Publicystyka - ngo.pl

Dostępność jest procesem zakładającym ciągłe zmiany i pokonywanie barier. Przeszłość kształtuje naszą teraźniejszość. Teraźniejszość jest praktycznie jedyną chwilą, na którą mamy jakiś wpływ. Jednak możemy korygować błędy przeszłości. W świecie cyfrowym postęp technologiczny otwiera nowe możliwości, ale stwarza nowe wyzwania związane z dostępnością. Dostępna przyszłość zaczyna się dziś, a nie jutro. 

W 2025 r. przypada piąta rocznica przyjęcia przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej, przełomowej dyrektywy 2019/882 z dnia 17 kwietnia 2019 r., zwanej Europejskim Aktem o Dostępności (EAA – European Accessibility Act). Dyrektywa 2019/882 ma na celu usunięcie barier dla swobodnego przepływu dostępnych produktów i usług w krajach Unii Europejskiej, które wynikają z rozbieżnych regulacji prawnych. Ustanowienie spójnego podejścia do dostępności sprawi, że wszyscy obywatele Unii Europejskiej będą mieć równy dostęp do wybranych produktów i usług. Inicjatywa ma charakter kompleksowy i wykracza poza dostępność cyfrową.

Nieprzypadkowo wybrano dostępność cyfrową, ponieważ powszechnie obowiązuje międzynarodowy standard zawierający wytyczne dotyczące dostępności treści internetowych (WCAG – Web Content Accessibility Guidelines). Praktycznie jest to jedyny standard, który jest jednocześnie przepisem prawnym. W Polsce obowiązuje standard WCAG 2.1. Jednak od dnia 5 października 2023 r. nowym standardem dostępności cyfrowej jest wersja WCAG 2.2.

Państwa członkowskie Unii Europejskiej zostały zobowiązane przyjąć do dnia 28 czerwca 2022 r. własne regulacje prawne niezbędne do wdrożenia dyrektywy 2019/882. Jest to tym bardziej istotne, że Europejski Akt o Dostępności ma zacząć obowiązywać od dnia 28 czerwca 2025 r. w całej Unii Europejskiej. Jednak proces przeniesienia przepisów dyrektywy do polskiego porządku prawnego nie został jeszcze w pełni zakończony. Stąd polskim przedsiębiorcom pozostanie stosunkowo krótki przedział czasowy na zapoznanie się z krajowymi przepisami wykonawczymi, a następnie dostosowanie swoich produktów i usług do nowych wymagań.  

Obecnie trwają prace nad ustawą wdrażającą do polskiego porządku prawnego dyrektywy 2019/882. W dniu 28 lutego 2024 r. Rada Ministrów przyjęła projekt ustawy o zapewnianiu spełniania wymagań dostępności niektórych produktów i usług przez podmioty gospodarcze. Projekt ustawy został przygotowany przez Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej, które odpowiada za koordynowanie wdrożenia w Polsce przepisów Europejskiego Aktu o Dostępności. W tym zakresie w dniu 19 marca 2024 r. odbyło się pierwsze czytanie rządowego projektu ustawy (druk nr 241) podczas wspólnego posiedzenia sejmowych komisji: Gospodarki i Rozwoju oraz Polityki Społecznej i Rodziny.

Transformacja cyfrowa to nie tylko modne hasło. Globalny kryzys spowodowany pandemią COVID-19 dotarł do Polski w marcu 2020 r. Z powodu ograniczeń sanitarnych większość kontaktów międzyludzkich musiała zostać przeniesiona do świata cyfrowego. Dla wielu osób przebywających w izolacji, korzystanie z dostępnych produktów i usług cyfrowych stanowiło często jedyny sposób kontaktowania się ze światem zewnętrznym. Z powodu pandemii COVID-19 wiele instytucji publicznych, organizacji pozarządowych i przedsiębiorstw było zmuszonych przejść na pracę zdalną oraz ograniczyć do minimum kontakty „twarzą w twarz”. W tym zakresie nowego znaczenia nabrało powiedzenie, że co nie jest wirtualne – to jest nierealne. 

Światowa pandemia COVID-19, zapoczątkowana w 2020 r., wykazała w praktyce jak bardzo duże znaczenie ma zapewnienie dostępności produktów i usług cyfrowych dla wszystkich, a nie tylko dla osób z niepełnosprawnościami. Jednak pandemię COVID-19 wyprzedziła w 2019 r. unijna dyrektywa transformacyjna 2019/882. Z kolei jeszcze wcześniej była wdrożona dyrektywa 2016/2102 r. z dnia 26 października 2016 r. w sprawie dostępności stron internetowych i mobilnych aplikacji organów sektora publicznego. Przepisem wdrażającym dyrektywę 2016/2102 w Polsce jest ustawa z dnia 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych.

