Publicystyka - ngo.pl

Czytaj inne teksty z cyklu Krzysztofa Herbsta Inna ekonomia społeczna >

Punktem wyjścia do rozważań na temat tego, jak „inna ekonomia społeczna” może realizować się w związku z przestrzenią miejską, niech będą dwa założenia, może dla wielu banalne, choć mimo to często niedostrzegane:

1. konieczną cechą dobrego miasta czy osady, jest otwartość na zachowania spontaniczne i umiejętność adoptowania ich dobrych skutków;

2. obowiązkiem miasta jest przeciwdziałanie (na ile to wykonalne) powstawaniu martwych obszarów i pustych, zaniedbanych budynków.

Co jakiś czas prasa karmi nas wiadomościami o (młodych) ludziach, którzy wdarli się do nieużywanych pomieszczeń i mieszkają tam albo prowadzą różne działania artystyczne, urządzają imprezy towarzyskie czy organizują spotkania towarzyskie. Zwykle dowiadujemy się wtedy o „bezprawnym zachowaniu”, o „braku pozwoleń” albo o ryzykownych zachowaniach i licznych zagrożeniach „patologiami”.

Zbiorowe zamieszkiwanie nazywa się „komuna”, bezprawne używanie budynku czy innego obiektu to „sqatting” spolszczone na „skłot”.

Legendą squattingu – dziś już mocno przebrzmiałą – była zaniedbana prze wojsko dzielnica Christiania w Kopenhadze. Na tym przypadku przetestowano wszystkie tematy do debat, wszystkie niepokoje i wszystkie warianty reakcji władz; od siłowych przez tolerowanie, aż po specjalnie uchwalone prawo adaptujące Christianię do duńskiego systemu prawnego.

Kiedy patrzymy na skłoty, trudno nie myśleć o możliwych zagrożeniach. Niemniej warto pamiętać, że reakcje lękowe utrudniają spokojny ogląd sytuacji. A ten może doprowadzić nas do refleksji, która pokaże, jak wielowątkowy okazuje się fenomen skłotu.

Zaskłotowanie budynków czy obszaru to bowiem nie tylko efekt naglącej potrzeby zaspokojenia potrzeb (zarówno mieszkaniowych, których z powodów ekonomicznych albo z braku dostępnych lokali, zaspokoić się nie udaje, jak i potrzeby wspólnej aktywności, przeżycia, przygody, charakterystyczna przede wszystkim dla młodych). To także reakcja na pustki i zaniedbania w mieście, które samo jest synonimem aktywności i „dziania się”, sprzeciw wobec celowego „zamrażania” terenów i obiektów w celach spekulacyjnych, czy wobec niesprawności w gospodarowaniu obiektami publicznymi.

Swoim działaniem skłotersi kwestionują oczywistość prawa i procedur administracyjnych. Pokazują dobitnie, że normy te muszą także spełniać wymogi społecznego poczucia sensu i sprawiedliwości.

Bardzo pouczającym przypadkiem jest w tym przypadku historia warszawskiego baru mlecznego „Prasowy”. Istniał on w tym samym miejscu od czasów socjalizmu. Cieszył się popularnością wśród mieszkańców i pracowników okolicznych instytucji. Panował tu tez miły duch solidarności. Stołujący się w nim często fundowali jakieś danie biedniejszym ludziom czekającym na okazję.

Po rezygnacji ajenta baru, miasto (dzielnica) zawiesiło kłódkę na drzwiach i zaczęło przygotowania do konkursu na nowego najemcę. Było oczywiste, że dojdzie do zmiany charakteru a może i funkcji lokalu położonego w atrakcyjnym miejscu.

Reakcja aktywistów miejskich była zaskakująca: zerwali kłódkę i zaczęli gotować dawne dania „mleczne”. Po całej batalii prasowej (i siłowej) doszło do przekonania władz dzielnicy, że na prominentnej ulicy może istnieć ubogi bar. Ogłoszono nowy konkurs, którego warunki – zapewniające niskobudżetowy profil lokalu – zostały wypracowane w debacie z aktywistami.

Interesujący opis polskiego przypadku squattingu, prezentuje Joanna Erbel[1] w tekście na temat skłotu Syrena. Opis, którego obszerne fragmenty prezentujemy poniżej, pokazuje, jak wiele z aktywności w Syrenie realizuje zasady ekonomii społecznej. Niezwykle interesujące jest, że takie kolektywy, jak opisany przez Joannę Erbel, skupiają całe wiązki inicjatyw. Są ich generatorem albo katalizatorem. Każda z nich byłaby zapisana w bazie danych ekonomii społecznej jako odrębny „projekt”:

Na warszawskim Śródmieściu od wiosny 2011 roku w kamienicy przy ul. Wilczej 30 działa Autonomiczna Przestrzeń Inicjatyw Syrena.

