Pojęcie ekonomii społecznej jest bardzo szerokie i dotyka wielu sfer życia społecznego. Jednak, chcąc znaleźć wspólny mianownik, można powiedzieć, że kluczową zasadą w tej idei jest prymat działania na rzecz ludzi (członków, podopiecznych) nad maksymalizacją zysku. Oznacza to, że dla jednostek ekonomii społecznej istotne znaczenie – obok celu gospodarczego – ma misja społeczna.
Podmioty ekonomii społecznej, zaspokajając potrzeby swoich członków
lub podopiecznych, często wykonują zadania, z których ani państwo, ani inne podmioty gospodarcze
nie wywiązują się w sposób wystarczająco skuteczny.
Ekonomia społeczna oparta na wartościach solidarności, partycypacji i
samorządności, odgrywa kluczową rolę w społecznym rozwoju lokalnym. Pozwala wykorzystywać zasoby
ludzkie w sposób komplementarny do sektora prywatnego i publicznego, zapobiega wykluczeniu
społecznemu i łagodzi napięcia społeczne. Mówiąc szerzej: ekonomia społeczna wspomaga proces
budowania społeczeństwa obywatelskiego.
Ekonomia społeczna odpowiada też priorytetom Unii Europejskiej:
spójności społecznej, pełnemu zatrudnieniu i walce przeciwko biedzie, demokracji uczestniczącej,
lepszemu zarządzaniu oraz stabilnemu rozwojowi.
Instytucje ekonomii społecznej są podmiotami gospodarczymi i społecznymi działającymi we wszystkich sektorach. Mogą one przybierać różne formy, wśród których wymienić należy: banki spółdzielcze, ubezpieczenia wzajemne, spółdzielnie, fundusze poręczeniowe, przedsiębiorstwa społeczne i socjalne, agencje rozwoju regionalnego, stowarzyszenia, fundacje. Przedsiębiorstwa te są szczególnie aktywne w takich obszarach jak: ochrona socjalna, usługi socjalne, zdrowie, banki, ubezpieczenia, produkcja rolnicza, sprawy konsumenckie, praca stowarzyszona, rzemiosło, sektor mieszkaniowy, dostawy, usługi dla mieszkańców, szkolenie i edukacja, zakres kultury, sport i rozrywka.
Mimo wielości form prawnych istnieje pewien zespół cech wspólny
wszystkim tym podmiotom:
-
pierwszeństwo celów indywidualnych i społecznych ponad zyskiem
-
otwarte i dobrowolne członkostwo
-
demokratyczna kontrola członków
-
połączenie potrzeb członków/użytkowników i/lub potrzeb ogólnych
-
obrona i realizacja wartości solidarności i odpowiedzialności
-
autonomiczne zarządzanie i niezależność od władz publicznych
- przeznaczanie wypracowanego zysku do realizacji celów stabilnego rozwoju, realizacji usług dla członków lub usług ogólnych.
Ekonomia społeczna - polskie tradycje
Okres komunizmu to czas zaniku lub karykatury ruchu spółdzielczego,
choć na fali liberalizacji po 1956 r. powstały rozwiązania hybrydowe, które nazywano
stowarzyszeniami, spółdzielniami i związkami. Ich działalność okazała się często bardzo pożyteczna.
Ze względu jednak na zależność od państwa nie można tych organizacji zaliczać do sektora ekonomii
społecznej.
Po roku 1989 odtworzone zostały warunki do reaktywowania działań z
zakresu ekonomii społecznej. W ciągu 15 lat sektor ekonomii społecznej znacznie się rozwinął, choć
wciąż nie jest skonsolidowany. Najistotniejsze podmioty to:
- organizacje spółdzielcze i spółdzielnie pracy - w Polsce działa ok. 13 000 spółdzielni w 13 branżach spółdzielczych, z czego najbardziej liczne to spółdzielnie mieszkaniowe, spółdzielnie spożywców Społem (konsumenckie), spółdzielnie pracy, spółdzielnie kółek rolniczych, spółdzielnie rolnicze "Samopomoc Chłopska" oraz spółdzielnie uczniowskie, działające w różnych typach szkół, na skalę niespotykaną w innych krajach Unii Europejskiej
- bankowość spółdzielcza to ponad trzy tysiące placówek (ok. 1/3 całego sektora bankowego). Sektor ten przynosi blisko 7% zysków wypracowywanych przez cały sektor bankowy i reprezentuje ponad 5% wartości aktywów tego sektora. Na 2 mln gospodarstw rolnych aż 1,3 mln ma swój rachunek w bankach spółdzielczych. Tylko 5,5 proc. portfela kredytowego stanowią kredyty zagrożone (w bankach komercyjnych 17,8 proc.) .
- Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo-Kredytowe (SKOK-i) zrzeszające ponad milion członków. Sieć placówek SKOK jest największą co do wielkości wśród instytucji oferujących ludności usługi finansowe ( ponad 1 300 oddziałów w całej Polsce)
- Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW-y) - w tej chwili jest w Polsce 8 TUW-ów, co stanowi około 0,5% rynku ubezpieczeń; dla porównania - przed wojną było to 65%.
