Publicystyka - ngo.pl

W trakcie półrocznego polskiego Przewodnictwa rząd planuje zwrócić uwagę na rangę wolontariatu, a do wydarzeń dziejących się w Polsce włączać właśnie wolontariuszy. Nałożenie się tych dwóch okoliczności może więc stworzyć szansę na podkreślenie znaczenia wolontariatu, społeczeństwa obywatelskiego oraz organizacji pozarządowych działających na jego rzecz. Od administracji i od samych organizacji zależy, czy sposobność ta zostanie w pełni wykorzystana.

Ogólnym celem Europejskiego Roku Wolontariatu Propagującego Aktywność Obywatelską (w skrócie ERW) jest promowanie idei wolontariatu w Unii Europejskiej oraz wspieranie zmian, które ułatwiłyby pracę wolontariuszy. W Polsce wyznaczono następujące obszary priorytetowe Roku:

• promocja wartości wolontariatu i korzyści z niego płynących – kreowanie mody na wolontariat;
• wzmocnienie organizatorów wolontariatu;
• wzmocnienie systemowego podejścia do wolontariatu.

W celu osiągnięcia tych założeń podczas trwania Roku w całej UE podejmowane będą różnego typu działania na poziomie krajowym i ogólnoeuropejskim. Będą to m.in.:

• spotkania i akcje związane z celami ERW, w tym krajowe związane z inicjacją oraz promocją Roku tworzące forum dla debaty na temat konkretnych inicjatyw;
• konferencje i seminaria na poziomach krajowym, regionalnym i lokalnym pozwalające na wzajemne uczenie się i wymianę dobrych praktyk;
• działania informacyjne i badawcze oraz kampanie edukacyjne i promocyjne na poziomach krajowym, regionalnym i lokalnym, w tym organizacja konkursów;
• współpraca z mediami.

Jest to aktywność/ praca wykonywana dobrowolnie i bez wynagrodzenia na rzecz jakiejś sprawy lub w celu pomocy osobom spoza gospodarstwa domowego lub najbliższej rodziny. Znaczenie takiej pracy systematycznie rośnie. Wolontariat spełnia wiele zadań, które wpisują się w najważniejsze aktualne wyzwania stojące przed Unią Europejską i Polską i de facto łączy się z wszystkimi obszarami polityki unijnej. Wolontariusze, pracując w innych krajach, przyczyniają się do budowania europejskiej tożsamości oraz integracji odmiennych kulturowo społeczeństw europejskich. W państwach spoza UE promują jej wartości i wizerunek, zarazem poznając inne tradycje i zwyczaje. Praca wolontariacka uczy odpowiedzialności obywatelskiej i pomaga w integracji pokoleń.

Ten ostatni fakt powinien być szczególnie podkreślany w związku z planowanym po ERW Europejskim Rokiem Aktywności Osób Starszych i Solidarności Między Pokoleniami (2012 r.). Wspólnie z nim oraz z obchodzonym obecnie Europejskim Rokiem Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym (2010 r.) Europejski Rok Wolontariatu Propagujący Aktywność Obywatelską (2011 r.) stanowi ciąg lat tematycznych poświęconych istotnym aktualnym zagadnieniom społecznym.

Polacy należą do najmniej aktywnych społeczeństw w Europie, a wiedza na temat wolontariatu jest w kraju niewielka. Szacuje się, że jedynie około 13% Polaków udziela się na tym polu. Są to najczęściej osoby w wieku 36-45 lat. Najrzadziej zaś aktywne są w dziedzinie wolontariatu osoby w wieku 26-35 lat. Jest to wynik nie odbiegający od tendencji notowanej w innych krajach. Okres około 30. roku życia łączy się często z istotnymi zmianami w życiu prywatnym i zawodowym, a brak czasu i stabilności nie sprzyja zaangażowaniu w wolontariat.

Podobnie jak w innych krajach, polscy wolontariusze odznaczają się ponadprzeciętnym poziomem wykształcenia (specjaliści, kadra kierownicza, osoby uczące się i studiujące). Grupami wolontarystycznie najmniej aktywnymi są emeryci i osoby bezrobotne. Specyficzną cechą wolontariatu w Polsce jest większa aktywność społeczna na wsiach niż w miastach.

Polscy wolontariusze działający w organizacjach pozarządowych najczęściej podejmują pracę charytatywną, wspierając bezdomnych i ubogich. Na kolejnych miejscach wśród organizacji korzystających ze wsparcia wolontariuszy znajdują się ruchy religijne oraz podmioty działające w obszarze edukacji, oświaty i wychowania, rzadziej sportu i rekreacji.

Motywacje Polaków angażujących się w wolontariat są podobne do pobudek działalności społecznej deklarowanych w innych krajach. Zwykle są to przekonania moralne, religijne lub polityczne czy zasada wzajemności („uważam, że jeśli ja pomogę innym, to oni pomogą mnie”). Ale także: satysfakcja, radość z wykonywanej pracy lub nieumiejętność odmawiania niesienia pomocy. Co interesujące, motywacją do zaangażowania się w pracę wolontariacką rzadko jest chęć poprawy atrakcyjności na rynku pracy.

