Publicystyka - ngo.pl

Przedmiotem rozważań przedstawionych w artykule są zagadnienia związane z  funkcjonowaniem trzeciego sektora w Meksyku. Na początku skupiono się na próbie wyłonienia kluczowych momentów we współczesnej historii Meksyku, które wpłynęły na kształtowanie się społeczeństwa obywatelskiego i jego zorganizowanych form, następnie zaprezentowano główne uwarunkowania prawne działalności meksykańskich organizacji pozarządowych oraz najważniejsze dane dotyczące liczby organizacji, źródeł finansowania, obszarów działania oraz kluczowych problemów rozwojowych. Praca powstała na podstawie analizy literatury przedmiotu, aktów prawnych i dostępnych danych statystycznych.

Społeczeństwo obywatelskie w Meksyku ma długą historię, sięgającą lat dwudziestych XIX wieku, kiedy wraz z odzyskaniem niepodległości (1821) i uchwaleniem konstytucji (1824) rozpoczął się proces kształtowania państwa, zakładający podział władzy między organizacje cywilne i publiczne (Wątróbka 2017, s. 285). 

Rozwój sektora obywatelskiego był silnie spleciony z historią Meksyku, co powodowało liczne trudności w jego funkcjonowaniu. W drugiej połowie XIX wieku nastąpił czas niestabilności politycznej, która nie sprzyjała samoorganizacji społecznej mieszkańców Meksyku. Było to związane z ówczesnym systemem politycznym, który nie zapewniał obywatelom swobody działania (Perez 2015, s. 63–67). Przez lata cała władza w kraju była skoncentrowana w rękach rządu, który zawłaszczał sferę publiczną i pozostawiał niewiele miejsca na wolność zrzeszania się. Nadzieja na poprawę sytuacji pojawiła się wraz z rewolucją meksykańską (1917–1919), która jest chronologicznie kolejnym wydarzeniem mającym znaczny wpływ na budowanie społeczeństwa obywatelskiego w kraju (Tags 2017).

Dopiero pod koniec drugiej połowy XX wieku obywatele zaczęli się organizować w ramach ruchów i stowarzyszeń społecznych. Doprowadziło to do stopniowego otwierania systemu politycznego i transformacji przestrzeni publicznej (Perez 2015, s. 47), czego konsekwencją było powstanie organizacji skupiających się przede wszystkim na propagowaniu idei sprawiedliwości społecznej i pracy u podstaw wśród biednych społeczności. Cechą charakterystyczną takich podmiotów było to, że tworzyli je dobrze wykształceni przedstawiciele klasy średniej. Tego typu organizacje dominowały w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. W kolejnym dziesięcioleciu podmioty trzeciego sektora coraz częściej stawały się dostawcami usług społecznych, rzadziej zajmując się organizowaniem życia społeczności lokalnych – usunęły się tym samym w cień ruchów ludowych, które przejęły tę rolę. 

Do kolejnych zmian doprowadził kryzys gospodarczy lat osiemdziesiątych oraz trzęsienie ziemi z 1985 roku. Odpowiedzią na oba kataklizmy było zaangażowanie organizacji pozarządowych – zastępujących niewydolne organy administracji publicznej (Bissell 2019) – zarówno w rozwój społeczno-gospodarczy (Miraftab 1997, s. 361–362), jak i w zwalczanie skutków trzęsienia ziemi. W tym okresie można również zaobserwować rozwój współpracy między rządem a organizacjami pozarządowymi (Miraftab 1997, s. 366–372).

Kolejnym ważnym momentem w rozwoju organizacji pozarządowych w Meksyku był 1988 rok, kiedy z powodu niezadowolenia wywołanego polityką reżimu społeczeństwo zaczęło się jednoczyć i tworzyć ruchy dążące do zmian (Perez 2015, s. 58–62). Należy jednak pamiętać, że kolejne lata nie sprzyjały powstawaniu nowych podmiotów trzeciego sektora. Na początku lat dziewięćdziesiątych brakowało jasnych mechanizmów funkcjonowania organizacji pozarządowych i ich współpracy z rządem. Widoczną zmianę w tym obszarze można zaobserwować po 2000 roku, kiedy pojawiły się próby uregulowania na nowo działalności organizacji społeczeństwa obywatelskiego (Perez 2015, s. 63–67) i jednocześnie zwiększył się udział trzeciego sektora w życiu demokratycznym oraz sprawowaniu rządów w Meksyku (Díaz 2019, s. 26). 

