Publicystyka - ngo.pl

Współczesna kondycja sfery publicznej w dobie transformacji cyfrowej nie jest jedynie wynikiem postępu technologicznego, lecz stanowi głęboki kryzys prawdy o charakterze systemowym. Analiza zjawiska, które w literaturze przedmiotu określa się mianem architektury oszustwa, wymaga wyjścia poza potoczne rozumienie kłamstwa i przyjęcia perspektywy systemów złożonych. Dezinformacja w XXI wieku nie jest zbiorem odizolowanych incydentów, lecz emergentną właściwością wzajemnie powiązanych systemów społecznych i technicznych, tworzącą swoisty ekosystem informacyjny. W tym ujęciu współczesny kryzys prawdy jawi się jako produkt uboczny architektury platform cyfrowych, w których fałsz i zaangażowanie emocjonalne wzajemnie się wzmacniają, tworząc mechanizm określany jako „zespół dezinformacyjny” (disinformation assemblage).

Zrozumienie tej architektury wymaga interdyscyplinarnego podejścia, integrującego czynniki społeczne, architekturę technologiczną oraz podatności poznawcze ludzkiego umysłu. Czynniki społeczne obejmują tu szerokie spektrum motywacji – od partykularnych interesów politycznych, przez chęć zysku ekonomicznego, aż po indywidualną gratyfikację psychologiczną płynącą z poczucia przynależności do określonej grupy ideologicznej. Architektura technologiczna, oparta na nieprzejrzystych algorytmach i masowej analityce danych, dostarcza z kolei infrastruktury dla precyzyjnego skalowania i targetowania przekazu. Ostatnim elementem są podatności poznawcze, gdzie ewolucyjnie ukształtowane mechanizmy przetwarzania informacji, takie jak wirusowość emocji czy błędy konfirmacji, stają się punktami wejścia dla manipulacji.

Trójdzielną strukturę systemu, w którym dezinformacja staje się racjonalnym, a wręcz przewidywalnym wynikiem działania mechanizmów rynkowych i technologicznych. Zjawisko to prowadzi do erozji wspólnej podstawy epistemicznej, niezbędnej dla funkcjonowania społeczeństw demokratycznych, zastępując debatę opartą na faktach hierarchią uwagi i popularności.

Analiza systemowa dezinformacji pozwala na zidentyfikowanie jej jako zjawiska wykraczającego poza ramy prostego modelu nadawca-odbiorca. Jest to system społeczno-techniczny, w którym interakcje między ludźmi a algorytmami prowadzą do powstania nowych, nieprzewidywalnych wcześniej form komunikacji. Pojęcie „asamblażu dezinformacyjnego” pozwala uchwycić ten proces jako tymczasową, ale potężną konstelację różnorodnych aktorów: od państwowych biurokracji i służb specjalnych, przez komercyjne firmy analityczne, aż po nieświadomych użytkowników mediów społecznościowych, którzy stają się „nieodpłatnymi pracownikami” kampanii dezinformacyjnych poprzez proste akty udostępniania i polubienia treści.

Kluczową cechą tego systemu jest jego samonapędzający się charakter. Mechanizmy te można opisać za pomocą pętli sprzężenia zwrotnego, gdzie zaangażowanie generowane przez treści dezinformacyjne dostarcza danych (behawioralnej nadwyżki), które są następnie wykorzystywane do optymalizacji algorytmów rekomendacyjnych. W literaturze naukowej podkreśla się, że współczesne „zanieczyszczenie informacji” zachodzi na skalę globalną, a jego skutki są trudne do precyzyjnego oszacowania, choć widoczne w wynikach wyborów, procesach polaryzacji czy kryzysach zdrowia publicznego.

W ramach tego asamblażu technologia nie jest jedynie neutralnym narzędziem. Algorytmy pełnią rolę aktywnych strażników dostępu do informacji (gatekeepers), kształtując rzeczywistość poprzez selektywne prezentowanie treści. To prowadzi do powstania „baniek filtrujących” i „komór echa”, w których użytkownicy są izolowani od perspektyw sprzecznych z ich dotychczasowymi przekonaniami. Choć niektórzy badacze podważają skalę tego zjawiska, wskazując na przypadkową ekspozycję na różnorodne treści w sieci, to jednak strukturalna tendencja algorytmów do promowania treści angażujących (często skrajnych) pozostaje faktem dowiedzionym empirycznie.

