Publicystyka - ngo.pl

W dyskusjach nad ekonomią społeczną, jednym z ważnych elementów jest określenie roli i miejsca spółdzielczości w tym sektorze. Jedni do ekonomii społecznej zaliczają jedynie spółdzielnie socjalne, inni włączają do niej wszystkie spółdzielcze formy.

Wydaje się, że niektóre rodzaje spółdzielni są zdecydowanie bliżej idei przedsiębiorstwa społecznego, inne niewiele mają z nim wspólnego. Jedno jest jednak pewne. Dyskusja o ekonomii społecznej, która w Polsce rozpoczęła się blisko 10 lat temu, zdecydowanie odświeżyła idee spółdzielcze i na nowo wciągnęła je do debaty publicznej.

Dyskusja ta ujawniła nie tylko blaski, ale i cienie sektora spółdzielczego. Pokazała, że spółdzielnie to jednak podmioty zdecydowanie różniące się od tradycyjnych przedsiębiorstw, dla których głównym celem jest zysk. Pokazała jednak również, że nie zawsze zasady spółdzielcze są w praktyce w tych podmiotach realizowane. Spółdzielczość po okresie transformacji, który okazał się dla niej niezwykle trudnym czasem zaszufladkowania jako relikt socjalizmu, dostała szansę na ponowne zdefiniowanie swojej roli w rozwoju społeczno-gospodarczym Polski.

Fakt, że spółdzielnie różnią się od innych form prowadzenia działalności gospodarczej jest bezsprzeczny. Autorzy raportu, częściowo za Janem Wolskim, częściowo cytując uczestników badania, wymieniają szereg zalet spółdzielczej formy gospodarowania. Należą do nich m.in.:

> współwłasność, współdecydowanie i współodpowiedzialność,

> stabilność i bezpieczeństwo zatrudnienia oraz egalitaryzm, szczególnie płacowy,

> poczucie bycia częścią wspólnoty, co m.in. wpływa na zwiększenie motywacji i wydajności pracy jak również na większą dbałość o narzędzia pracy, będące częścią wspólnego majątku,

> podział zysków pomiędzy członków, co oznacza, że zysk przedsiębiorstwa pozostaje u pracowników,

> niższy w porównaniu do spółek kapitał potrzebny do założenia spółdzielni lub przystąpienia do niej,

> mniejsza niż w firmach jedno-osobowych i spółkach odpowiedzialność majątkowa,

> tradycja ruchu spółdzielczego,

> funkcje społeczno-edukacyjne spółdzielni.

W opinii badanych spółdzielnia jest również podmiotem „uczciwszym” od innych występujących na rynku, a istnieje przede wszystkim po to, „aby dawać pracę swoim członkom”.

Pomimo wielu zalet, jakie cechują spółdzielnie, przeżywają one aktualnie na świecie poważny kryzys. Widoczny jest on nawet w tych krajach, w których spółdzielczość rozwija się w sposób bardzo dynamiczny. Obserwowany jest on globalnie na trzech poziomach:

> kryzys tożsamości (spółdzielnie, które osiągnęły sukces, upodabniają się do zwykłych przedsiębiorstw),

> kryzys efektywności (spółdzielnie z uwagi na swoje społeczne cele i demokratyczny sposób zarządzania mogą mieć niższą efektywności ekonomiczną),

> kryzys środowiska (brak zrozumienia wśród decydentów politycznych, pozostałych przedsiębiorców, a także opinii publicznej).

W Polsce dodatkowo mamy do czynienia z

> kryzysem przeszłości (spółdzielnie nadal w Polsce traktowane są jako relikt socjalizmu) oraz

> kryzysem teraźniejszości (nastawienie społeczne na indywidualny sukces, brak kapitału społecznego, brak środowisk przyjaznych spółdzielczości).

Autorzy raportu identyfikują szereg barier w funkcjonowaniu spółdzielni (zarówno tych związanych z warunkami ekonomicznymi, ale i tych związanych ze społecznymi aspektami działalności).

Warto szczególnie podkreślić kilka z nich.

Wśród zewnętrznych barier funkcjonowania spółdzielni wskazuje się na:

> nieprzyjazne otoczenie, przede wszystkim instytucjonalne, a w mniejszym stopniu społeczne,

> sytuację rynkową,

> nieuczciwą konkurencję,

> bariery w pozyskiwaniu środków na rozwój.