Odwrócenie tej tendencji nastąpiło w 2018 roku i było związane z wyborami prezydenckimi, w których zwyciężył Andres Manuel López Obrador, populista kładący nacisk na przywrócenie godności najuboższym mieszkańcom Meksyku. Na skutek realizacji jego polityki zawieszono fundusze dla organizacji społeczeństwa obywatelskiego oraz zlikwidowano zachęty podatkowe dla firm, co skutecznie ograniczyło możliwości finansowania angażowania się obywateli. Doprowadziło to do osłabienia i tak już słabych organizacji (Martinez 2019), które dodatkowo zostały wykluczone z udziału w realizacji polityk społecznych. Znacznie skurczyła się także zdolność sektora do wpływania na opinię publiczną i kształt polityk społecznych (USAID 2020, s. 1–2).

Na gruncie prawa meksykańskiego pojęcie organizacji pozarządowych nie zostało jasno zdefiniowane przez ustawodawcę. Przepisy nie tworzą odrębnej kategorii prawnej dla podmiotów trzeciego sektora (Miraftab 1997, s. 362). Prawne podstawy funkcjonowania organizacji pozarządowych w Meksyku ustawodawca oparł na wolności zrzeszania się (zasada konstytucyjna – art. 9 konstytucji z 1917 roku) oraz na gwarantowanych traktatami międzynarodowymi prawach człowieka (Meksyk jest stroną między innymi Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych). 

W praktyce oznacza to istnienie w Meksyku wielu różnych typów organizacji pozarządowych, między innymi stowarzyszeń, organizacji charytatywnych, organizacji pomocowych, fundacji, spółdzielni (Girardo 2012, s. 337), których zasady działania zostały uregulowane odrębnymi przepisami. Regulacje te nie tworzą spójnego systemu, co utrudnia jednoznaczne zdefiniowanie pojęcia organizacji pozarządowych.

Najpopularniejszą grupą organizacji pozarządowych w Meksyku są stowarzyszenia. To podstawowe instytucje, dzięki którym ludność Meksyku może korzystać z wolności zrzeszania się. Prawna definicja stowarzyszenia została zawarta w kodeksie cywilnym z 1928 roku (Código Civil Federal, Última Reforma DOF 11-01-2021). Ustawodawca wskazał w art. 2670 kodeksu, że stowarzyszenie powstaje, gdy kilka osób zrzesza się, aby prowadzić działania o trwałym charakterze na rzecz wspólnego celu, niezakazanego przez prawo i niemającego głównie ekonomicznego charakteru. Zgodnie z art. 2671 kodeksu podstawą utworzenia stowarzyszenia jest pisemna umowa zrzeszających się.

W 2004 roku weszła w życie ustawa regulująca działalność organizacji pozarządowych (Ley Federal de Fomento a las Actividades Realizados por Organizaciones de la Sociedad Civil, Última Reforma DOF 24-04-2018), która wprowadziła wiele mechanizmów i instrumentów finansowania ze środków rządowych działań prowadzonych przez organizacje społeczeństwa obywatelskiego. Na jej mocy został również utworzony Federalny Rejestr Organizacji Społeczeństwa Obywatelskiego, który miał być swoistym katalogiem podmiotów trzeciego sektora (Registro Federal de las OSC y obtener la Clave Única de Inscripción) (Lopez‐Olmedo 2019, s. 58).

Zmiana władzy w wyniku wyborów prezydenckich w 2018 roku, mimo że spowodowała dużą niepewność co do funkcjonowania trzeciego sektora z powodu zawieszenia wszystkich programów finansujących działalność organizacji pozarządowych (USAID 2019), nie wpłynęła na zmianę przepisów powszechnie obowiązującego w Meksyku prawa regulującego ich funkcjonowanie (USAID 2020, s. 2).

Podmioty trzeciego sektora mające status formalnych grup społecznych – ukształtowanych w wyniku samoorganizacji jednostek ukierunkowanych w swoich działaniach na konkretny cel – stanowiły od zawsze ważne ogniwo społeczeństwa obywatelskiego w Meksyku. Niemniej jednak dopiero po trzęsieniu ziemi z 1985 roku nastąpił, nigdy wcześniej w historii nienotowany, znaczny wzrost liczby organizacji pozarządowych. Instytucjonalny wymiar trzeciego sektora wyraża liczba organizacji pozarządowych realnie funkcjonujących w kraju. 

