Publicystyka - ngo.pl

Uczniowie w spektrum autyzmu zazwyczaj mają zajęcia rewalidacyjne, podczas których uczą się skutecznej komunikacji w sytuacjach społecznych. Z drugiej strony rodzicom, nauczycielom, jak i innym osobom mającym styczność z osobami w spektrum autyzmu brakuje wiedzy, jak mówić i pisać, aby się z nimi porozumieć. W trakcie szkoleń dla Fundacja SYNAPSIS w odpowiedzi często stawiam tezę: żeby porozumienie było satysfakcjonujące, warto zmienić sposób mówienia, czyli go dostosować.

Dostosowanie sposobu komunikowania się z uczniami w spektrum autyzmu zawsze ma charakter jednostkowy i indywidualny. Wynika to z oryginalności i niepowtarzalności każdego z nich. Nauczyciel powinien zapoznać się z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego, w którym specjaliści opisali specyfikę jego funkcjonowania językowego. Oto przykłady takich cech charakterystycznych:

1. Niektórzy uczniowie mają bardzo dobrze rozwinięty zasób słownictwa, lecz użycie języka w sytuacjach społecznych bywa u nich na niskim poziomie.
2. Czasem mowa ma charakter pedantyczny, co przejawia się dążnością do precyzyjnego formułowania myśli.
3. Bywa też, że porozumiewanie się werbalne jest ograniczone do wyrażania potrzeb i ogólnego nazywania obiektów, a mowa jest rzadko wykorzystywana do komentowania i dzielenia się doświadczeniami, wyrażania intencji, zamiarów czy przekazu informacji.
4. Zasób słów bywa ubogi w odniesieniu do wiedzy ogólnej, ale jest dobrze rozwinięty w sytuacjach związanych z zainteresowaniami.
5. Uczniowie w spektrum autyzmu zwykle mogą nie rozumieć metafor, przysłów, idiomów, żartów, ironii czy sarkazmu.
6. mogą mieć trudności  treściami w zdaniach złożonych oraz na komunikat zapisany na dwóch stronach kartki. Może im przeszkadzać tekst napisany kursywą, ozdobną czcionką, wyjustowany czy podany w postaci rozsypanki wyrazowej.

Ten krótki rys nie wyczerpuje całości zagadnienia – jest jedynie próbą ukazania, jakie mogą być cechy charakterystyczne w funkcjonowaniu komunikacyjnym uczniów w spektrum autyzmu.

Kierując się specyfiką funkcjonowania komunikacyjnego uczniów w spektrum autyzmu, należy odpowiednio konstruować dla nich zadania, sprawdziany pisemne czy karty pracy. Poniżej prezentujemy zasady, które warto zastosować podczas tworzenia takich materiałów:

1. Dostosowanie powinno polegać przede wszystkim na wyrażaniu myśli w sposób jasny, prosty i konkretny, między innymi na formułowaniu poleceń w prostszej formie, za pomocą czasowników w trybie rozkazującym, na przykład: „usiądź, daj, pokaż”. Czasowniki te powinny być precyzyjne i odpowiadać oczekiwaniom nauczyciela.
2. Jeżeli polecenie ustne nie jest zrozumiałe dla ucznia, należy wesprzeć je gestem, na przykład pokazać, na której stronie należy otworzyć podręcznik, albo gdzie należy zapisać odpowiedź.
3. Czasem wykonanie polecenia przez ucznia należy poprzedzić przywołaniem jego uwagi, gdyż bywa ona rozproszona. Dlatego też często komunikaty wypowiedziane do pozostałych uczniów trzeba powtórzyć indywidualnie uczniowi w spektrum autyzmu.
4. Wypowiedzi powinny być precyzyjne, bez zbędnych ozdobników i zawierać najistotniejsze informacje. Należy unikać zdań złożonych czy zawierających pojęcia abstrakcyjne. Jeśli jednak trzeba ich użyć, należy od razu je wyjaśnić.
5. Warto też odnosić wypowiedzi do konkretnych przedmiotów, zjawisk w otoczeniu ucznia, wskazując na nie, dotykając i pokazując przykłady.
6. Pozytywny wpływ na skuteczność komunikacji może mieć również wizualizacja przedmiotów czy obiektów, o których mówimy.
7. Polecenia ustne należy wspierać przedstawieniem ich w sposób wizualny zależnie od poziomu rozumienia ucznia, na przykład poprzez zapisanie polecenia na kartce, pokazanie piktogramu czy zdjęcia. Dobrym rozwiązaniem jest zapisywanie na tablicy lub komputerze wygłaszanych informacji, dzięki czemu uczeń jednocześnie słyszy je i widzi. Skuteczne są plany, listy pojęć, czynności, instrukcje itp.
8. Bardzo ważne jest wyjaśnianie znaczeń słów i związków wyrazowych zwłaszcza podczas lekcji przedmiotowych, które bazują na słownictwie specjalistycznym, archaizmach czy wyrazach zapożyczonych z innych języków.
9. Istotne jest dopasowanie tempa mówienia do możliwości uczniów w spektrum autyzmu. Należy robić przerwy między zdaniami, tak aby uczeń miał czas na przetworzenie informacji.
10. Podczas prac samodzielnych warto określić czas na wykonanie zadania, np. odliczać upływ czasu na przykład za pomocą minutnika.

Poniżej przedstawiamy zasady przygotowania materiałów pisemnych dla uczniów w spektrum autyzmu:

1. Kluczowe są modyfikacje edytorskie, obejmujące odpowiedni wybór kroju i wielkości czcionki, np. Arial, Tahoma, Calibri, rozmiar 11.
2. Ważny jest odpowiedni rozkład tekstu i obrazków – zaleca się wyrównanie do lewego marginesu.
3. Należy zadawać pytania zamknięte i podawać odpowiedzi do wyboru.
4. Ważne jest również, aby podzielić złożone polecenia na wyraźne części.
5. Pod poleceniami i pytaniami powinno być miejsce na wpisanie rozwiązania czy odpowiedzi.
6. Wyrazy kluczowe dla rozwiązania zadania należy wytłuścić.