Podstawą naukowej analizy nieładu informacyjnego jest precyzyjne rozróżnienie terminologiczne, zaproponowane w fundamentalnym raporcie Claire Wardle i Hosseina Derakhshana z 2017 roku. Autorzy ci odeszli od nieprecyzyjnego terminu „fake news”, wprowadzając trójpodział na misinformację, dezinformację i malinformację, oparty na wymiarach prawdziwości i intencjonalności szkody.

Dezinformacja, będąca głównym przedmiotem analizy, jest procesem złożonym, który należy badać w trzech fazach: kreacji (stworzenie komunikatu), produkcji (zamiana w produkt medialny) oraz dystrybucji (rozpowszechnienie w przestrzeni publicznej). Agent (aktor) tworzący dezinformację może być zupełnie inny niż agent ją produkujący czy dystrybuujący, co utrudnia identyfikację źródeł kampanii wpływowych. Motywacje agentów są zróżnicowane: od finansowych (generowanie przychodów z reklam) przez polityczne (destabilizacja przeciwnika), aż po społeczne (budowanie tożsamości grupowej).  

Największym wyzwaniem dla współczesnych demokracji jest fakt, że granice między tymi kategoriami są płynne. Malinformacja może stać się paliwem dla dezinformacji, gdy wyrwane z kontekstu prawdziwe dane są używane do budowania fałszywych narracji. Skuteczność tych działań opiera się na umiejętnym wykorzystaniu emocji, takich jak strach czy oburzenie, co sprzyja ponownemu udostępnianiu treści w ramach cyfrowych „plemion”.

Historyczna perspektywa dezinformacji uświadamia, że choć technologia uległa radykalnej zmianie, natura ludzka i intencja manipulacji pozostają niezmienne od wieków. Już w starożytności retoryka była postrzegana przez Arystotelesa nie jako narzędzie dochodzenia do prawdy, lecz jako sztuka perswazji, która może służyć dowolnemu celowi politycznemu. Klasycznym przykładem państwowej operacji informacyjnej jest Bitwa pod Kadesz z ok. 1274 r. p.n.e., gdzie egipskie źródła przedstawiły krwawy impas jako spektakularne zwycięstwo faraona Ramzesa II, co służyło legitymizacji jego władzy.  

Rewolucja Gutenberga w XV wieku, będąca momentem demokratyzacji wiedzy, stała się jednocześnie katalizatorem dla masowej dezinformacji. Druk umożliwił tanią produkcję ulotek i pamfletów, które stały się potężną bronią w wojnach religijnych okresu Reformacji. Informacja zyskała nową dynamikę: mogła być rozpowszechniana poza bezpośrednią kontrolą instytucji centralnych, co zapoczątkowało proces decentralizacji kłamstwa.  

W epoce Oświecenia nastąpił kolejny przełom – rozwój sfery publicznej doprowadził do powstania rynkowego zapotrzebowania na „fałszywe wiadomości”. Motywacja rynkowa, oparta na potrzebie przyciągnięcia czytelników sensacyjnymi nagłówkami, prefigurowała dzisiejszą ekonomię klikalności. Już wtedy zauważono, że sensacja sprzedaje się lepiej niż fakt, co doprowadziło do profesjonalizacji technik przyciągania uwagi w rodzącej się prasie masowej.

Zrozumienie tej ewolucji pozwala dostrzec, że dezinformacja nie jest „błędem” nowoczesności, lecz stałym elementem ewolucji systemów komunikacyjnych, który w każdej epoce adaptuje się do dostępnej infrastruktury technologicznej.

Wiek XX przyniósł bezprecedensową profesjonalizację technologii manipulacji, przekształcając propagandę w dziedzinę naukową i administracyjną. Rządy mocarstw po raz pierwszy stworzyły wyspecjalizowane agencje odpowiedzialne za zarządzanie percepcją społeczną, takie jak Komitet Creela w USA czy Ministerstwo Propagandy Josepha Goebbelsa w Niemczech. Nowe media – radio i kino – pozwoliły na jednoczesną synchronizację emocji milionów ludzi, co stało się fundamentem systemów totalitarnych.  