Ograniczenia wewnętrzne to przede wszystkim:

> demokratyczna forma zarządzania (może się ona stać barierą ze względu na występowanie takich zjawisk, jak brak kompetencji szeregowych pracowników, paraliż decyzyjny, nacisk spółdzielców na natychmiastową realizację zysków w formie wypłaty dywidendy),

> słabość kadr spółdzielczych,

> podział kompetencyjny władz spółdzielni (spotęgowane podwójną rolą członka spółdzielni i jej pracownika).

Ten ostatni aspekt dotyczy w szczególności spółdzielni pracy. Już w XIX wieku kooperatywa wytwórcza traktowana była jako zwieńczenie ruchu spółdzielczego, ze względu na fakt, iż była uważana za jednocześnie najtrudniejszą. Stąd powinna iść również refleksja nad tworzonymi spółdzielniami socjalnymi, gdyż są one właśnie rodzajem spółdzielni pracy, gdzie „przedsiębiorstwo prowadzone jest w oparciu o osobistą pracę członków”.

Wśród problemów ruchu spółdzielczego, które wyraźnie ujawniły się w prowadzonych badaniach, występuje również problem słabego zakorzenienia idei spółdzielczości w poszczególnych podmiotach oraz faktu niewielkiego angażowania się w działalność lokalnych społeczności (jedynie 13 % ankietowanych spółdzielni przejawiało w tym zakresie inicjatywy).

Bardzo poważnym problemem jest zagadnienie komercjalizacji spółdzielni. Wśród spółdzielców często panuje przekonanie, że po przekształceniu w spółkę poprawi się kondycja przedsiębiorstwa.

Należy jednak pamiętać, że zmiana formy prowadzenia działalności gospodarczej nie wpłynie na podstawowe problemy przedsiębiorstw spółdzielczych takie jak przestarzały park maszynowy, słabość kadry, etc. Znikną jednocześnie ważne aspekty funkcjonowania jako spółdzielnia, jak chociażby stabilność zatrudnienia i ochrona miejsc pracy poprzez spółdzielczą umowę o pracę.

W raporcie zidentyfikowano zestaw wniosków i rekomendacji dla rozwoju sektora, z których warto kilka szczególnie podkreślić.

1. Wykorzystanie potencjału partycypacyjnego zarządzania w spółdzielczości.

Sposób podejmowania decyzji w spółdzielniach często przez przedstawicieli zarządów traktowany jest jako bariera. Wiele jednak firm komercyjnych sięga po te formy i narzędzia upatrując w nich wiele pozytywnych aspektów, jak chociażby większe zaangażowanie pracowników w rozwój firmy.

2. Odbudowanie ideologii ruchu spółdzielczego.

Aby osiągnąć ten cel konieczne jest zwiększenie poczucia tożsamości spółdzielczej wśród spółdzielców, podkreślenie bycia częścią większej całości, odmiennej od pozostałych środowisk gospodarczych, zorientowania na wartości odmienne od neoliberalnych, łączności z samo wspierającym się środowiskiem, rozbudowa bazy członkowskiej, szczególnie o młode pokolenie.

3. Wykorzystanie zakorzenienia lokalnego członków spółdzielni i ich rodzin w celu polepszenia wizerunku spółdzielczości w opinii publicznej.

Większe zaangażowanie spółdzielni w inicjatywy o charakterze lokalnym może okazać się kluczowe dla zmiany postrzegania sektora spółdzielczego.

4. Wykorzystanie koncepcji CSR.

Prywatne przedsiębiorstwa traktują CSR często jedynie jako narzędzie marketingowe, podczas gdy w spółdzielczości działania tego rodzaju to konieczność wynikająca z międzynarodowych zasad spółdzielczych (niestety w różnym stopniu w praktyce realizowana).

5. Zawiązywanie i rozwijanie kontaktów handlowych pomiędzy spółdzielniami (spółdzielnie osób prawnych, konsorcja, klastry, etc.).

Związane jest to również z działalnością związków spółdzielczych (zdefiniowanie nowej roli, nowych form działania, dostosowanych do współczesnych wyzwań). Ich zadanie jest również niezwykle istotne w procesie dbania o dobrą legislację spółdzielczą.

Zarówno wyniki badań jak i powyższe rekomendacje nie mają charakteru rewolucyjnego. Wiele z tych zagadnień, szczególnie rekomendacje, pojawiają się w dyskusjach nad spółdzielczością w ogóle, spółdzielczością pracy w szczególności oraz nad kondycją i perspektywami rozwoju tego sektora. Pozostają jednak niestety nadal aktualne. Wydaje się, że jeszcze bardzo dużo pozostało w tym zakresie do zrobienia. Zmiany oczywiście wymagają czasu, ale muszą też nadążać za zmieniającą się rzeczywistością.