Do tej pory rozwiązania systemowe w zakresie zapewniania dostępności koncentrowały się głównie na sektorze publicznym, zaś w mniejszym stopniu dotyczyły sektora pozarządowego. Teraz idea dostępności nabierze nowego znaczenia ekonomicznego. Europejski Akt o Dostępności to dyrektywa transformacyjna, która na nowo definiuje sposób, w jaki podmioty gospodarcze będą zobowiązane oferować dostępne produkty i usługi, związane z branżą cyfrową. Dyrektywa 2019/882 będzie uzupełniać o wymiar rynkowy rządowy Program Dostępność Plus 2018-2025. Nowe przepisy będą dotyczyć dziedzin związanych z m.in.: e-handlem, technologiami komputerowymi, sektorem bankowym, czy transportem pasażerskim. Otwiera to nowe możliwości w całym łańcuchu dostaw dla: producentów, upoważnionych przedstawicieli, importerów, dystrybutorów i usługodawców.

W obliczu nadchodzących zmian przedsiębiorcy będą zobowiązani zapewnić dostępność oferowanych produktów i usług zgodnie w wymaganiami określonymi w ustawie wdrażającej Europejski Akt o Dostępności. Jednak z tego obowiązku będą  zwolnione przedsiębiorstwa zatrudniające mniej niż 10 osób, których roczny obrót lub bilans roczny nie przekracza 2 mln EUR. Zamiast tego mikroprzedsiębiorstwa będą zachęcane do przestrzegania wymogów dostępności oferowanych produktów i usług. Ponadto przewidziano okres przejściowy, aby przedsiębiorcy mogli w pełni spełnić wszystkie wymagania w zakresie dostępności. Umowy o świadczenie usług zawarte przed wejściem w życie w dniu 28 czerwca 2025 r. ustawy wdrażającej, będą mogły nadal obowiązywać w niezmienionej treści do dnia ich wygaśnięcia, ale nie dłużej niż do dnia 28 czerwca 2030 r.

Europejski Akt o Dostępności stanowi ważne ogniwo w łańcuchu dostępności. Każde ogniwo wpływa na pozostałe i jest od nich zależne. W tym zakresie dyrektywa 2019/882 stanowi punkt zwrotny w kierunku ujednolicenia wymogów dostępności na rynku wewnętrznym w całej Unii Europejskiej. Zakłada zagwarantowanie równego dostępu do produktów i usług cyfrowych dla każdego, w tym dla osób z niepełnosprawnościami i seniorów. Pozwoli to na zwiększenie spójności do tej pory rozbieżnych regulacji prawnych, tak aby wyeliminować bariery w swobodnym przepływie dostępnych produktów i usług. 

Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej wprowadziło procedurę wdrażania ujednoliconego programu certyfikacji dostępności podmiotów gospodarczych i NGO, o którym mowa w ustawie z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Certyfikowanie dostępności zostało przyznane akredytowanym podmiotom niepublicznym, które dysponują odpowiednimi zasobami organizacyjnymi, kadrowymi oraz narzędziami pozwalającymi na należyte przeprowadzenie certyfikacji. Proces certyfikacji ma na celu potwierdzenie, czy podmiot zapewnia dostępność osobom ze szczególnymi potrzebami? W tym zakresie certyfikacja dostępności podmiotów gospodarczych mogłaby stanowić ważne ogniwo w łańcuchu dostępności. Ponadto zaangażowanie zewnętrznych ekspertów ds. dostępności pomogłoby zidentyfikować luki w dostępności oferowanych produktów i usług.

Europejski Akt o Dostępności będzie miał znaczący wpływ na wzmocnienie praw konsumenckich osób z  niepełnosprawnościami i seniorów, którzy do tej pory byli często pomijani w projektowaniu produktów związanych z branżą cyfrową. W tym zakresie dyrektywa 2019/882 wpłynie na zmianę kultury biznesowej, zachęcając podmioty gospodarcze do uwzględniania potrzeb klientów w zakresie zapewnienia dostępności już na etapie uniwersalnego projektowania - czyli projektowania produktów, aby mogły być używane przez wszystkie osoby w szerokim zakresie bez potrzeby ich adaptacji. W ten sposób ujednolicone przepisy prawne wyjdą naprzeciw potrzebom osób ze szczególnymi potrzebami, które funkcjonują w obrocie gospodarczym jako klienci.  