Okres Zimnej Wojny to czas globalizacji wojny informacyjnej. Sowieckie służby specjalne rozwinęły koncepcję „aktywnych działań” (aktivnyye meropriyatiya), których celem nie była jedynie zmiana poglądów odbiorcy, lecz przede wszystkim erozja zaufania do instytucji demokratycznych i nauki. Przykładem o ogromnym zasięgu była Operacja INFEKTION, w ramach której rozpowszechniano fałszywą narrację o stworzeniu wirusa HIV/AIDS w laboratoriach wojskowych USA.  

Strategia ta opierała się na nasyceniu przestrzeni informacyjnej sprzecznymi komunikatami, co prowadziło do stanu apatii i dezorientacji społecznej. W przeciwieństwie do tradycyjnej cenzury, która polegała na blokowaniu informacji, nowoczesna dezinformacja stawiała na nadmiar (saturację) – zalanie odbiorcy taką ilością „prawd alternatywnych”, by ostatecznie zrezygnował on z próby ustalenia obiektywnego stanu faktycznego. Profesjonalizacja ta objęła również sektor prywatny, gdzie techniki PR i marketingu politycznego zaczęły wykorzystywać psychologię behawioralną do kształtowania postaw konsumenckich i obywatelskich.

Internet, a w szczególności era Web 2.0, radykalnie zmienił architekturę władzy informacyjnej. Nastąpiło przejście od scentralizowanego, odgórnego modelu nadawczego do zdecentralizowanego, oddolnego i partycypacyjnego fenomenu. W tradycyjnym modelu propaganda wymagała ogromnej infrastruktury (drukarnie, studia filmowe), co ograniczało krąg nadawców do państw i korporacji. Dzisiaj każdy użytkownik, wyposażony w urządzenie mobilne, staje się węzłem w globalnej sieci dystrybucji treści.  

Pojawienie się platform społecznościowych doprowadziło do powstania „propagandy obliczeniowej” (computational propaganda). Jest to wykorzystanie algorytmów, botów i skoordynowanych działań w mediach społecznościowych do manipulowania widocznością treści i tworzenia iluzji powszechnego poparcia dla określonych idei. Boty nie tylko rozpowszechniają informacje, ale przede wszystkim „hakują” algorytmy platform, sprawiając, że dezinformacja trafia do trendów i zyskuje status wiarygodnego newsa. 

W tym nowym paradygmacie odpowiedzialność za rozprzestrzenianie fałszu ulega rozmyciu. Użytkownicy, motywowani mechanizmami gratyfikacji (lajki, udostępnienia), nieświadomie wzmacniają kampanie wpływowe, stając się częścią asamblażu dezinformacyjnego. To partycypacyjne oblicze dezinformacji sprawia, że jest ona znacznie trudniejsza do zwalczenia niż tradycyjna propaganda państwowa.

Współczesna architektura oszustwa jest nierozerwalnie związana z modelem biznesowym wielkich platform technologicznych, opartym na ekonomii uwagi. W tym systemie informacja przestała być dobrem publicznym, a stała się towarem, którego wartość jest mierzona wyłącznie poziomem wygenerowanego zaangażowania (engagement). Prawda nie jest tu walutą; walutą jest czas spędzony przez użytkownika na platformie, który przekłada się na zysk z targetowanych reklam.   

Algorytmy rekomendacyjne są zoptymalizowane pod kątem maksymalizacji wskaźników aktywności, co prowadzi do systemowego faworyzowania treści wywołujących silne pobudzenie emocjonalne. Badania dowodzą, że emocje takie jak oburzenie, strach i gniew są najskuteczniejszymi czynnikami napędzającymi wirusowość treści. Dezinformacja, projektowana tak, by szokować i uderzać w najczulsze punkty tożsamościowe, jest naturalnym „beneficjentem” tej logiki.  

Z tej perspektywy dezinformacja nie jest błędem w systemie, lecz jego racjonalnym i przewidywalnym produktem ubocznym. Zysk jest generowany z aktywności użytkownika, a nie z jakości epistemicznej treści, co stawia platformy w strukturalnym konflikcie interesów z misją dostarczania rzetelnej informacji.