Szacuje się, że w Meksyku w 2019 roku istniało około 60 tysięcy podmiotów społeczeństwa obywatelskiego, z czego 42 733 były zarejestrowane w Federalnym Rejestrze Organizacji Społeczeństwa Obywatelskiego, co stanowi wzrost o 8 procent względem roku poprzedzającego (USAID 2020, s. 2). Chociaż, jak pokazują dane statystyczne, liczba organizacji w ostatnich latach wzrosła, to jednak Meksyk nadal pozostaje w grupie krajów o najsłabiej rozwiniętym społeczeństwie obywatelskim (Ablanedo Terrazas 2009, s. 7; Alcazar 2017).

Stosunkowo nieduży wzrost liczby organizacji pozarządowych wynika przede wszystkim z braku formalnej rejestracji wielu podmiotów społeczeństwa obywatelskiego (Gonzalez Ulloa Aquirre 2016), a także z krótkiego okresu ich aktywności. Według danych Federalnego Rejestru Organizacji Społeczeństwa Obywatelskiego każdego roku rejestrowanych jest niemal tyle samo organizacji, ile zaprzestaje swojej działalności. Potwierdzają to na przykład dane z 2000 roku, gdy powstało 8466 nowych organizacji pozarządowych, a zakończyły funkcjonowanie 6644 podmioty (Ablanedo Terrazas 2009, s. 11). 

Należy również odnotować, że co czwarta spośród zarejestrowanych organizacji ma status nieaktywnej (Díaz Aldret et al. 2019, s. 26). Wysoka dynamika powstawania nowych podmiotów oraz niewielki wzrost liczby rejestrowanych organizacji mogą wskazywać krótki cykl życia meksykańskich organizacji pozarządowych, pośrednio więc na ich słabość. Ogólne dane wskazują, że Meksyk jest daleki od osiągnięcia zadowalającego poziomu rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, co wynika w dużej mierze z braku dialogu oraz współpracy z rządem na szczeblu zarówno lokalnym, jak i krajowym.

Podmioty trzeciego sektora w Meksyku są bardzo zróżnicowane także ze względu na profil swojej działalności. Meksykańskie organizacje i ruchy społeczne walczą z biedą, działają w sferze kultury i pomocy społecznej (Borowska 2006). Wiele z nich prowadzi domy dziecka, przytułki, domy pomocy społecznej (Harguindeguy 2009), działa w obszarze edukacji, sztuki i nauki, podejmuje działania rozwojowe. Organizacje angażują się w te sfery życia społecznego, którymi w niedostatecznym stopniu interesuje się państwo, działają na rzecz rozwoju lokalnego oraz wspierają rozwój rdzennej ludności (Girardo 2012, s. 350; Díaz Aldret et al. 2020, s. 45). Zajmują się także propagowaniem kultury obywatelskiej wśród mieszkańców Meksyku, a przez podejmowane działania i udział w konsultacjach społecznych przyczyniają się do legitymizacji systemu (Lam Estrada 2012, s. 167–170). 

W 2019 roku najliczniejszą grupę organizacji stanowiły podmioty podejmujące działania na rzecz upowszechniania edukacji, kultury, sztuki i nauki, w dalszej kolejności lokowały się organizacje zajmujące się rozwojem lokalnym oraz pomocą społeczną. Z mniejszą częstotliwością pojawiały się podmioty skupiające się na propagowaniu sportu, ochronie ludności czy bezpieczeństwie obywateli, przy czym wiele organizacji aktywnych było w kilku obszarach.

Podsumowując, z analizy danych, jakie udało się uzyskać z dostępnych publikacji, wynika, że działalność organizacji pozarządowych koncentruje się na edukacji i upowszechnianiu dziedzictwa narodowego (sztuki, kultury), w mniejszym stopniu na pomocy mieszkańcom w zaspokajaniu ich indywidualnych potrzeb.

Wskazany wcześniej problem krótkiego okresu działania znacznej części organizacji wynika z problemów finansowych, z jakimi się borykają. Podmioty trzeciego sektora w Meksyku finansują swoją działalność przede wszystkim ze składek członkowskich, co czwarta z nich sięga po środki pochodzące z administracji centralnej i lokalnej, co piąta swoje działania finansuje z otrzymywanych darowizn (Girardo 2012, s. 352). Potwierdzają to najbardziej aktualne dane z 2018 roku, zgodnie z którymi organizacje pozarządowe dysponują najczęściej środkami pochodzącymi z jednego źródła: 41 procent podmiotów deklaruje, że swoje działania finansuje z samodzielnie uzyskanych środków, a 27 procent sięga po fundusze rządowe (USAID 2020, s. 5). Na tle opisanych problemów szczególnie niepokojąca jest ogłoszona w 2019 roku przez prezydenta decyzja o nieprzekazywaniu organizacjom społeczeństwa obywatelskiego środków z budżetu państwa (Martinez Arellanon, 2019).

