spory za pomocą siły niż rozmowy, przykładem takich zachowań jest walka o zabawki czy naśmiewanie się z kolegi lub koleżanki.

Powszechnie wyróżnia się kilka form agresji. Do najczęściej wymienianych należą m.in.:

1. agresja werbalna – inaczej słowna, napastnik stosuje wyzwiska, przezwiska, groźby, przekleństwa, przedrzeźnianie, celowo wprowadza kogoś w błąd, rozpowszechnia plotki;
2. agresja fizyczna – bezpośrednie zadawanie bólu, cierpienia drugiej osobie poprzez bicie, szarpanie, popychanie, szczypanie, policzkowanie, gryzienie oraz kopanie;
3. autoagresja – sprawianie szkody fizycznej lub/i psychicznej samemu sobie poprzez gryzienie, drapanie, wyrywanie sobie włosów (np. z głowy, brwi, rzęs), uderzanie głową lub/i pięściami w ścianę, obgryzanie paznokci, przypalanie. Najczęstszym przejawem autoagresji jest samookaleczanie się;
4. agresja instrumentalna – posłużenie się zachowaniem agresywnym dla osiągnięcia innego celu, jest to świadome działanie. W tym przypadku agresja jest postrzegana jako narzędzie;
5. agresja wroga – bezpośrednim celem działania jest zadanie bólu czy cierpienia osobie, do której jest odczuwany gniew, niechęć czy nienawiść;
6. agresja emocjonalna – jest impulsywna, stosowana w celu rozładowania napięcia emocjonalnego wywołanego odczuwaniem silnego lęku czy gniewu.

Niejednokrotnie słyszy się o przemocy w środowisku rodzinnym, ponieważ to zjawisko najczęściej w nim występuje. Bardzo rzadko występuje jako jednorazowa sytuacja. Polega na świadomym i zamierzonym wykorzystaniu przewagi siły nad innym członkiem rodziny chcąc spowodować ból, cierpienie, krzywdę, ale i także poniżyć. Doświadczyć może jej każdy, niezależnie od wieku czy płci – kobiety, mężczyźni, osoby starsze, a nawet i dzieci. W szkole najczęściej można spotkać się z przemocą fizyczną oraz psychiczną.

W różnych źródłach można spotkać się z inną klasyfikacją przemocy. Przeważnie wyróżnia się:

1. przemoc fizyczna – stanowi naruszenie nietykalności cielesnej. Celowe, intencjonalne działanie doprowadzające do zadawania bólu oraz uszkodzenia ciała. Powodowane przez szarpanie, popychanie, kopanie, szczypanie, duszenie, obezwładnianie, policzkowanie, przypalanie papierosem, bicie ręką czy różnymi przedmiotami, topienie, polewanie żrącymi substancjami, pozostawienie w niebezpiecznym miejscu, ciągnięcie, np. za włosy. Skutkiem stosowania takich działań mogą być urazy, złamania, ale także ataki paniki czy bezsenność;
2. przemoc psychiczna – jest naruszeniem godności osobistej jednostki. Polega na poniżaniu, wyśmiewaniu poglądów, opinii, przekonań oraz religii, narzucania swojego zdania, krytykowaniu, szantażowaniu, upokarzaniu, stosowaniu wulgarnych epitetów, podporządkowaniu i ciągłym kontrolowaniu, izolacji, ograniczaniu i zakazywaniu kontaktu z innymi osobami, a nawet wmawianiu chorób psychicznych. K. Brown i M. Herbert opisują to zjawisko „zadawanie cierpień psychicznych przez kontrolowanie i ograniczanie kontaktów ofiary z przyjaciółmi, szkołą i miejscem pracy, przymusowa izolacja i uwięzienie, zmuszanie ofiary do oglądania obrazów i aktów przemocy, zastraszanie, grożenie wyrządzeniem krzywdy fizycznej zarówno osobie bliskiej, jak i innym, stosowanie pogróżek, szantażu, gróźb popełnienia samobójstwa, ciągłe niepokojenie, znęcanie się nad zwierzętami domowymi i niszczenie prywatnej własności”. Skutkiem takich zachowań jest niskie poczucie wartości oraz godności u ofiary, całkowite uzależnienie się od osoby stosującej przemoc, odizolowanie się od społeczeństwa (w tym potencjalnych źródeł pomocy), ciągły lęk oraz strach, zaburzenia snu i stres;
3. przemoc seksualna –  do takiego działania zalicza się gwałt, kazirodztwo, pedofilię, każde wymuszanie pożycia seksualnego (często zdarza się to w małżeństwach), zmuszanie do seksu z osobami trzecimi, krytykowanie oraz wyśmiewanie wyglądu. Każda próba podjęcia kontaktu seksualnego bez zgody drugiej osoby to przemoc seksualna. Jej skutkiem jest krzywda fizyczna, ale także niska samoocena, poczucie własnej wartości, niechęć do podjęcia jakichkolwiek kontaktów seksualnych, brak poczucia godności, lęk oraz strach;
4. przemoc ekonomiczna – sprawca podporządkuje i uzależnia od siebie materialnie ofiarę, np. partnerkę czy dzieci. Pieniądze stają się narzędziem do przejęcia kontroli nad jednostką. Do oznak stosowania przemocy ekonomicznej zalicza się zabieranie pieniędzy, okradanie, zabronienie podjęcia pracy zarobkowej, niezaspokajanie podstawowych potrzeb rodziny czy zastraszanie. Skutkiem takich zachowań jest całkowita zależność finansowa od partnera/rodzica, brak poczucia własnej godności oraz wartości, niezaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych, bieda, ograniczanie dostępu i możliwości korzystania ze wspólnych dóbr materialnych rodziny. Często ofiara przemocy ekonomicznej nie jest świadoma tego w jakiej sytuacji się znajduje;
5. zaniedbanie – niezaspokajanie podstawowych potrzeb fizycznych lub/i psychicznych dziecka. Może się rozpocząć przed narodzinami dziecka, gdy matka podczas trwania ciąży prowadzi niezdrowy tryb życia. W późniejszym okresie przejawia się to brakiem zapewnienia opieki zdrowotnej, dostępu do edukacji, lekceważeniem, nieokazywaniem uczuć czy niedożywieniem.