Głębszą warstwę technologiczną dezinformacji opisuje Shoshana Zuboff w teorii kapitalizmu inwigilacji. System ten polega na jednostronnym zawłaszczaniu ludzkiego doświadczenia jako surowca do produkcji danych behawioralnych. Kluczowym pojęciem jest „behawioralna nadwyżka” – dane zbierane o użytkownikach bez ich wiedzy, które pozwalają nie tylko przewidywać ich przyszłe zachowania, ale przede wszystkim nimi sterować.  

Dezinformacja staje się narzędziem tzw. „władzy instrumentariańskiej”, która zastępuje tradycyjną przemoc fizyczną niewidocznym sterowaniem zachowaniami poprzez algorytmiczne mikrotargetowanie. Dzięki danym o preferencjach, lękach i nawykach użytkowników, aktorzy dezinformacyjni mogą serwować spersonalizowane komunikaty, które uderzają w konkretne podatności psychologiczne jednostek (np. przypadek Cambridge Analytica).

Kolejnym filarem tej architektury jest algorytmiczna nieprzejrzystość, czyli fenomen „czarnej skrzynki” (Black Box). Logika działania systemów rekomendacyjnych, które decydują o tym, co widzimy w naszym kanale wiadomości, jest ukryta za barierą własności intelektualnej i tajemnicy handlowej. Uniemożliwia to demokratyczną kontrolę nad sposobem, w jaki algorytmy filtrują rzeczywistość i czy systemowo nie promują one fałszu kosztem prawdy.

Erozja przejrzystości sprawia, że użytkownik nie jest w stanie ocenić, dlaczego otrzymuje konkretne treści dezinformacyjne, co utrwala bańki filtrujące i uniemożliwia wyjście poza krąg narzuconych narracji.

Mimo ogromnej roli botów i algorytmów, badania dowodzą, że to ludzie są kluczowym ogniwem w rozprzestrzenianiu fałszu. Przełomowa analiza Sorousha Vosoughiego i współpracowników, opublikowana w Science (2018), wykazała, że fałszywe informacje na Twitterze rozprzestrzeniają się znacznie szybciej, głębiej i szerzej niż prawda we wszystkich kategoriach informacji.  

Badacze zidentyfikowali dwa główne powody tego zjawiska:

• Hipoteza Nowości: Fałszywe wiadomości są postrzegane jako bardziej nowatorskie niż prawda. Ludzie mają naturalną skłonność do dzielenia się nowymi, zaskakującymi informacjami, ponieważ podnosi to ich status społeczny jako osób posiadających unikalną wiedzę.   

• Wirusowość Emocji: Analiza emocjonalna odpowiedzi na tweety wykazała, że dezinformacja budzi strach, obrzydzenie i zaskoczenie – emocje o wysokim stopniu pobudzenia, które motywują do natychmiastowego działania (udostępnienia). Prawda częściej wiąże się ze smutkiem, radością lub zaufaniem, które mają mniejszy potencjał wirusowy.

Co istotne, badanie to obaliło mit, jakoby to głównie boty były odpowiedzialne za epidemię fałszu. Chociaż boty przyspieszają rozprzestrzenianie się informacji, robią to w jednakowym stopniu dla prawdy i kłamstwa. To ludzkie wybory i reakcje afektywne sprawiają, że dezinformacja dominuje w przestrzeni cyfrowej.   

Kolejnym mechanizmem psychologicznym jest błąd potwierdzenia (confirmation bias) – tendencja do przyjmowania informacji zgodnych z naszymi poglądami i odrzucania faktów, które im przeczą. W sytuacjach niepewności informacyjnej dążymy do spójności narracyjnej, a nie do obiektywnego sprawdzenia faktów. Prowadzi to do powstania baniek epistemicznych, w których fenomenologiczne poczucie posiadania wiedzy całkowicie zastępuje rzeczywistą weryfikację.

Dezinformacja nie tylko wprowadza w błąd, ale systemowo podważa fundamenty, na których opiera się społeczne uznawanie prawdy. Następuje przejście od „hierarchii epistemicznej”, opartej na autorytecie wiedzy, procedurach recenzowania naukowego i etyce zawodowej, do „hierarchii uwagi”, gdzie o znaczeniu informacji decydują algorytmicznie mierzalne wskaźniki popularności.  