- organizacje pozarządowe - ponad 40 tys. zarejestrowanych stowarzyszeń i fundacji dających zatrudnienie ok. 1% wszystkich zatrudnionych w gospodarce narodowej. Wśród szerokiego zakresu pól działania pierwsze miejsca zajmują: sport/ turystyka, edukacja i wychowanie oraz ochrona zdrowia, rehabilitacja i pomoc niepełnosprawnym. 38% organizacji deklaruje reprezentowanie i rzecznictwo interesów swoich członków lub podopiecznych (dane z 2002 r.)
Ekonomia społeczna w Unii Europejskiej
Staje się to zrozumiałe w zestawieniu z danymi: ekonomia społeczna odpowiada 8 % wszystkich przedsiębiorstw europejskich (ok. miliona przedsiębiorstw i organizacji wytwarzających 10% produktu krajowego brutto) oraz 10 % całkowitego zatrudnienia (ponad 10 milionów osób pracujących).
Nacisk rosnącego w siłę sektora ekonomii społecznej spowodował, że zarówno w prawodawstwie krajowym, jak i europejskim zaczęto wprowadzać oddzielne regulacje dla tego typu działań.
W wymiarze krajowym "koncepcja" ekonomii społecznej po raz
pierwszy została uznana przez rząd Francji w 1980 r. Została ona następnie przyjęta przez
poszczególne państwa członkowskie, pojawiły się wówczas ministerstwa lub sekretariaty stanu
odpowiedzialne za wyraźnie już określoną ekonomię społeczną. Miało to miejsce w Belgii, Francji,
Hiszpanii, Włoszech, Portugalii, Luksemburgu, Szwecji, Finlandii i Wielkiej Brytanii. W 1991 r. we
Włoszech zaczęła obowiązywać ustawa o spółdzielniach socjalnych, w 1995 Belgowie wprowadzili
pojęcie przedsiębiorstwa "o celach społecznie użytecznych", Portugalczycy koncept
"spółdzielni społecznej solidarności".
Na poziomie ogólnoeuropejskim coraz częściej znajdujemy odwołanie do
idei lub instytucji ekonomii społecznej w tekstach organów UE oraz organizacji
międzynarodowych.
W roku 1997 w Luksemburgu Europejski Szczyt poświęcony zatrudnieniu
zainicjował koordynację polityki zatrudnienia na poziomie europejskim. Przy tej okazji po raz
pierwszy w tekście Rady Ministrów Europejskich nawiązano wyraźnie do ekonomii społecznej i wpisano
ją do zbioru głównych kierunków polityki na rzecz zatrudnienia w części poświęconej
"Przedsiębiorczości". Państwa członkowskie powinny od tej pory przedstawiać sprawozdanie
z działań podejmowanych w ramach wszystkich głównych kierunków, a zatem również inicjatyw w
dziedzinie ekonomii społecznej.
W ramach europejskiej polityki włączania ekonomia społeczna figuruje
jako specyficzna metoda działania programu EQUAL. W roku 2003 Unia przyjmuje statut Europejskiej
Spółki Spółdzielczej i publikuje Komunikat dla rządów i instytucji europejskich na temat «promocji
spółdzielczości w Europie». W końcu na poziomie światowym ekonomia społeczna została uznana przez
OCDE (Organizację Współpracy i Rozwoju Ekonomicznego) oraz MOP (Międzynarodowa Organizację
Pracy).
Przyznanie ekonomii społecznej szczególnego miejsca w polityce
państwowej oraz międzynarodowej prowadzi do jej stopniowej standaryzacji. Instytucje ekonomii
społecznej, chcąc być partnerem dla instytucji europejskich, ukonstytuowały się w Stałą Konferencję
Ekonomii Społecznej (CEP-CMAF), złączoną z europejskich ugrupowań spółdzielni, towarzystw pomocy
wzajemnej, stowarzyszeń i fundacji oraz krajowych platform ekonomii społecznej. Instytucja ta pełni
rolę instancji umożliwiającej uzgadnianie stanowisk, przedstawianie propozycji i reprezentowanie w
kwestiach dotyczących ekonomii społecznej. To właśnie CEP-CMAF jest inicjatorem konferencji
ekonomii społecznej w Pradze (2002) i Krakowie (2004).
Europejskie Konferencje Ekonomii Społecznej - Praga 2002, Kraków 2004
Jednostki ekonomii społecznej krajów piętnastki dostrzegły wagę
instytucji tego nurtu w krajach kandydujących i konieczność ich integracji w już poszerzonej Unii.
Dwa lata temu w Pradze zrodziła się idea wymiany najlepszych praktyk pomiędzy podmiotami ekonomii
społecznej w ramach poszerzonej UE. Obecna II Europejska Konferencja jest kontynuacją tamtego
spotkania. Polskie podmioty ekonomii społecznej po raz pierwszy będą miały okazję do spotkania na
tak szerokim forum.