Wśród najczęstszych motywów braku zaangażowania w wolontariat Polacy wymieniają brak czasu oraz wiedzy o możliwości zaangażowania („nie interesuję się tym, nigdy o tym nie myślałe(a)m”) oraz brak bezpośrednich propozycji pracy wolontarystycznej („nikt mnie o to nie poprosił”). Stosunkowa słabość wolontariatu w Polsce, na tle innych krajów UE, wynika także z negatywnych konotacji z tym pojęciem, pochodzących z przeszłości. Wolontariat ma niski prestiż w świadomości społecznej Polaków, gdyż kojarzy się nadal z „czynami społecznymi”. Ponadto wolontariusz ma też negatywny wizerunek „kogoś na posyłki”, kto raczej przeszkadza, niż pomaga.

Wiedza na temat wolontariatu jest niewielka, brak jest szerszego wyobrażenia, czego on dotyczy i jakie niesie ze sobą korzyści. Rozumienie czy definiowanie tego zjawiska jest bardzo różne. Wolontariat jest w Polsce zazwyczaj kojarzony z dwoma typami pracy:

• działalnością akcyjną, doraźną, której przykładem może być Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy czy zbiórki pieniędzy na rzecz powodzian;
• działalnością społeczną, charytatywną, jak np. opieka nad osobami w hospicjach czy dziećmi w domach dziecka.

Wyobrażenie o wolontariacie nie obejmuje wielu form aktywności, które spełniają kryteria ustawowego określenia wolontariatu.. Kolejnym czynnikiem zawężającym w odczuciu społecznym zakres zjawisk postrzeganych jako wolontariat jest nieuwzględnianie wszelkich jego nowych form, jak e-wolontariat, wolontariat społecznościowy czy wolontariat na polu kultury.

Europejski Rok Wolontariatu, który trwać będzie przez cały 2011 r., jest szansą na zmianę niepełnego wizerunku wolontariatu w Polsce. Rok ten częściowo pokryje się z polską Prezydencją w Radzie Unii Europejskiej (drugie półrocze 2011 r.). Polska będzie więc podejmowała temat wolontariatu na arenie europejskiej, będzie wychodzić z propozycjami wzmocnienia jego znaczenia i zachęcać obywateli Unii do angażowania się w pracę na rzecz innych.

Polskie organizacje powinny wykorzystać szansę, jaką stwarza Europejski Rok Wolontariatu dodatkowo wzmocniony faktem polskiej Prezydencji. Warto zwracać uwagę na rolę wolontariatu i konieczność zmian w jego postrzeganiu oraz przepisach jego dotyczących, nawiązywać kontakty z organizacjami z całej UE aktywnymi w obszarze wolontariatu oraz rozwijać własną współpracę z wolontariuszami.

Na zarysowany powyżej wizerunek wolontariatu wpływa bowiem nierzadko nastawienie samych organizacji pozarządowych – w opinii powszechnej głównych odbiorców pracy wolontariuszy. Nie zawsze wiedzą one, jak zorganizować zadania dla wolontariuszy, by jak najlepiej skorzystać z posiadanych przez nich kompetencji. Dlatego też często wykorzy­stuje się wolontariuszy do wykonywania najprostszych prac. Nierzadko też brakuje czasu, aby podziękować im za włożony dobrowolnie wysiłek. Zaangażowanie wolontariuszy w pracę organizacji bywa też postrzegane jako dodatkowy obowiązek dla jej pracowników i tak obłożonych już zadaniami. Nie zawsze docenia się przy tym fakt, że przy odpowiednim zor­ganizowaniu wolontariatu praca takich osób może nie tylko odciążyć etatowych pracowników, ale również pozwolić na rozszerzenie skali działania całej organizacji. Rok Wolontariatu mobilizuje do „rachunku sumienia”, jak jest w naszej organizacji i co można zmienić, często niedużym wysiłkiem.

Pamiętajmy, że do pomocy w organizowaniu wielu wydarzeń związanych zarówno z ERW, jak i Przewodnictwem administracja będzie poszukiwała wolontariuszy. Warto zachęcać osoby współpracujące z naszymi organizacjami do szukania takich możliwości. Pozwoli to im nie tylko sprawdzić się w nowej roli, ale także rozwinąć umiejętności i współtworzyć coś, co ma szansę powtórzyć się dopiero za 14 lat.

Projekty realizowane podczas Prezydencji i związane z jej głównymi tematami (a takim jest wolontariat) mogą ubiegać się w Ministerstwie Spraw Zagranicznych (odpowiedzialnym za przygotowanie naszego Przewodnictwa) o przyznanie patronatu Prezydencji. Dane wydarzenie zostanie wówczas wpisane do oficjalnego kalendarza i będzie się mogło posługi­wać jego logo. Na pewno łatwiej będzie dzięki temu zaprosić na nie przedstawicieli władz.