Instytucje tradycyjnie odpowiedzialne za tworzenie i weryfikację faktów – takie jak uniwersytety, redakcje prasowe czy agencje naukowe – są delegitymizowane poprzez przedstawianie ich jako stronniczych aktorów politycznych. W efekcie dochodzi do erozji wspólnej płaszczyzny epistemicznej, czyli zbioru faktów akceptowanych przez ogół społeczeństwa jako podstawa do debaty.  

Skutkiem tego procesu jest paraliż decyzyjny w sytuacjach kryzysowych (np. pandemie, zmiany klimatu), gdzie zaufanie do ekspertów zostaje zastąpione lojalnością grupową i wiarą w teorie spiskowe. Gdy prawda staje się kwestią wyboru politycznego, a nie obiektywnego dowodu, fundamenty deliberatywnej demokracji ulegają rozkładowi.

Wkraczamy w nową fazę architektury oszustwa, napędzaną przez generatywną sztuczną inteligencję (Gen AI). Narzędzia te radykalnie obniżają koszty produkcji wysokiej jakości dezinformacji, pozwalając na masowe tworzenie tekstów, obrazów, a nawet filmów (deepfakes), które są niemal nieodróżnialne od rzeczywistości. AI nie tylko tworzy fałsz, ale również optymalizuje go pod kątem konkretnych profili psychologicznych odbiorców.  

Główne zagrożenia związane z AI w kontekście dezinformacji to:

• Mimikra Tożsamości: Możliwość naśladowania stylu i głosu osób publicznych, co pozwala na tworzenie fałszywych oświadczeń o ogromnym potencjale destabilizacyjnym.  
• Automatyzacja Trollingu: Modele językowe (LLM) mogą prowadzić wiarygodne rozmowy z tysiącami użytkowników jednocześnie, tworząc iluzję masowego poparcia dla niszowych lub szkodliwych idei.  
• Zanieczyszczenie Danych Treningowych: Dezinformacja krążąca w sieci trafia do zbiorów danych, na których uczą się kolejne modele AI, co prowadzi do zjawiska „haliucynacji” i wzmacniania uprzedzeń w sposób zautomatyzowany.

Jednocześnie AI staje się niezbędnym narzędziem obrony. Algorytmy mogą wspierać fact-checkerów w szybkiej identyfikacji znanych wzorców dezinformacyjnych, analizować pochodzenie treści (provenance) oraz wykrywać anomalie w sieciach dystrybucji. Walka o prawdę staje się zatem wyścigiem zbrojeń algorytmicznych, w którym kluczowe znaczenie ma dostęp do wysokiej jakości danych i mocy obliczeniowej.

Zjawisko „dywidendy kłamcy” (Liar's Dividend), opisane przez Bobby’ego Chesneya i Danielle Citron, stanowi jeden z najbardziej destrukcyjnych skutków upowszechnienia technologii deepfake. Polega ono na tym, że sama świadomość istnienia przekonujących fałszerstw cyfrowych pozwala osobom publicznym na zaprzeczanie autentyczności prawdziwych, kompromitujących materiałów.  

Strategia ta realizowana jest poprzez dwa główne mechanizmy:

• Inwokacja niepewności informacyjnej: „W dobie AI nie można ufać niczemu, co widzi się w sieci” – takie stwierdzenie pozwala zdyskredytować niewygodne dowody bez konieczności udowadniania, że są one fałszywe.  
• Mobilizacja tożsamościowa: Przedstawianie prawdziwych materiałów jako „ataku dezinformacyjnego” ze strony przeciwników, co wzmacnia lojalność grupy własnej i polaryzację.

Badania eksperymentalne potwierdzają, że dywidenda kłamcy jest skuteczniejsza niż tradycyjne strategie, takie jak milczenie czy przeprosiny. Co gorsza, wzrastająca świadomość społeczna dotycząca możliwości manipulacji obrazem paradoksalnie ułatwia politykom „wołanie wilka” i unikanie odpowiedzialności. Prowadzi to do stanu chronicznego cynizmu, w którym obywatele przestają wierzyć w jakiekolwiek dowody, co uderza w same podstawy debaty opartej na faktach.