Kolejnym problemem, z jakim muszą się mierzyć organizacje pozarządowe w Meksyku – bezpośrednio wynikającym z trudności finansowych – jest niski poziom profesjonalizacji spowodowany niedoborami kadrowymi, w tym brakiem wysoko wykwalifikowanych pracowników. Sytuacja ta uniemożliwia efektywny podział pracy, co z kolei powoduje konieczność pełnienia wielu funkcji jednocześnie przez poszczególne osoby. W tej sytuacji organizacje często posiłkują się pracą wolontariuszy. Co trzecia organizacja korzysta ze wsparcia od jednego do dziesięciu wolontariuszy, a co piąta – od jedenastu do dwudziestu wolontariuszy (USAID 2020, s. 5).

Zarysowana w artykule sytuacja meksykańskich podmiotów trzeciego sektora pokazuje, że ich działania do lat osiemdziesiątych XX wieku skupiały się przede wszystkim na tradycyjnych formach samoorganizacji społecznej mieszkańców, lepiej wpisujących się w założenia rozwoju lokalnego niż współczesne, ponieważ w większym stopniu nawiązywały do inicjatywy i aktywności członków wspólnot lokalnych oraz koncepcji kapitału społecznego i rozwoju oddolnego. Analiza okresu po trzęsieniu ziemi, które nawiedziło Meksyk w 1985 roku, wskazuje na radykalną zmianę nie tylko struktur organizacyjnych trzeciego sektora, ale także jego funkcji społecznych. Zaczynają dominować organizacje skupiające się na upowszechnianiu edukacji oraz dziedzictwa narodowego.

Organizacje pozarządowe w Meksyku cechuje duże zróżnicowanie struktur organizacyjnych, metod działania i funkcji społecznych, co skazuje na niepowodzenie próby konstruowania ich modelu uniwersalnego. Ta dostrzeżona i potwierdzona w licznych badaniach i publikacjach wielowymiarowość nie tylko nie pozwala na łatwe uogólnienia i rekomendacje w zakresie praktyki społecznej, ale także wywołuje wiele problemów ze wskazaniem perspektyw tego typu społecznej samoorganizacji.

Warto zaznaczyć, że obecnie w Meksyku, kraju niedawnej transformacji, silnie kontrolowanym przez państwo, podmioty trzeciego sektora nie odgrywają większej roli w przebudowie społecznej i słabo wpływają na kierunek zmian ustrojowych. Koncentrując się głównie na sprawach własnych środowisk lokalnych, angażują jednak w działania społeczne spore grupy osób, które uzyskują poczucie wpływu na warunki życia i sposoby funkcjonowania swoich środowiskach społecznych. Skala tego zaangażowania, zakres podejmowanych działań, wreszcie ich skutki, zależą od wielu czynników, ale podstawowe wydają się nadal jeszcze zbyt zależne od niewielkich możliwości organizacyjnych i ograniczonych zdolności finansowych.

^bibliografia

^{Ablanedo Terrazas, Ireri. 2009. Las organizaciones de la sociedad civil en la legislación mexicana. Washington D.C.: ICNL.}

^{Alcázar, Fernando, Mendoza, Guadalupe. 2017. Sociedad civil: La sociedad civil organizada en México: hacia un nuevo modelo, http://www.estepais.com/articulo. php?id=1272&t=sociedad-civil-la-sociedad-civil-organizada-en-mexico-hacia-un-nuevomodelo [dostęp: 15 czerwca 2018 roku].}

^{Bissell, Sharon. 2019. Protest to Proposal: How Civil siciety shapes modern Mexico, https://www.macfound.org/press/perspectives/protest-proposal-how-civilsociety-shapes-modern-mexico [dostęp: 10 grudnia 2021 roku].}

^{Borowska, Małgorzata. 2006. Meksyk: Chcemy demokracji w domu i na ulicy, http://wiadomosci.ngo.pl/wiadomosc/233900.html [dostęp: 15 czerwca 2018 roku].}

^{Díaz Aldret, Ana et al. 2020. Legitimidad y transparencia de las organizaciones de la sociedad civil en México. ¿Actores neutrales o interesados?. Revista Mexicana de Ciencias Políticas y Sociales, 65(239): 25–60.}