Jeżeli nasza organizacja ma już doświadczenia współpracy z wolontariuszami, to warto rozszerzyć działalność na wolontariat europejski i/lub nawiązać współpracę z organizacjami z zagranicy. Polska Prezydencja będzie świetną ku temu okazją. Jak pokazują badania poprzednich Prezydencji, w trakcie tych sześciu miesięcy wiele organizacji z innych państw jest chętnych do współpracy. Ich przedstawiciele będą przyjeżdżać do Polski i zapraszać nas do siebie. Warto to wykorzystać, aby także po 2011 r. móc realizować wspólne projekty i prowadzić wymianę wolontariuszy. Zainteresowane mogą być zwłaszcza organizacje węgierskie, za Przewodnictwa ich kraju rozpocznie się bowiem Europejski Rok Wolontariatu.

Priorytetem polskiej Prezydencji ma być rozwijanie europejskiej polityki wschodniej. Dzięki integracyjnej funkcji wolontariatu rozwój programów wolontariackich skierowanych na Wschód może sprzyjać wzmacnianiu kontaktów z państwami Partnerstwa Wschodniego (PW) oraz budowaniu tam społeczeństwa obywatelskiego. Warto więc w 2011 r. pomyśleć o projektach realizowanych wspólnie np. z Ukraińcami, o zaproszeniu wolontariuszy oraz lobbowaniu na rzecz ułatwień w ich przyjeździe do Polski.

W ramach działań na rzecz wolontariatu w polityce wschodniej organizacje pozarządowe powinny także dążyć do włączenia zagadnienia wolontariatu w zakres tematów podejmo­wanych przez uczestników Forum Społeczeństwa Obywatelskiego Partnerstwa Wschodniego (w ramach platformy czwartej). Uczestniczą w nim przedstawiciele organizacji pozarzą­dowych z krajów UE i PW. Spotkania organizowane są od 2009 r. przez Komisję Europejską. W 2010 r. odbędzie się w Berlinie, w 2011 r. – według zapowiedzi polskiego rządu – planowane jest w Polsce. Polskie organizacje, które angażują się w Forum, powinny więc zabiegać, aby za rok dołączyć temat wolontariatu do jego agendy. Następnie powinny dążyć do wypracowania, w okresie między Forum 2010 i 2011 r., konkretnych propozycji dotyczących wolontariatu – aby mogły one zostać przyjęte przez uczestników Forum 2011 w Polsce. W tym celu trzeba zorganizować spotkanie odpowiedniej grupy roboczej, która przygotowałaby odnośnie rekomendacje. Podjęcie tematu wolontariatu przez Forum w kontekście Partnerstwa Wschodniego ma szansę wpłynąć na stanowisko rządów państw UE w tej kwestii.

Krajowym organem koordynującym przygotowania do Europejskiego Roku Wolontariatu jest Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, a w jego ramach Departament Pożytku Publicz­nego. Ministerstwo odbyło już konsultacje z organizacjami pozarządowymi, innymi ministerstwami i partnerami, w efekcie czego przygotowało „Zarys Krajowego Programu dla Euro­pejskiego Roku Wolontariatu 2011 w Polsce”. Dokument ten przedstawia cele, wyzwania oraz plany dotyczące przebiegu ERW w Polsce. Nadal trwają konsultacje kolejnych etapów działań, możliwe jest też zgłaszanie chęci i zainteresowania uczestnictwem w poszczególnych wydarzeniach w ramach ERW.

Wydarzeń tych będzie wiele – na arenie europejskiej, krajowej, regionalnej i lokalnej, w tym m.in.:

• „Tydzień Wolontariatu”, który zostanie zorganizowany na Węgrzech (podczas sprawowania przez ten kraj Prezydencji w pierwszej połowie 2011 r.). Warto, aby polskie organizacje były podczas niego obecne.
• Organizowany na zlecenie Komisji Europejskiej przez agencję „P.A.U. Education” objazd po wszystkich państwach europejskich namiotu wolontarystycznego. Stanie on w Warszawie we wrześniu 2011 r. Obecnie trwa planowanie jego „merytorycznej treści”, wydarzeń w nim organizowanych, powstaje lista organizacji odpowiedzialnych za te przygotowania.
• Duża międzynarodowa konferencja na zakończenie Roku Wolontariatu, która ma zostać zorganizowana w Warszawie, a kończyć się Galą Wolontariatu 6 grudnia 2011 r.

Wiadomo, że temat wolontariatu podjęty zostanie podczas Ogólnopolskiego Forum Inicjatyw Pozarządowych. Plany mają także różne organizacje międzynarodowe. Warto, aby polscy przedstawiciele byli w nich obecni, prezentowali polskie propozycje i dobre praktyki.

Tekst oparty na badaniach Instytutu Spraw Publicznych, realizowanych przez autorkę oraz J. Kucharczyka, G. Makowskiego, F. Pazderskiego, D. Buttlera, P. Matczaka.

Agnieszka Łada – doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, kierownik Programu Europejskiego w Instytucie Spraw Publicznych, analityk Instytutu. Specjalizuje się w tematyce europejskiej (Prezydencja w Radzie UE, Parlament Europejski, europejskie społeczeństwo obywatelskie, polityka wschodnia) i niemieckiej oraz w zagadnieniu edukacji obywatelskiej.