W odpowiedzi na kryzys nieładu informacyjnego Unia Europejska wprowadziła Akt o Usługach Cyfrowych (Digital Services Act – DSA), który stanowi zmianę paradygmatu w regulacji platform internetowych. DSA odchodzi od nieskutecznego modelu samoregulacji na rzecz twardych obowiązków w zakresie przejrzystości i zarządzania ryzykiem systemowym dla największych platform (VLOPs i VLOSEs).

Kluczowe filary DSA w walce z dezinformacją obejmują:

• Obowiązkowe Oceny Ryzyka: Platformy muszą analizować, jak ich systemy (np. algorytmy rekomendacyjne) wpływają na procesy wyborcze, zdrowie publiczne czy ochronę małoletnich.  
• Przejrzystość Reklam i Algorytmów: Użytkownicy muszą mieć dostęp do informacji o tym, dlaczego widzą daną reklamę oraz możliwość wyłączenia personalizacji opartej na profilowaniu.  
• Audyty i Dostęp do Danych: Niezależni badacze zyskują prawo do wglądu w dane platform, co pozwala na zewnętrzną weryfikację skuteczności działań mitygujących dezinformację.  
• Zwalczanie „Mrocznych Wzorców”: Zakaz stosowania zwodniczych interfejsów manipulujących decyzjami użytkowników.

DSA nie nakazuje usuwania legalnych, choć szkodliwych treści, lecz zmusza platformy do zmiany architektury systemów, które je promują. Jest to podejście systemowe, które ma na celu uczynienie środowiska online bardziej bezpiecznym i przejrzystym bez wprowadzania cenzury.

Wobec skali dezinformacji tradycyjne prostowanie faktów (debunking) okazuje się niewystarczające. Coraz większą rolę odgrywa teoria inokulacji psychologicznej (psychological inoculation), która zakłada, że uprzednie wystawienie ludzi na osłabione formy manipulacji buduje ich odporność na przyszłe ataki dezinformacyjne. Jest to strategia proaktywna, znana również jako prebunking.

Badania z lat 2023–2025 potwierdzają, że inokulacja techniczna – czyli uczenie ludzi rozpoznawania takich mechanizmów jak fałszywa dychotomia, wykorzystywanie emocji czy powoływanie się na rzekomych ekspertów – jest skuteczna niezależnie od tematyki dezinformacji. Gry takie jak „Bad News” pozwalają użytkownikom wejść w rolę twórcy dezinformacji, co w kontrolowany sposób obnaża mechanizmy manipulacji i trwale zwiększa krytycyzm wobec treści w sieci.

Architektura oszustwa jest problemem strukturalnym, który nie może zostać rozwiązany za pomocą pojedynczej interwencji technologicznej czy prawnej. Wymaga on holistycznej strategii, łączącej regulację platform, wsparcie dla rzetelnego dziennikarstwa oraz masową edukację medialną. Dezinformacja jest zjawiskiem chronicznym, głęboko zakorzenionym w dynamice współczesnego kapitalizmu i technologii, dlatego celem polityki publicznej nie powinno być jej całkowite wyeliminowanie (co jest niemożliwe), lecz skuteczne zarządzanie ryzykiem i budowanie odporności społecznej.  

Kluczowe rekomendacje dla przyszłych działań obejmują:

• Wielostronne Zarządzanie (Multi-stakeholder approach): Współpraca rządów, platform, nauki i społeczeństwa obywatelskiego w celu monitorowania i mitygacji zagrożeń.  
• Reforma Algorytmiczna: Przejście od optymalizacji pod kątem zaangażowania do modeli premiujących jakość epistemiczną i różnorodność opinii.  
• Wzmocnienie Suwerenności Poznawczej: Masowe programy inokulacji psychologicznej i edukacji w zakresie sztucznej inteligencji, przygotowujące obywateli do życia w świecie syntetycznych treści.  
• Internacjonalizacja Regulacji: Harmonizacja standardów bezpieczeństwa AI i przejrzystości platform na poziomie globalnym, aby zapobiec arbitrażowi regulacyjnemu.

Ostatecznie walka z dezinformacją jest walką o jakość naszej sfery publicznej i zdolność do podejmowania zbiorowych decyzji w oparciu o fakty. Wymaga to nie tylko zmian technicznych, ale przede wszystkim odbudowy zaufania do instytucji wiedzy i przywrócenia prawdy jako fundamentalnej wartości w procesach społecznych i politycznych.