Archiwa społeczne w Trzecim Sektorze
Oddolny ruch archiwistyki społecznej rośnie w siłę dzięki pracy setek archiwów społecznych w całej Polsce. W bazie archiwów społecznych, prowadzonej przez Centrum Archiwistyki Społecznej, jest ich już ponad 700. Działają w każdym regionie Polski, w dużych miastach wojewódzkich, jak również w mniejszych miastach czy wsiach. A wśród nich ponad połowa prowadzona jest przez organizacje pozarządowe.
Zdjęcie ilustracyjne
Autor/źródło: canva.comArchiwa społeczne w Trzecim Sektorze
Dbają o zabezpieczenie dziedzictwa kulturowego. Zapisują historię społeczną, zachowują pamięć jednostkową, ale też zbiorową. Fundacja Ośrodka KARTA, Fundacja imienia generał Elżbiety Zawackiej czy Związek Sybiraków to największe i najstarsze archiwa społeczne w Polsce. Od kilkudziesięciu lat chronią i zapisują historię z perspektywy pojedynczych osób w taki sposób, by przeszłość miała wpływ na teraźniejszość.
Pasja
Archiwa społeczne często prowadzą osoby bez archiwistycznego wykształcenia. Myśl o założeniu archiwum społecznego zaczyna się od pasji jednego człowieka, czasem – grupy osób. Pasji do historii miejsca lub wydarzenia, do historii muzyki, fotografii czy sportu. Fundacja Kultury Wizualnej Chmura – zajmująca się dokumentowaniem trójmiejskiej sceny artystycznej okresu transformacji – powstała z inicjatywy historyczki sztuki.
Fundację Fotografistka, dbającą o bogatą tradycję fotografii w Bydgoszczy, prowadzi badaczka historii fotografii i kuratorka wystaw, a prezeską Fundacji im. Zbigniewa Seiferta, z inicjatywy której powstało archiwum polskiego jazzu, jest skrzypaczka. Bez pasji do historii miejsca, z którego wywodzą się twórcy lokalnych archiwów społecznych, nie powstałyby i nie działałyby dziś setki takich inicjatyw. Nie powinien też dziwić fakt, że archiwa społeczne często prowadzone są przez ludzi Trzeciego Sektora, pełnych energii, mających misję do spełnienia, którym zależy na dobru społecznym.
Pamięć miejsc, wydarzeń, ludzi
Warto, by historia miejsc, wydarzeń, ale również historie pojedynczych osób ujrzały światło dzienne. I w tym jest rola archiwów społecznych - dotrzeć do ludzi, poznać nieodkryte historie zapisane w dziennikach, pokazać te uwidocznione na fotografiach czy też nagrać relacje biograficzne starszych mieszkańców choćby dlatego, żeby przekazać je kolejnym pokoleniom.
O zachowanie pamięci o wybitnym himalaiście Jerzym Kukuczce dba Fundacja Wielki Człowiek. Towarzystwo Oświatowe im. Cecylii Plater-Zyberkówny dba o pamięć patronki oraz zabezpiecza dokumentację związaną z działalnością Towarzystwa i szkół od końca XIX wieku. Fundacja Memo gromadzi materiały związane z dziedzictwem kulturowym wsi Beskidu Niskiego i gminy Andrychów w Beskidzie Małym.
Zbiory archiwów społecznych
Zbiory z ponad 240 archiwów społecznych w Polsce można przeglądać w jednym miejscu, na portalu zbioryspoleczne.pl, prowadzonym i rozwijanym przez Centrum Archiwistyki Społecznej. A udostępnionych materiałów jest już ponad 150 000 i wciąż dzięki aktywności archiwów społecznych – dzień po dniu – przyrastają nowe, a wśród nich: fotografie, dokumenty życia społecznego, nagrania audio czy wideo.