Ważną rolę w kształtowaniu odpowiednich podstaw odgrywają rodzice. Przekazywane przez nich wartości, wzory zachowań, stosowany system kar oraz nagradzania niekoniecznie ma pozytywny wpływ na późniejsze nawyki ich dziecka. Najbliższe otoczenie ma ogromne znaczenie. Rozwiązywaniem problemów związanych z agresją oraz przemocą występujących w szkole zajmują się psycholodzy oraz pedagodzy pracujący w danej placówce. Wymaga to współpracy pomiędzy nauczycielami, rodzicami i dziećmi.

Do najczęstszych przyczyn występowania agresji i przemocy wśród dzieci należy:

1. brak okazywania uczuć ze strony rodziców, brak poczucia bezpieczeństwa w domu, odczuwanie zagrożenia;
2. konsekwencje przeżyć, które dziecko doświadczyło we wczesnym dzieciństwie (stosowanie przemocy, np. fizycznej bądź psychicznej);
3. niskie poczucie własnej wartości;
4. szkodliwe grupy rówieśnicze (obserwacja i naśladowanie zachowań innych);
5. trudności materialne, alkoholizm itp. Problemy występujące w środowisku rodzinnym;
6. reakcja obronna na zagrożenia fizyczne i/lub psychiczne;
7. nowe sytuacje, które są stresujące dla dziecka i nie potrafi sobie z nimi poradzić, a ze strony rodziców nie otrzymuje wsparcia.

Bibliografia:

Browne, K., Herbert, M., (1999). Zapobieganie przemocy w rodzinie, Warszawa, s. 29–30 za Jedlecka, W. (2017). Formy i rodzaje przemocy, Wrocław, s.14.

Buss, A.H. (1961). The psychology of aggression, Wiley and Sons, Nowy Jork, s.1.

Ćwikła, M. (2018). Czynniki determinujące agresję i przemoc – podobieństwa i różnice, KPP Monografie, Olsztyn, s. 28.

Frączek, A. (1987). Czynności agresywne jako przedmiot studiów eksperymentalnej psychologii społecznej, Wrocław, s. 13.

Jedlecka, W. (2017). Formy i rodzaje przemocy, Wrocław, s.14, 16-25.

Kołodziejczyk, J. (2004). Agresja i przemoc w szkole, Kraków, s. 6.

Mordawska, J. (2017). Zjawisko przemocy wobec osób starszych – skala problemu, czynniki ryzyka, metody przeciwdziałania, Lublin, s.127.

Stępnik, A. (2009). Agresja – dwa ujęcia biologiczne, Warszawa.

Tomaszewski, T. (1963). Wstęp do psychologii, Warszawa.

Wróbel, K. (2020). Język jako narzędzie przemocy psychicznej, KWARTALNIK NAUKOWY FIDES ET RATIO, str. 434.

Encyklopedia PWN, pobrano z: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/agresja;4007508.html

Autorka: K. Majchrzak