Ponadto wdrożenie dyrektywy 2019/882 będzie w sposób pośredni wpływać na politykę cenową. W tym zakresie ceny za dostępne produkty i usługi powinny być sprawiedliwe i zgodne z rzeczywistymi kosztami, a nie jak dotychczas być podwyższane w związku z dodatkowymi udogodnieniami dla osób z niepełnosprawnościami. Ponadto należy podawać informacje handlowe o dostępności oferowanych produktów i usług. Dzięki temu klienci ze szczególnymi potrzebami będą mogli podejmować bardziej świadome decyzje zakupowe, przy uwzględnianiu swoich indywidualnych potrzeb. 

Ponadto konsumenci będą mieli prawo złożenia do podmiotu gospodarczego skargi na niezapewnianie spełniania wymagań dostępności przez produkt albo usługę. Na podobnej zasadzie dotychczas klienci mogli kierować reklamację do sprzedawcy lub wykonawcy usługi, w związku z niezadowalającą jakością towaru lub nienależytym wykonaniem usługi. Jednak zachodzi obawa, że w wielu przypadkach osoby z niepełnosprawnościami i seniorzy, nie będą w stanie samodzielnie skutecznie wystąpić ze skargą o brak zapewnienia wymogów dostępności. Praktycznie tylko niewielka liczba potencjalnych użytkowników ma wystarczającą wiedzę na temat przepisów związanych z dostępnością. Tym bardziej, że w przypadku sporu, przedsiębiorcy będą mogli korzystać z pomocy renomowanych kancelarii prawnych.  W związku z tym należałoby stworzyć możliwość prawnego występowania w ich imieniu wyspecjalizowanych organizacji konsumenckich, czy organizacji rzeczniczych i strażniczych (typu watchdog).

Europejski Akt o Dostępności nie pozostawi nikogo za burtą. W tym zakresie przyniesie korzyści nie tylko konsumentom, ale również przedsiębiorcom. Podmioty gospodarcze powinny postrzegać dostępność nie jako obciążenie, ale jako szansę na rozwój. Niestety nie wszyscy przedsiębiorcy byli wcześniej w wystarczającym stopniu zainteresowani zapewnieniem dostępności swoich produktów i usług. Wdrożenie dyrektywy 2019/882 sprawi, że państwa członkowskie Unii Europejskiej będą miały spójne zasady dostępności. Przedsiębiorcom łatwiej będzie przestrzegać jednolitych przepisów, co otworzy możliwości dostępu do szerszego i bardziej zróżnicowanego rynku zbytu.  

Chociaż dostosowanie produktów i usług do wymogów związanych z zapewnieniem dostępności może początkowo generować pewne koszty, to ostatecznie przyniesie podmiotom gospodarczym wymierne korzyści - nie tylko wizerunkowe, ale przede wszystkim ekonomiczne. Z punktu widzenia założeń biznesowych zwrot inwestycji w dostępność może okazać się opłacalna. Zapewnienie dostępności produktów i usług będzie stanowić czynnik rozwoju kreatywności i stosowania innowacyjnych rozwiązań, a tym samym uzyskania na rynku przewagi konkurencyjnej. Konieczność uwzględnienia różnorodnych potrzeb użytkowników może inspirować do tworzenia bardziej uniwersalnej oferty.  

Dostępny biznes to biznes wrażliwy na potrzeby wszystkich konsumentów. Potrzeby użytkowników będą zmieniać się wraz z rozwojem technologii, zmianami społecznymi czy demograficznymi. Dla przedsiębiorców wdrożenie Europejskiego Aktu o Dostępności stanowi szansę na pozyskanie nowej grupy klientów. Dotyczy to wejścia na niedoceniany do tej pory rynek związany z osobami z niepełnosprawnościami i seniorami. Podmioty gospodarcze już teraz zaczynają dostrzegać korzyści biznesowe związane z kierowaniem ofert do tej grupy osób. Jest to grupa potencjalnych konsumentów, która będzie systematycznie wzrastać.  

Zapewnienie dostępności będzie niezbędne, aby utrzymać lojalność klientów u których z wiekiem mogą rozwinąć się różne dysfunkcje zdrowotne. Natomiast pozyskanie nowych klientów jest droższe niż utrzymanie istniejących. W perspektywie czasu, wzrost popytu na dostępne produkty i usługi, będzie miało przełożenie na wyższe przychody przedsiębiorstw. Ponadto wprowadzenie nowych rozwiązań prawnych będzie miało pozytywny wpływ na rynek pracy poprzez wzrost zapotrzebowania w przedsiębiorstwach na menadżerów ds. dostępności.  