Odbiorcy portalu znajdą tu zbiory społeczne gromadzone również w organizacjach pozarządowych: fotografie ukazujące sceny z życia mieszkańców Mazowsza, Podkarpacia czy Śląska, materiały dokumentujące twórczość artystów – pisarzy, muzyków, aktorów, ale trafią też na zachowany i opublikowany przez Fundację im. Zofii i Jana Włodków, unikatowy zbiór z początków XX wieku liczący 249 pozytywów barwnych Jana Zdzisława Włodka, ukazujących piękno przyrody czy serię fotografii „Wisła. Opowieść o rzece” Jana Styczyńskiego, zdigitalizowaną i udostępnioną przez Fundację Art Department.
Fotografie to nie jedyne – choć przeważające liczebnie – materiały archiwalne, które można przeglądać na portalu. Oprócz nich można odnaleźć tysiące dokumentów osobistych (świadectwa szkolne, dyplomy, legitymacje), dokumenty życia społecznego (afisze teatralne, kartki pocztowe, zaproszenia ślubne), kroniki szkolne i harcerskie, kroniki kół gospodyń wiejskich czy ochotniczych straży pożarnych. Związek Sybiraków opublikował już kilkadziesiąt tysięcy kwestionariuszy osobowych, dzięki którym można dotrzeć do wiadomości o deportowanych w głąb ZSRR osobach i ich losach.
Coraz częściej wśród udostępnianych zbiorów społecznych pojawiają się również zbiory audiowizualne w postaci nagrań audio i wideo. Za przykład niech posłużą nagrania zgromadzone w ramach projektu Fundacji Ważka „Prze-Twórcy Ludowi”, dokumentujące przejawy tradycji zachowanych, ale też przetworzonych w lokalnej twórczości artystów pochodzących z regionu Dolnego Śląska, będącego miejscem spotkania tradycji przesiedleńców z Kresów Wschodnich, Wileńszczyzny czy reemigrantów z Bośni i Hercegowiny.
Więzi, wspólnota, tożsamość
Zabezpieczanie zbiorów to jeden z głównych celów archiwów społecznych. Zbiory społeczne natomiast stają się źródłem kolejnych pomysłów, zakładających udział społeczności. Archiwa społeczne przywracają więzi międzypokoleniowe, czego dobrym przykładem jest Fundacja Animacja realizująca projekt „Praga Gada”. W oparciu o nagrane relacje mieszkańców prawobrzeżnej części Warszawy fundacja stworzyła komiksy czytane przez młode pokolenia.
Archiwa społeczne budują wspólnotę opartą na podobnym doświadczeniu. Stowarzyszenie Arteria, nieformalna grupa „Metropolitanka” i Instytut Kultury Miejskiej w Gdańsku zrealizowały wieloletni projekt „Stocznia jest kobietą”, w ramach którego nagrano opowieści pracownic Stoczni Gdańskiej. Kolejnym etapem realizacji projektu były spacery po terenach postoczniowych, podczas których gdańszczanie mieli okazję usłyszeć historie nieoczywiste i dotychczas nieobecne w publicznej narracji.
Archiwa społeczne kształtują tożsamość wyrastającą z pamięci miejsc, wydarzeń czy ludzi. Fundacja TRES prowadząca archiwum związane z historią Zbąszynia animowała wiele wydarzeń, by upamiętnić akcję wypędzenia ludności żydowskiej z Niemiec do Zbąszynia w 1938 roku. Licealna młodzież ze Zbąszynia realizuje już od dziesięciu lat – mimo zmian w kadrze nauczycielskiej – przedstawienie teatralne w oparciu o archiwalne materiały (korespondencja deportowanych).
Mieszkańcy Łodzi inaczej dziś patrzą na swoje miasto, między innymi dzięki realizowanemu przez Łódzkie Stowarzyszenie Inicjatyw Miejskich „Topografie” projektowi „Opowieści z miasta włókniarek”, w ramach którego nagrano relacje pracownic zakładów przemysłowych Łodzi.
Działania archiwów społecznych pokazują, jak istotny wpływ na tożsamość społeczną może mieć historia miejsca, z którego pochodzimy i jak ważna jest przeszłość w myśleniu o teraźniejszości.
Adresy, pod które warto zajrzeć:
Źródło: Centrum Archiwistyki Społecznej