Syrena funkcjonuje jako miejsce działań niekomercyjnych nakierowanych na wspieranie inicjatyw lokalnych mieszkańców. Głównym celem kolektywu Syrena jest walka o prawo do miasta. Chodzi o podważanie i wetowanie polityki władz miasta, która chroni i promuje interesy prywatnych inwestorów kosztem żywotnych interesów lokalnych społeczności, a zwłaszcza jej najuboższych przedstawicieli.

Są to działania na różnych polach: od akcji bezpośrednich, takich jak blokady eksmisji, wspieranie nielegalnych imigrantów, po pisanie petycji, które stają się potem podstawą do negocjacji z władzami miasta.

Syrena ma charakter otwarty, każdy może tu przyjść ze swoimi problemami. W kamienicy mieści się szwalnia, pracownia rzeźby i sitodruku, szablonownia i pokój graficzny, ciemnia, świetlica oraz pomieszczenia do swobodnego użytku.

Syrena prowadzi też cykliczne zajęcia i warsztaty, choćby naukę języka polskiego dla obcokrajowców, kurs języka rosyjskiego. Są także dyżury prawne dla lokatorów zagrożonych nieuzasadnionymi podwyżkami czynszu i eksmisji. Raz na tydzień można tu zjeść darmowy obiad (tzw. VoKu, Volkskuche). Niedzielne spotkania przy VoKu gromadzą osoby zaprzyjaźnione z Syreną, ale niekoniecznie aktywnie zaangażowane w toczące się działania.

Inny, znany przykład to skłot Elba przy ulicy Elbląskiej w Warszawie. Łatwo znaleźć w internecie i w gazetach, opisy działań jakie tam realizowano. I tutaj po próbie siłowej interwencji nastąpiły protesty młodzieży, mieszkańców miasta i przedstawicieli elit. Udało się znaleźć bardziej cywilizowany niż pałka, model likwidacji konfliktu.

W istocie epoka siłowego zwalczania squattingu i innych spontanicznych inicjatyw w większości miast na Zachodzie już się skończyła. Oto jak pożytki z polityki czasowego użytkowania i w ogóle z działalności tzw. Urban Pioneers[2] przedstawia Ingeborg Junge-Reyer, berlińska senatorka zajmująca się rozwojem miasta[3].

Czy czasowe użytkowanie utrudnia maksymalizację korzyści? Przeciwnie, jest ono cechą strukturalną współczesnej gospodarki. W istocie szukamy sposobu ożywienia i podniesienia wartości – szansy dla miasta i właścicieli nieruchomości. Opuszczone obiekty dają okazję ożywienia, stanowią przesłankę rozwoju. Czasowe użytkowanie wprowadza nowe życie i podnosi atrakcyjność terenu. Niektóre z projektów czasowych zakorzeniają się nawet i stają elementem trwałego rozwoju. Obiekty, leżące w zaniedbanych dzielnicach, nie mogą osiągnąć przyzwoitej wartości rynkowej. Ożywienie, aktywność podnoszą ich atrakcyjność.

Obecnie nawet deweloperzy uznali oddziaływanie tego czynnika i udostępniają lokale w nowobudowanych obiektach, zmniejszając efekt pustki – martwoty nowych inwestycji. Tak działają także deweloperzy warszawscy: na przykład na Mińskiej 25 (Soho Factory – „awangardowa przestrzeń dla kultury i biznesu”) czy w „Wytwórni Koneser”.

Pani senator uważa, że zmiana zasad powinna dotyczyć także władz miejskich. Władza bowiem jest realizatorem usług publicznych i potrzebuje do tego zasobów (występują tu znaczące braki); jest – tak jak inni, właścicielem nieruchomości, w tym zaniedbanych i tracących wartość z powodu degradacji otoczenia; jest także zainteresowana rozwojem i powinna wspierać aktywność, która się do tego rozwoju przyczynia.

Niektórzy uczestnicy dyskusji wskazują, że konflikty wokół skłotów są elementem walki o demokratyzację przestrzeni publicznej. Uważają, że opozycja „mieszkańcy – administracja” nie jest główną czy jedyną osią konfliktu. Wskazują na problem prywatyzacji przestrzeni publicznych.

