Publicystyka - ngo.pl

W ostatnich latach uruchamianych jest w Polsce coraz więcej procesów włączających mieszkańców w różne procesy podejmowania decyzji. Rzadko jednak poddaje się je ewaluacji. Ponad 60% urzędników (którzy najczęściej inicjują procesy partycypacyjne) pytanych w ramach Badania Efektywności Mechanizmów Konsultacji Społecznych (Millward Brown / Stocznia, 2010-2011, link do raportu z badań) deklarowało, że nie robi jej wcale lub bardzo rzadko, a 90% z tych, którzy ją prowadzą, robi to tylko w formie wewnętrznych spotkań zespołu. Tymczasem istnieje wiele argumentów przemawiających za tym, że naprawdę warto ewaluować.

Stopień angażowania się w sprawy publiczne ściśle wiąże się z poziomem zaufania do władzy i innych obywateli – im bardziej wierzymy, że nasz głos naprawdę ma znaczenie i będzie wysłuchany, tym bardziej jesteśmy skłonni zabierać go w istotnych dla nas sprawach. Z kolei źle prowadzone procesy mogą łatwo i trwale naruszyć tę wątłą wiarę i zniechęcić do angażowania się. Dlatego tak ważne jest umiejętne i przemyślane prowadzenie procesów partycypacyjnych. Jednym ze sposobów na uniknięcie błędów w kolejnych procesach jest ewaluowanie tego typu działań – zarówno na bieżąco, poprzez analizę poszczególnych etapów działań, jak i pod koniec – oceniając całość projektu i osiągnięte rezultaty.

W ewaluacji chodzi o zadanie sobie szeregu pytań: co wyszło, a co nie (i ewentualnie jak można to poprawić), czy efekt końcowy jest zgodny z pierwotnymi założeniami. Ewaluacja służy więc przede wszystkim nauce poprzez doświadczenia z realizacji procesu. Powinna sprzyjać ciągłemu myśleniu o tym, co chcemy osiągnąć i jak chcemy to zrobić. W kontekście procesów włączajacych obywateli – szczególnie, gdy uświadomimy sobie, jak krótka jest polska przygoda z partycypacją – bardzo ważne jest skupienie się na ewaluacji, czyli sprawdzaniu ich jakości, efektywności i – po prostu – sensowności. Działania, w których prosimy mieszkańców o zabranie głosu (wypełnienie ankiety, udział w spotkaniu konsultacyjnym itp.) powinniśmy jak najbardziej dostosowywać do ich potrzeb i na bieżąco na nie reagować – ewaluacja może nam pomóc robić to skutecznie. W przeciwnym razie nigdy nie zdobędziemy ich zaufania i nie zachęcimy do angażowania się w przyszłości.

Mimo że ewaluacja często kojarzy się z dodatkowym obciążeniem dla organizatorów procesów partycypacyjnych, za jej prowadzeniem przemawiają konkretne argumenty i korzyści. Poniżej przedstawiamy wybraną ich listę, wypracowaną podczas dyskusji uczestników XV seminarium Laboratorium Partycypacji Obywatelskiej poświęconego tej tematyce.

• Pozwala ustalić, czy proces miał sens – czy był efektywny ze względu na koszty i rezultaty, czy dostarcza wiedzy o tym, czy warto kontynuować takie działania, a także co warto zmienić w kolejnej edycji;
• Organizatorzy mogą zdiagnozować obszary, w których potrzebują dodatkowego wsparcia w swoich dalszych działaniach, np. merytorycznego czy finansowego;
• Pomaga uchronić się przed działaniem rutynowym i schematycznym – wnioski z ewaluacji mogą pomóc nadać procesowi partycypacyjnemu żywotności i dynamiki;
• Gdy proces jest przemyślany i na bieżąco ewaluowany, a organizatorzy zachęcają uczestników do włączania się w jego ocenę, budują swój obraz jako poważnie traktujących mieszkańców – dają sygnał, że zależy im na zdaniu obywateli, że przewidują ulepszenia i zmiany;  
• Jest okazją i szansą na wzmocnienie komunikacji pomiędzy organizatorami a uczestnikami procesu partycypacyjnego;
• Może służyć jako narzędzie budowy pozytywnego wizerunku (organizatora lub samej idei partycypacji);
• Ewaluacja wewnętrzna może być wzmocnieniem dla zespołu realizującego proces.