^{Girardo, Cristina, Mochi, Prudencio. 2012. Las organizaciones de la sociedad civil en México: modalidades del trabajo y el empleo en la prestación de servicios de proximidad y/o relaciones. Economía, Sociedad y Territorio, 12(39): 333–357.}

^{González Ulloa Aguirre, Pablo Armando. 2016. La Organizaciones de la Sociedad Civil en México, a doce años de la Ley de Fomento, http://www.eluniversal.com.mx/blogs/ observatorio-nacional-ciudadano/2016/12/12/la-organizaciones-de-la-sociedad-civil-enmexico [dostęp: 10 października 2019 roku].}

^{Harguindeguy, Laura Collin, Molina, Rafael. 2009. Las Organizaciones de la Sociedad Civil en México: de la invisibilidad al protagonismo, https://journals.openedition.org/ nuevomundo/47723 [dostęp: 10 października 2019 roku].}

^{Hernández Colorado, Jaime. 2011. Sociedad civil organizada y democracia en México. Gestión y Política Pública, 22(1): 245–254.}

^{Lam Estrada, Rosa Heidy. 2012. Teoría y práctica de la sociedad civil en América Latina Las organizaciones de la sociedad civil en México: el caso de RMALC. Miríada, 4(8): 167–189.}

^{Lopez-Olmedo, Roberto et al. 2019. Participation of Mexican Civil Society Organizations. Scientometrics, 119: 55–72.}

^{Martinez Arellanon, Irma Rosa. 2019. Civil society organizations in Mexico are hanging in the balance following the government’s decision to cancel funding, https://www.equaltimes.org/civil-society-organisations-in?lang=en#.YVqeBLgzZPZ [dostęp: 17 marca 2022 roku].}

^{Miraftab, Faranak. 1997. Flirting with the enemy: Challenges faced by NGOs in development and empowerment. Habitat International, 2(4): 361–375.}

^{Pérez, Alfonso León. 2015. La sociedad civil en México entre dos regímenes: logros y limitaciones, http://dcsh.izt.uam.mx/cen_doc/cede/México_entre_siglos_ Contexto_balance_y_agenda%20/%255bUTF-8%255dMeI-xico-entre-siglos-48-71.pdf [dostęp: 16 sierpnia 2018 roku].}

^{Tags. 2017. La revolucion del mexicano Emiliano Zapata, https://www.telesurtv.net/news/ A-96-anos-de-la-muerte-del-icono-revolucionario-Emiliano-Zapata-20150408-0059.html [dostęp: 21 sierpnia 2018 roku].}

^{USAID. 2019. Mexico civil society activity (CSA). Midterm report, https://pdf.usaid.gov/pdf_docs/ PA00X3K9.pdf [dostęp: 10 grudnia 2021 roku].}

^{USAID. 2020. Civil society organizations sustainability index, https://www.fhi360.org/sites/ default/files/media/documents/csosi-mexico-2019-report.pdf [dostęp: 10 grudnia 2021 roku].}

^{Wątróbka, Magdalena. 2017. Meksyk w XXI w. Polityka – społeczeństwo – gospodarka, [w:] Karol Derwich (red.), Studia Latynoamerykańskie Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków: Universitas, 228 (= Anuario Latinoamericano Ciencias Políticas y Relaciones Internacionales, 4: 285–287).}

^{akty prawne i dokumenty}

^{Ley de Desarrollo Rural Sustentable, http://www.diputados.gob.mx/LeyesBiblio/ pdf/235_200618.pdf [dostęp: 21 sierpnia 2021 roku].}

^{Ley Federal de Fomento a las Actividades Realizados por Organizaciones de la Sociedad Civil, https://www.profeco.gob.mx/juridico/pdf/l_f_actividades.pdf [dostęp: 18 sierpnia 2021 roku].}

^{Constitución publicada en el Diario Oficial de la Federación el 5 de febrero de 1917, http://www.diputados.gob.mx/LeyesBiblio/pdf/1_150917.pdf [dostęp: 17 sierpnia 2021 roku].}

^{Código Civil Federal, https://mexico.justia.com/federales/codigos/codigo-civil-federal [dostęp: 17 sierpnia 2021 roku].}

https://www.kwartalnik3sektor.pl/pl/wszystkie-numery/kwartalnik-trzeci-sektor-numer-56-57-4-2021-1-2022/