Zwykle grupy o pozycji dominującej w danej społeczności proponują wprowadzenie porządku, zapewnienie bezpieczeństwa, kontroli czy warunków sanitarnych, promocję aktywności czy wypoczynku na terenach publicznych. Przejmują w ten sposób kontrolę nad terenem (może to mieć formę prywatyzacji czy powierzenia zarządzania[4]). Przykładem może być przejęcie parku miejskiego przez uniwersytet.

W ramach porządkowania, z powołaniem na potrzebę bezpieczeństwa w miejscach publicznych zostaję z niego wypchnięci członkowie grup najsłabszych, migranci, bezdomni, miejski proletariat[5]. Ograniczenia demokratyzacyjne dotykają nie tylko ludycznej warstwy życia. Często uzasadnieniem jest konieczność obrony wartości nieruchomości, dla której szkodliwa jest obecność ludzi ubogich.

Jedną z typowych grup poszkodowanych są uliczni sprzedawcy. Margaret Crawford[6] pokazuje tu przykład Los Angeles, gdzie handel uliczny jest nielegalny, ale nie jest ścigany. Nie odnosi się to jednak do ludzi nie posiadających prawa pobytu. W wypadku schwytania są oni kryminalizowani podwójnie: jako nielegalni migranci i jako nielegalni sprzedawcy[7]. Warto zauważyć, że prawo do handlu ulicznego (zajmowania chodnika) jest w tym tekście omawiane jako jedna z przysługujących nam wolności[8].

Podczas dyskusji o handlu ulicznym w Polsce usłyszałem argument, że ci „idylliczni sprzedawcy” są w istocie zatrudniani przez sieć lub dużego przedsiębiorcę, działającego w szarej strefie. Nawet gdyby tak było, nadal nie widzę powodu do karania ludzi, którzy pracują żeby zarobić na swoje utrzymanie. Trzeba raczej podjąć działania zachęcające do przejścia owych przedsiębiorcom do sfery legalnej. Zagadnienie to należy do elementarza polityki rozwoju małego biznesu.

Skłotersi to tylko jeden z elementów dużej układanki zjawisk związanych z nawrotem zainteresowania ludzi swoimi miastami. Mieszkańcy coraz częściej chcą się wypowiadać, żądają żeby ich pytano i słuchano. Chcemy żeby miasta dawały możliwości działania, głoszenia poglądów i zaspokajania potrzeb. Potrzeba spontaniczności obejmuje działania artystyczne, demonstracje światopoglądowe i aktywność nastawioną na zaspokojenie potrzeb czy rozwiązanie problemów podstawowych (mieszkanie, dostępność różnych usług i świadczeń). David Harvey nazwał to „buntem miast”. Rośnie stopień komplikacji spraw; rosną i trudności porozumienia czy znalezienia rozwiązania. Dotykamy bowiem problemów strukturalnych.

Ruch samoorganizacji przybrał taka skalę, że utrwaliły się co najmniej dwa terminy określające: „miejscy aktywiści” i „ruchy miejskie”. Zjawisko to jest powszechne w Europie i nie tylko. Jedną z jego cech specyficznych jest nieufność wobec ustalonych form organizacyjnych. Obejmuje to także tzw. instytucje społeczeństwa obywatelskiego, które również postrzegane są jako struktury systemu, z którym trzeba się zmagać.

W Polsce kontakty pomiędzy różnymi grupami, a także kontakty osobiste między aktywistami doprowadziły do powstania Kongresu Ruchów Miejskich. W czerwcu 2011 odbył się w Poznaniu Pierwszy Kongres Ruchów Miejskich. Według informacji „Krytyki Politycznej” uczestniczyło nim ponad 100 osób z prawie 50 grup i organizacji[9]. Zwróćmy uwagę, na zaproponowane tam tezy:

Tezy o mieście
My, uczestnicy i uczestniczki Kongresu Ruchów Miejskich apelujemy do opinii publicznej, do świata polityki i mediów o zwrócenie uwagi na sytuację i problemy polskich miast. To one są motorem nowoczesnego rozwoju, to w nich jest skupiony główny potencjał cywilizacyjny i kulturalny. Miasta potrzebują mądrej, dalekowzrocznej polityki miejskiej i dobrego prawa, wspierającego ich zrównoważony i sprawiedliwy rozwój, demokrację miejską i społeczeństwo obywatelskie.