Jeśli, jako organizatorzy procesów włączających mieszkańców w podejmowanie decyzji, jesteśmy już praktykami i orędownikami ewaluacji, starajmy się namawiać do jej przeprowadzania przedstawicieli władz (lub innych organizacji i instytucji) odpowiedzialnych za tego typu działania. Pomocne mogą być w tym argumenty zgromadzone poniżej. Opracowując je, uczestnicy XV seminarium Laboratorium Partycypacji Obywatelskiej zwrócili uwagę, że warto zaczynać od argumentów „pragmatycznych”, w tym tych odwołujących się do potencjalnych korzyści wizerunkowych i na nich budować argumentację opartą na wartościach.

• Władza stosująca ewaluację postrzegana jest jako władza „ucząca się”, chcąca poprawiać swoje działanie, co buduje jej pozytywny społeczny wizerunek;
• Umiejętność przyjęcia uwag krytycznych i przyznania się przez władze do błędu może być pozytywnie odbierane przez mieszkańców: daje poczucie otwartości, szczerości i buduje zaufanie, zmniejszając bariery na linii władza – obywatele;  
• Ewaluacja wskazuje na myślenie perspektywiczne, nastawione m.in. na podnoszenie jakości świadczonych usług;
• Pomaga ocenić efektywność wydatkowania publicznych pieniędzy przeznaczonych na realizację procesu partycypacyjnego;
• Może być ważnym elementem podczas rozmów między przełożonymi a podwładnymi:  dla podwładnych stanowi potwierdzenie podjętych przez nich decyzji (np. finansowych), a dla przełożonych – narzędzie kontroli pracy wydziałów;
• Dostarcza wniosków na temat podejmowanych działań, które można przedstawiać publicznie jako pewien „produkt medialny”, który daje możliwość „pochwalenia się” takimi inicjatywami i budowania dla nich poparcia społecznego;
• Z punktu widzenia pragmatyki politycznej wychwycenie ewentualnych błędów w procesie odpowiednio wcześnie pozwala władzom na zapobiegnięcie ewentualnej krytyce ze strony oponentów politycznych;
• Jest standardem w działaniach partycypacyjnych w krajach zachodnich – warto zatem podążać za trendami i promować takie działania też w Polsce.

Oprócz realnych korzyści, które stoją za dobrze przeprowadzoną ewaluacją procesu partycypacyjnego, warto bardziej pozytywnie myśleć o samym terminie i nie utożsamiać go wyłącznie ze słowem „ocena” i skupianiu się wyłącznie na tym, co w procesie się nie udało. Od rozmowy o porażkach nie można uciekać, jednak warto pamiętać, że ewaluacja może także pomóc nam wychwycić to, co było pozytywnego w podjętym działaniu – co mieszkańcy uważają za wartościowe, udane i co warto kontynuować. Dzięki temu będziemy mogli, jako organizatorzy procesów partycypacyjnych, lepiej odpowiadać na potrzeby obywateli i ułatwiać im angażowanie się w przyszłości. A czego chcieć więcej?

Więcej informacji o ewaluacji procesów partycypacyjnych można znaleźć w materiałach podsumowujących XV seminarium Laboratorium Partycypacji Obywatelskiej poświęcone temu tematowi, na stronie: partycypacjaobywatelska.pl/seminaria.

Zachęcamy też do zapoznania się z publikacjami, opisującymi zasady planowania i prowadzenia dobrej ewaluacji (w tym ewaluacji procesów partycypacyjnych) i wykorzystywania jej efektów:

1. “Wprowadzanie zmiany: przewodnik po ewaluacji partycypacji obywatelskiej na poziomie centralnym”, D. Warburton, R. Wilson, E. Rainbow, Involve i Shared Practice, 2007.

2. „Przewodnik po ewaluacji procesów partycypacyjnych”, M. Parés, H. March, w: „Partycypacja publiczna krok po kroku. Antologia tekstów” (red. O. Chrzanowski), 2014.

3. Poradnik „Ewaluacja. Jak to się robi?”, Ł. Ostrowski, M. Wiśnicka, Fundacja “Stocznia”, 2013.

Niniejszy tekst powstał w ramach projektu „Kurs – Partycypacja!”, współfinansowanego przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej oraz ze środków Fundacji im. Stefana Batorego.

Na zdjęciu|: Motta uczestników podsumowujące XV seminarium