Poniżej przedstawiamy przykłady zadań w wersji standardowej, czyli dla uczniów, którzy nie potrzebują dostosowania, oraz w wersji dostosowanej dla ucznia w spektrum autyzmu[1]:

Wykorzystywanie opisanych w tym artykule metod dostosowania komunikacyjnego do potrzeb uczniów w spektrum autyzmu jest niezbędne w trakcie przygotowania ich do egzaminów zewnętrznych. Egzamin ósmoklasisty składa się tylko z części pisemnej, więc wydawać by się mogło, że do właściwego przygotowania uczniów w spektrum wystarczy odpowiednie opracowanie kart pracy, zadań i sprawdzianów pisemnych. Nie wyobrażam sobie jednak, żeby na etapie szkoły podstawowej nauczyciel pracujący z takimi uczniami nie dostosowywał komunikatów ustnych. 

Na etapie szkoły ponadpodstawowej uczniów czeka egzamin maturalny, który, oprócz przedmiotów zdawanych w formie pisemnej, z dwóch przedmiotów (języka polskiego i języka angielskiego) ma także część ustną. Podobnie jak na egzaminie ósmoklasisty, tak i tu, arkusze egzaminacyjne dla uczniów w spektrum autyzmu oraz zadania do części ustnej są dostosowane przez CKE i przesyłane do szkół w osobnych pakietach. Warto więc wiedzieć, na czym polega takie dostosowanie i praktykować je podczas lekcji, tym bardziej że uczeń w spektrum lubi działać rutynowo, na podstawie znanych mu czynności. 

O dostosowaniu komunikacyjnym powinni pamiętać także nauczyciele zasiadający w zespole egzaminacyjnym, którzy słuchają wypowiedzi zdającego, zadają mu pytania, a następnie oceniają.

Widać stąd, że powinno się nauczać zasad dostosowania języka dla uczniów w spektrum autyzmu, co zmieni polską szkołę na bardziej dostępną.

Jak wykorzystać komunikację z uczniami w spektrum autyzmu, żeby ich lepiej przygotować do egzaminów dowiesz się w trakcie szkoleń:

Egzamin maturalny: https://synapsis.org.pl/wydarzenia/matura-2/

Dr Iwona Skrzypczyk-Gałkowska – Doktor nauk humanistycznych, trener Fundacji SYNAPSIS, nauczyciel języka polskiego, oligofrenopedagog, specjalista w zakresie pracy z uczniami ze spektrum autyzmu, wykładowca akademicki, doradca metodyczny z 15-letnim stażem, trener TUS. Autorka książki metodycznej, redaktorka książek naukowych, licznych artykułów naukowych, metodycznych i popularyzatorskich, programu nauczania oraz opracowań edukacyjnych w tekście łatwym do czytania i rozumienia. Jej zainteresowania naukowe koncentrują się wokół metodyki nauczania języka polskiego oraz metodyki nauczania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, głównie w zakresie szeroko pojętego dostosowania wymagań edukacyjnych, form, metod i sposobów pracy do indywidualnych potrzeb ucznia.

1. Banasiak A., Skrzypczyk-Gałkowska I., Dostosowanie testu czytania ze zrozumieniem do potrzeb i możliwości uczniów z zaburzeniami ze spektrum autyzmu w szkole ponadpodstawowej, [w:] Wybrane problemy psychologiczne współczesnej szkoły, red. nauk. A. Burnos, K. Bargiel-Matusiewicz, G. Katra, E. Pisula, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2021, s. 60-78.
2. Łebek-Jurgielewicz A., Komorowska M., Skrzypczyk-Gałkowska I., Dostosowanie wymagań edukacyjnych, form i metod pracy do potrzeb i możliwości ucznia ze spektrum autyzmu, [w:] „Biuletyn Edukacyjny” SOD w Częstochowie nr 1/2021 (43), styczeń 2021, s. 73-84.
3. Skrzypczyk-Gałkowska I., Dostosowanie wymagań edukacyjnych dla ucznia ze spektrum autyzmu na przykładzie języka polskiego, „Niepełnosprawność i rehabilitacja. Kwartalnik naukowy Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych” nr 2/2021, s. 74-84.
4. Skrzypczyk-Gałkowska I., Dostosowanie warunków i form egzaminu ósmoklasisty z języka polskiego dla ucznia w spektrum autyzmu, „Edukacyjna Analiza Transakcyjna. Pismo Zespołu Badawczego Edukacyjnej Analizy Transakcyjnej” nr 12 (2023), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Jana Długosza w Częstochowie, s. 267-284
5. Skrzypczyk-Gałkowska I., Kształcenie kompetencji komunikacyjnych i społecznych uczniów ze spektrum autyzmu w świetle wybranej literatury, [w:] Edukacja, opieka i wsparcie osób z niepełnosprawnością i ich rodzin, pod red. A. Banasiak i E. Repelewicz, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Długosza w Częstochowie, Częstochowa 2020, s. 33-45.
6. Skrzypczyk-Gałkowska I., Nastolatek z zespołem Aspergera w szkole ogólnodostępnej. Wskazówki metodyczne do pracy nauczyciela polonisty, „Pedagogika” 2018, t. XXVII, nr 1, s. 271-284.
7. www.cke.gov.pl.

^{[1] Zadanie z historii zaczerpnięte z podręcznika do tego przedmiotu i dostosowane przez studentów Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie.}