Niezbędne jest rozpoczęcie debaty publicznej nad następującymi tezami:
1. Mieszkańcy mają niezbywalne prawo do miasta.
2. Budżet partycypacyjny to tworzenie przez mieszkańców całego budżetu miasta. To nie tylko procedury, ale szeroki ruch społeczny.
3. Zagwarantowanie sprawiedliwości społecznej i przeciwdziałanie ubóstwu i wykluczeniu jest obowiązkiem wspólnoty miejskiej.
4. Rewitalizacja historycznych obszarów podtrzymuje tożsamość miast i jest warunkiem ich rozwoju. Nie może ograniczać się do remontów, musi być zintegrowanym działaniem wypracowanym wraz z mieszkańcami.
5. Dość chaosu! Kultura przestrzeni zagwarantowana ładem prawnym pozwoli na podniesienie jakości życia w mieście.
6. Demokracja to nie tylko wybory. Mieszkańcy mają prawo do realnego, opartego na wzajemnym szacunku, udziału w podejmowaniu decyzji o mieście.
7. Miasta i obszary metropolitalne powinny być zarządzane zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju i przeciwdziałania procesom suburbanizacji.
8. Lokalizowanie instytucji krajowych w różnych miastach sprzyja rozwojowi całego kraju. 9. Polskie miasta i obszary metropolitalne potrzebują wsparcia w integracji systemów transportu: kolejowego, drogowego, publicznego transportu zbiorowego, rowerowego i pieszego dla osiągnięcia celów Białej Księgi o transporcie i Karty Lipskiej.

Idee, programy, poszczególne działania ruchów miejskich mogą (i powinny) być dyskutowane czy kwestionowane. Rzeczą niepodważalną jest natomiast dynamiczny rozwój tych ruchów i inicjatyw. Charakteryzują się one ostrym formułowaniem potrzeb i opinii. Zrzeszają aktywistów i inicjatorów innowacyjnych projektów i przedsięwzięć. Jednoczy ich nieufność do istniejących form organizacyjnych. Nie dowierzają żadnemu establishmentowi – także temu spod znaku organizacji pozarządowych. Bardzo wiele zasad organizowania się odwołuje się do tych samych korzeni, z których wyrosła ekonomia społeczna. Wiele działań to klasyczne projekty ekonomii społecznej.

Mimo to wydaje się, że „mainstream ekonomii społecznej” nie umie się w tej dynamice odnaleźć. Nie obserwuje zjawisk, nie pomaga w dojrzewaniu, nie uczy się od nich.

Foto MutantMandias na licencji cc by-nc-sa 2.0

---

[1] Jak Syrena demokratyzuje Warszawę; Magazyn Sztuki nr 2 (http://www.bractwotrojka.pl/index.php?option=com_virtuemart&page=shop.product_details&flypage=flypage.tpl&product_id=2347&Itemid=116 strony: 62-69)

[2] Urban Pioneers (pionierzy miejscy) to analogia do określenia ludzi, którzy kiedyś inicjowali rozwój na „dziewiczych”, nowoodkrytych terytoriach. Patrz J.F Cooper „Pionierowie” czy „Preria” i inne.

[3] Urban Pioneers. Temporary Use and Urban Development in Berlin. Stadtentwicklung durch Zwischennutzung, Berlin, 2007 by Senatsverwaltung fur Stadtentwicklung Berlin and Jovis Verlag GmbH

[4] Zob. przegląd publikacji w tekście: Matt Vander Ploeg, Rethinking Urban Public Space in the Context of Democracy and Altruism, “Urban Altruism” | Calvin College | Spring 2006 www.calvin.edu/~jks4/city

[5] Don Mitchell, The End of Public Space? People's Park, Definitions of the Public, and Democracy,

Annals of the Association of American Geographers, Vol. 85, No. 1. (Mar., 1995), pp. 108-133. JSTOR. Hekman Library, Calvin College.

http://links.jstor.org/sici?sici=0004-5608%28199503%2985%3A1%3C108%3ATEOPSP%3E2.0.CO%3B2-M

[6] Crawford, Magaret. "Contesting the Public Realm: Struggles over Public Space in Los Angeles." Journal of Architectural Education 49.1 (1995): 4-9. JSTOR. Hekman Library, Calvin College. 12 Mar. 2006 http://links.jstor.org/sici?sici=1046-4883%28199509%2949%3A1%3C4%3ACTPRSO%3E2.0.CO%3B2-U.

[7] Zob. Dotkliwe kary za zakazany handel uliczny, Rzeczpospolita 29-08-2011

[8] Zob. http://mhupa.gov.in/policies/natpol.htm lub http://www.urbanjustice.org/ujc/projects/street.html

[9] KP z 20 VI 2011