Istotnym elementem ułatwiającym wdrożenie dyrektywy 2019/882 może okazać się wsparcie dla przedsiębiorców w postaci mechanizmu pożyczkowego. W tym zakresie Bank Gospodarstwa Krajowego zapowiedział pomoc przedsiębiorcom w finansowaniu kosztów związanych z dostosowaniem produktów i usług do nowych wymogów dostępności.

Każde państwo członkowskie Unii Europejskiej będzie odpowiedzialne za egzekwowanie dyrektywy 2019/882. Wobec tego będzie mogło nakładać administracyjne kary pieniężne za nieprzestrzeganie przepisów, w tym wprowadzanie do obrotu produktów lub świadczenie usług niespełniających wymagań dostępności. 

Dostępność jest procesem długotrwałym, który wymaga stałego monitorowania. Zgodnie z założeniami projektu ustawy wdrażającej dyrektywę 2019/882, za monitorowanie i dokonywanie oceny stanu dostępu osób ze szczególnymi potrzebami do produktów i usług spełniających wymagania dostępności, będzie odpowiadać Prezes Zarządu Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). 

Jednak bez społecznej kontroli proces wdrażania dostępności będzie zachodzić mniej efektywnie. Monitorowanie wdrażania Europejskiego Aktu o Dostępności powinno być procesem transparentnym oraz angażować wszystkie zainteresowane strony. W tym zakresie NGO powinny nie tylko same stosować dostępność, ale także mobilizować podmioty gospodarcze do zwiększania efektywności wdrażania dostępności. Takie podejście pomoże w identyfikacji obszarów wymagających poprawy oraz zapewni skuteczniejsze egzekwowanie przepisów. Ważne jest, aby NGO bazowały na badaniach opartych na faktach, usystematyzowanych i prowadzonych według określonego schematu zgodnie z podejściem evidence based policy (polityce opartej na dowodach). 

Ponadto niezbędne będą informacje zwrotne od klientów. Ich opinie i sugestie mogą mieć kluczowe znaczenie dla identyfikacji obszarów wymagających poprawy i dostosowywania się do zmieniających się potrzeb. W tym zakresie NGO są naturalnym reprezentantem interesów środowiska osób z niepełnosprawnościami i seniorów.

W dobie rozwoju społeczeństwa cyfrowego priorytetem staje się ochrona praw osób z niepełnosprawnościami, seniorów i osób o niskich kompetencjach cyfrowych. Dyrektywa 2019/882 wspiera budowanie społeczeństwa włączającego zgodnie z zasadą, że dostępność jest podstawowym standardem projektowania przestrzeni, produktów i usług. W taki sposób, aby jak największa liczba osób mogła z nich korzystać samodzielnie. Rozwój nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych będzie stawiać nowe wyzwania w zakresie dostarczania produktów i usług, które powinny być dostępne dla wszystkich.  

Jednak, aby tego dokonać potrzebne jest przygotowanie podmiotów gospodarczych do stosowania ustawy wdrażającej Europejski Akt o Dostępności. W tym zakresie potrzebne są programy edukacyjne, które zwiększą kompetencje przedsiębiorców w kwestiach wynikających ze zmieniającego się otoczenia prawnego w związku z transpozycją dyrektywy 2019/882 do prawodawstwa krajowego. 

Pomimo tego że przepisy Europejskiego Aktu o Dostępności dotyczą wyłącznie państw członkowskich Unii Europejskiej, to jego wpływ będzie wykraczać poza granice wspólnoty europejskiej. Pomyślne wdrożenie dyrektywy 2019/882 sprawi, że Polska i inne kraje Unii Europejskiej pozostaną liderami w zakresie wdrażania dostępności i włączenia społecznego.

Wojciech Dec – absolwent Politechniki Warszawskiej. Od blisko 20 lat związany z sektorem pozarządowym. Prezes Związku Stowarzyszeń Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych (FLOP) oraz Członek Zarządu Wspólnoty Roboczej Związków Organizacji Socjalnych (WRZOS). Członek Rady Działalności Pożytku Publicznego, Komitetu Monitorującego Fundusze Europejskie dla Lubelskiego 2012-2027, Komitetu Sterująco-Monitorującego Rządowego Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018-2030, Komitetu Sterująco-Monitorującego Rządowego Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021-2030.